Procesy fundacji bernardyńskich na ziemiach Korony i Litwy

Nowy zakon franciszkański, którego duszpasterską misję na terenie Królestwa zainicjował w Krakowie w 1453\1454 r. Jan Kapistran, tworzył odrębną, rozrastającą się w szybkim tempie, sieć klasztorną, zachowując przepisy ogólnozakonne, regulujące zasady fundacji mendykanckiej, ściśle obserwanckiej. Konieczne w tym ujęciu wydaje się więc przedstawienie schematu fundacji obowiązującego każdorazowo przy instalacji kolejnej placówki bernardyńskiej³⁴. Wyłaniający się ze źródeł zakonnych schemat może

30 Mimo, iż organizacji bernardyńskiej przynależy nazwa komisariatów, w literaturze przedmiotu przyjęło się stosowanie również nazwy „kustodii”, zapożyczonej ze struktury konwentualnej; por. franciszkańska prowincja – obserwancka wikaria, przyp. 7.

31 W skład kustodii poznańskiej wchodziły klasztory w Kościanie, Wschowie, Bydgoszczy, Kobylinie, Warcie, Kazimierzu Biskupim, Kaliszu, Kole; do kustodii krakowskiej należał konwent w Radomiu, Lublinie, Opatowie, Tarnowie, Św. Katarzynie, do wileńskiej – Kowno, Tykocin i Połock, do warszawskiej – Skępe i Łowicz, a do lwowskiej – Sambor i Przeworsk; M. Maciszewska, op. cit., s. 28, przyp. 89.

32 Jan z Komorowa, Memoriale, s. 339 n.; K. Kantak, Bernardyni, t. I, s. 170 n.; por. także V. Gidžiunas,

De initiis Fratrum Minorum de Observantia in Lithuania (1468-1600), „Archivum Franciscanum

Historicum” 63(1970), s. 44-103; idem, De vita et apostolatu Fratrum Minorum Observantium in

Lithuania saec. XV et XVI, ibidem, 68(1975), s. 298-345 (dokończenie: ibidem, 69(1976), s. 23-106); T.

Krahel, Kościół katolicki na Litwie na przełomie XV i XVI w., „Analecta Cracoviensia” XVI(1984), s. 46. 33 Jan z Komorowa, Memoriale, s. 346-357; K. Kantak, Bernardyni, t. I, s. 193-198; V. Gidžiunas, De

vita et apostolatu, s. 305.

34 Należy przy tym zaznaczyć, iż zarówno akta kapituł polskiej prowincji jak i statuty zakonu nie poświęciły wiele miejsca kwestiom fundacyjnym (por. Capitula necnon Constitutiones FF. Minorum

Observantium (Bernardinorum) Provinciae Poloniae 1453 (1467)-1628 (Additamentum I, Constitution Ludovici de la Torre), wyd. K. Kantak, „Collectanea Theologica” XV(1934), z. 4, s. 449-491).

Stosunkowo więcej informacji na ten temat przekazują zakonne źródła historiograficzne, zwłaszcza kronika Jana z Komorowa.

stanowić właściwy punkt wyjścia dla szczegółowej analizy procesu powstawania klasztorów obserwanckich na ziemiach Korony i Litwy, w której uszeregowane zostały takie aspekty jak: motywy fundacji, osoba fundatora i jego środowisko społeczne, lokalizacja klasztoru w sieci polskich i litewskich miast oraz w ramach miejskich struktur socjotopograficznych³⁵.

Piętnastowieczne konstytucje obserwanckie oraz niektóre uchwały kapituł generalnych nakreślały precyzyjnie warunki i zasady erekcji nowych konwentów, szczególnie w kwestii budowy ich siedzib, zbliżone do norm ogólnomendykanckich³⁶. Historycy przedmiotu zgodnie podkreślają rygoryzm miejscowych władz prowincjalnych w egzekwowaniu obowiązujących ustaleń, wyraźnie widoczny w protokołach generalnych wizytatorów zakonnych, jak również w kronice Jana Komorowskiego³⁷. Należy jednak pamiętać, że również na gruncie polskim zdarzały się niekiedy pewne odstępstwa od reguł fundacyjnych, wymuszane przez sytuacje wyjątkowe i okoliczności, na które bracia nie mogli mieć większego wpływu, a które musieli zaakceptować, jeżeli erekcja danej placówki miała dojść do skutku³⁸.

W świetle praktyki mendykanckiej, proces fundacji kolejnego klasztoru rozpoczynał się w momencie pojawienia się projektu utworzenia nowej placówki, a kończył z chwilą zaistnienia warunków umożliwiających prowadzenie regularnego życia zakonnego grupie co najmniej dwunastu braci i trwał niekiedy kilka lat³⁹. Osobą

35 Przedstawiona poniżej charakterystyka nie obejmuje ostatniego etapu procesu fundacji bernardyńskich – budowy kompleksów kościelno-klasztornych na uzyskanej parceli przedmiejskiej – ponieważ w odniesieniu do interesującego nas tu ujęcia socjotopograficznego lokalizacji klasztorów obserwanckich stanowi on zagadnienie drugorzędne. Jego wnikliwą analizę przedstawił M. Kutzner, Architektura

polskich późnogotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów (zwanych bernardynami), w: Zakony franciszkańskie w Polsce, t. I, cz. 2, s. 273-319.

36 Najważniejsze ustalenia wniosły konstytucje Jana Kapistrana, tzw. Martinianae z 1443 r. (Constitutiones, sive Declarationes et Ordinationes Beati P. Fratris Joannis de Capistrano super

Regulam Fratrum Minorum, wyd. L. Wadding, w: Chronologia historico-legis Ordinis seraphici Fratrum Minorum S.P. Francisci, t. I, Neapoli 1650, s. 90-114, oraz E. Wagner, Historia constitionum generalium OFM, Würzburg 1954.

37 Kwestię tę porusza m. in. najstarsza konstytucja prowincji polskiej z 1488 r., opracowana przez wizytatora generalnego Ludwika de la Torre (Capitula necnon Constitutiones, s. 480-481). Zagadnienie to omawia szczegółowo M. Kutzner, Architektura, s. 282 n.

38 Rozbieżności między przepisami zakonnymi a praktyką postępowania zakonników i fundatorów w tym zakresie pojawiły się m. in. w kwestii lokalizacji konwentu w Opatowie, gdzie bracia przejęli kościół poparafialny, i klasztoru-eremu w Św. Katarzynie, jedynej „bernardyńskiej” miejscowości nie posiadającej praw miejskich; por. M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w pejzażu przedmieść

późnośredniowiecznych miast i miasteczek Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, w: Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska i H.

Zaremska, Warszawa 2002, s. 129; K. Grudziński, Opatów, w: Klasztory bernardyńskie, s. 239 n., idem,

Św. Katarzyna, ibidem, s. 371 n.

39 K. S. Rosenbaiger, Dzieje kościoła oo. Franciszkanów w Krakowie w wiekach średnich, Kraków 1933, s. 39-40. Szczegółowy opis etapów powstawania klasztoru bernardyńskiego przedstawiła ostatnio M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w społeczeństwie, s. 33-34.

odgrywającą pierwszorzędną rolę w realizacji tego, nierzadko długofalowego, przedsięwzięcia, był fundator, do którego należała inicjatywa powołania nowej siedziby bernardyńskiej. Zgłaszał on swój projekt kapitule prowincji, bądź bezpośrednio wikariuszowi, który poddawał ten wniosek pod dyskusję na najbliższym dorocznym zebraniu prowincjalnym. W sytuacji, gdy kapituła ustosunkowała się pozytywnie do propozycji fundatora, rozważając przydatność tej erekcji oraz możliwość osobowego jej obsadzenia, na miejscu planowanej fundacji zjawiał się przedstawiciel bernardyńskiej wspólnoty, zwany praesidensem, który wraz z trzema towarzyszącymi mu braćmi oceniał kondycję społeczno-ekonomiczną miasta, przeprowadzał oględziny miejsca lokalizacji przyszłej siedziby, negocjując przy tym wszelkie warunki egzystencji projektowanego konwentu⁴⁰. Rozpoznanie i ustalenie ekonomicznych, jak również socjotopograficznych, aspektów planowanej fundacji stanowiło istotny etap całego procesu instalacji bernardyńskiej na nowym terenie, ponieważ to od nich w znacznej mierze zależało zarówno prawidłowe funkcjonowanie klasztoru w sferze materialnej, jak i powodzenie jego duszpasterskiej misji. W przypadku każdej projektowanej fundacji mendykanckiej zgodę na jej realizację musiała wyrazić nie tylko kapituła danej wikarii, ale także kapituła generalna, papież, ordynariusz diecezji, na której miał zostać erygowany klasztor oraz władze miasta⁴¹. Kolejnym krokiem fundacyjnego przedsięwzięcia było spisanie przez kapitułę i fundatora odpowiednich dokumentów asygnowanych przez władzę świecką (króla, starostę lub właściciela danego miasta) i duchowną (biskup oraz władze generalne zakonu). W tym czasie praesidens z grupą sześciu braci pomocniczych przygotowywał teren wyznaczony dla powstającego konwentu, przejmując od fundatora prowizoryczne, drewniane budynki, gotowe klasztory murowane, nierzadko rozpoczęte budowy bądź też przystępując samodzielnie, zwykle pospiesznie, do stawiania skromnych pomieszczeń na użytek przyszłej wspólnoty⁴². Instalacja dwunastoosobowego konwentu z gwardianem na czele

40 K. Kantak, Bernardyni, t. I, s. 36-37; M. Kutzner, Architektura, s. 282.

41 W trakcie procesów fundacyjnych klasztorów bernardyńskich w kilku przypadkach ujawniły się wątpliwości a nawet sprzeciwy wspomnianych wyżej osób i instytucji, które ostatecznie pokonano. Taka sytuacja zaistniała podczas fundacji konwentu we Lwowie, któremu niechętny był miejscowy abp Grzegorz z Sanoka, w Kobylinie (sprzeciw arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Sprowskiego i jego kapituły) oraz w Skępem (krótkotrwały protest kapituły płockiej oraz wątpliwości wyrażane przez władze prowincji); Jan z Komorowa, Memoriale, s. 185; APB, rkps W-33, Topographica ac chronologica

conventuum Majoris Poloniae, s. 258-259; podaję za M. Maciszewską, Klasztory bernardyńskie w miastach Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, w: Klasztor w mieście, s. 574.

42 M. Kutzner, Architektura, s. 282-283. Szerzej o procesie powstawania bernardyńskiej zabudowy kościelno-klasztornej oraz związanej z nim kwestii pomocy materialnej ze strony fundatorów i dobroczyńców poszczególnych placówek obserwanckich w końcowej części rozdziału.

następowała dopiero wówczas, gdy na bernardyńskim placu pojawiał się choćby prowizoryczny budynek mieszkalny oraz kaplica, umożliwiająca braciom sprawowanie codziennego officium divinum (conventus fuit positus)⁴³.

Zauważalna w przedstawionym powyżej schemacie fundacji klasztornej, wieloetapowość i długotrwałość procesu powstawania domów franciszkanów obserwanckich, zmusza historyka do postawienia pytania o moment najważniejszy w każdorazowym przedsięwzięciu fundacyjnym, wyznaczający faktyczny początek bernardyńskiej obecności w danym mieście. Wydaje się, iż tym kluczowym wydarzeniem, inicjującym działalność nowej placówki, powinno być zatwierdzenie powstania klasztoru przez zwierzchnie władze zakonu – generała i kapitułę. Jednak przekaz kroniki Jana z Komorowa z początku XVI w., wiernie odzwierciedlający praktykę zakonną, akcentuje inny, wcześniejszy etap fundacji - podjęcie przez kapitułę prowincjalną decyzji o przyjęciu miejsca proponowanego przez fundatora (recipere

locum) – i od tego wydarzenia wyprowadza każdorazowo faktyczną datę erekcji

klasztoru⁴⁴.

W kontekście schematu fundacji mendykanckiej istotne jest również pytanie o zakres inicjatywy fundatora w podejmowaniu decyzji o miejscu lokalizacji planowanego klasztoru, a tym samym o wpływ władz zakonnych na wybór miasta, w którym miała powstać kolejna siedziba braci. Według J. Le Goff’a, wspólnoty żebracze prowadziły własną politykę fundacyjną, rozwijając sieć klasztorną zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami i wymogami zakonnymi, biorąc zawsze pod uwagę kondycję społeczno-ekonomiczną miast, w których w przyszłości bracia mieli pracować⁴⁵. Źródła bernardyńskie nigdzie nie wspominają o tego rodzaju planach, rzekomo opracowywanych przez władze prowincji, co wcale nie wyklucza możliwości pojawiania się takich projektów. Można jednak założyć, iż na niektórych miastach polskich, litewskich i ruskich zależało zakonowi w sposób szczególny, a osiedlenie się

43 M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w społeczeństwie, s. 33.

44 Jan z Komorowa, Memoriale, s. 172-283. Niektórzy historycy zakonu (m.in. S. B. Tomczak, A. Chadam) za faktyczny początek istnienia konwentu przyjmują jednak datę wystawienia dokumentów fundacyjnych oraz formalnego włączenia tego domu do wikarii, którego w jej imieniu dokonywał zwykle wikariusz prowincji bądź generał zakonu. Inny punkt wyjścia przy ustalaniu momentu właściwej erekcji klasztorów powoduje, iż w literaturze przedmiotu pojawiają się rozbieżności w datacji niektórych fundacji bernardyńskich (zwłaszcza Poznania, Kościana i Wschowy). Różnice te obejmują zwykle okres jednego roku; por. K. Grudziński, Kościan, w: Klasztory bernardyńskie, s. 146; A. Chadam, Poznań, ibidem, s. 266-267; S.B. Tomczak, Wschowa, ibidem, s. 442; M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w

społeczeństwie, s. 44-45.

45 J. Le Goff, Ordres mendiants et urbanisation dans la France medievale, „Annales E.S.C.” 25(1970), s. 924-946.

w nich franciszkańskich obserwantów było efektem wspólnej inicjatywy i zabiegów fundatora jak i braci⁴⁶. Do takich ośrodków należy zapewne zaliczyć miasta o dużym potencjale społecznym i gospodarczym, zlokalizowane w ważnych dla misji duszpasterskiej braci „punktach strategicznych” państwa, do charakterystyki których wypadnie jeszcze powrócić w dalszej części rozdziału.

Z przedstawionego powyżej modelu fundacji bernardyńskiej (mendykanckiej) jako pierwszoplanowa wyłania się postać fundatora, inicjującego erekcyjne przedsięwzięcie i odgrywającego w nim znaczącą rolę, której nie może pomniejszyć nawet domniemany współudział władz zakonnych w wyborze miejsca lokalizacji nowego konwentu. Porównując charakter polskich fundacji mendykanckich przeprowadzanych w XIII wieku i dwa stulecia później, zauważa się wyraźne różnice przede wszystkim w kwestii kręgu fundatorów, który w międzyczasie znacznie się poszerzył i społecznie zróżnicował. Podczas gdy protektorami XIII-wiecznego ruchu franciszkańskiego były niemalże wyłącznie rody książęce, wśród mecenasów misji obserwantów spotyka się już przedstawicieli różnych stanów, zwłaszcza tych, które w XV-XVI w. odgrywały pierwszorzędną rolę w życiu politycznym, społecznym i ekonomicznym kraju, włączając się równie aktywnie w działalność fundacyjną na rzecz Kościoła⁴⁷. Pierwsze miejsce w tej stanowej aktywności fundacyjnej zajęła grupa możnowładztwa koronnego i litewskiego⁴⁸, z inicjatywy której powstało 10 klasztorów bernardyńskich (w Kobylinie, Tarnowie, Lwowie, Przeworsku, Kole, Kownie, Samborze, Tykocinie, Skępem i Kazimierzu Biskupim)⁴⁹. Na 25 fundacji tego zakonu na naszych ziemiach sześć można zaliczyć do grupy królewsko-książęcych, z czego

46 M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w społeczeństwie, s. 34 n.

47 Zob. K. Kantak, Bernardyni, t. I, s. 29; J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi, s. 21; A. Szulc, Klasztory

franciszkańskie w średniowiecznej Wielkopolsce. Kalisz, Gniezno, Śrem, Pyzdry, Oborniki, Poznań 2001,

s. 28 n. Inaczej przedstawiała się sytuacja obserwantów na Śląsku, zwłaszcza w kustodii wrocławskiej i złotoryjskiej, gdzie z przyczyn religijno-politycznych (m.in. związanie obserwantów z misją antyhusycką) głównymi ich protektorami pozostali nadal miejscowi władcy; por. G. Wąs, Franciszkanie

w społeczeństwie Śląska w średniowieczu i dobie nowożytnej, w: Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Turawie, 8-11.05.1996, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Opole-Wrocław 1996, s. 107, 114 n.; eadem, Klasztory franciszkańskie, s. 28, 123-124.

48 Do grona fundatorów wywodzących się ze stanu szlachecko-magnackiego zalicza się zarówno jego przedstawicieli świeckich jak i duchownych. W przypadku tych ostatnich bierze się pod uwagę tylko te fundacje, które powstały na terenach prywatnych, będących własnością rodową danego biskupa. Wszystkie klasztorne przedsięwzięcia możnych duchownych realizowane w dobrach kościelnych zalicza się do odrębnej kategorii stanowych fundacji; Z. Zyglewski, Klasztorne fundacje możnowładztwa

koronnego w okresie jagiellońskim. Zarys problematyki, w: Klasztor w społeczeństwie, s. 127; M.

Maciszewska, Klasztory bernardyńskie w miastach, s. 573.

49 Miasta, w których przynależący do określonej grupy społecznej fundatorzy erygowali nowe placówki zakonne, wymieniane są w porządku chronologicznym, ustalonym w oparciu o przekaz kroniki Jana Komorowskiego, Memoriale, s. 172-283.

cztery powstały dzięki królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi (Kraków, Radom, Wilno, Bydgoszcz) a dwie z inicjatywy księżnej mazowieckiej Anny (Warszawa) i wielkiego księcia litewskiego Aleksandra (Połock). Równie aktywne na tym polu okazało się w XV wieku polskie mieszczaństwo, które doprowadziło, choć nie we wszystkich przypadkach samodzielnie, do założenia pięciu siedzib bernardyńskich (w Poznaniu, Kościanie, Wschowie, Lublinie i Warcie)⁵⁰. Osobną grupę fundatorów tworzy wyższe duchowieństwo, którego bardziej świadomi przedstawiciele angażowali się również w działalność na rzecz rozwoju misji mendykanckiej, mając na uwadze przede wszystkim potrzeby miejskiego duszpasterstwa i nie zważając na zwyczajowo nieprzyjazne stosunki panujące między duchowieństwem świeckim i zakonnym, zwłaszcza mendykanckim. Do fundacji biskupich zalicza się klasztory w Kaliszu, Opatowie, Łowiczu i w Św. Katarzynie⁵¹. Warto także przyjrzeć się wymienionym stanowym typom fundacji pod kątem ich terytorialnego usytuowania, by zauważyć, że w Wielkopolsce dominowała inicjatywa mieszczaństwa i wyższego duchowieństwa (przy całkowitym braku królewskiej), w Małopolsce – królewska, na Mazowszu – biskupia a na Litwie i Rusi - magnacko-szlachecka. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, iż klasyfikacja bernardyńskich fundatorów w wielu przypadkach nie może być przeprowadzona precyzyjnie, ponieważ specyfikę zakładania klasztorów obserwanckich - swego rodzaju bernardyńską prawidłowość - stanowi udział w tym przedsięwzięciu wielu różnych sił społecznych, których wspólny wysiłek finansowy składał się dopiero w całości na materialną podstawę działalności danego konwentu⁵². Osoba uznawana przez władze zakonne za głównego fundatora nowej placówki w rzeczywistości nie zawsze musiała ponosić wszystkie koszty związane z jej zaistnieniem i niejednokrotnie należała ona do grona kilku fundatorów-dobrodziejów wspierających materialnie instalację siedziby bernardyńskiej.

50 Jan z Komorowa, Memoriale, s. 176, 188; K. Kantak, Kronika Bernardynów poznańskich, „KMP” 3(1925), s. 173, 205; idem, Bernardyni, t. I, s. 14-15; M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w

społeczeństwie, s. 42 n.; A. Chadam, Poznań, w: Klasztory bernardyńskie, s. 266; idem, Lublin, w:

ibidem, s. 188; K. Grudziński, Kościan, w: ibidem, s. 146; idem, Warta, w: ibidem, s. 418; S. B. Tomczak, Wschowa, w: ibidem, s. 442.

51 Do tej grupy przynależy także bernardyński klasztor w Słupcy, założony z inicjatywy biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego, istniejący tylko przez 7 lat (1507-1514) i ostatecznie przeniesiony do Kazimierza Biskupiego; APB, rkps S-ka-1, Chronologia conventus Casimiriensis (1507-1869), s. 2-4; K. Grudziński, Słupca, w: Klasztory bernardyńskie, s. 338-339; M. Maciszewska, Klasztory bernardyńskie w

miastach, s. 574-575.

52 K. Kantak, Bernardyni, t. I, s. 29; J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi, s. 67-68; M. Maciszewska, Klasztory

To szerokie zainteresowanie społeczne kolejną na ziemiach polskich wspólnotą franciszkańską i wynikająca z niego aktywność fundacyjna przedstawicieli wszystkich niemalże grup stanowych sprawia, że koniecznym staje się ukazanie procesu fundacji poszczególnych klasztorów bernardyńskich nie tyle w porządku chronologicznym, który wyznacza data erekcji każdego konwentu, czy też w ujęciu geograficznym (terytorialnym), szeregującym powstawanie domów zakonnych według przynależności do określonej dzielnicy państwa, ile pod kątem społecznego pochodzenia osób inicjujących powołanie nowej placówki obserwanckiej. Takie, w pewnym sensie socjologiczne ujęcie zagadnienia rozwoju sieci klasztorów bernardyńskich na interesującym nas terenie jest o tyle zasadne, iż za każdym przedsięwzięciem fundacyjnym kryje się określona motywacja fundatora, wynikająca z pobudek czysto prywatnych, osobistych, jak również kształtowana przez mentalność, kulturę religijną czy wręcz ideologię kręgu społecznego, z którego wywodził się ów franciszkański protektor⁵³.

Fundacje możnowładcze (szlachecko-magnackie)

Klasztory bernardyńskie powstałe z inicjatywy możnowładztwa koronnego i litewskiego wyraźnie wpisują się w ogólną liczbę XV-wiecznych fundacji zakonnych, dokonanych przez przedstawicieli tej warstwy, potwierdzając tym samym przewodnictwo stanu szlacheckiego i magnaterii w działalności fundacyjnej na rzecz Kościoła. Ta wybijająca się, począwszy od XV wieku, na arenie stanowej grupa społeczna zaczęła odgrywać, w ciągu tego stulecia i w wiekach następnych, coraz większą rolę także w sferze religijnej państwa, przejmując w XVII wieku niemalże zupełnie inicjatywę fundacyjną wobec odradzających się wówczas zakonów mendykanckich. Warto w tym miejscu choćby zasygnalizować wyniki badań Z. Zyglewskiego dotyczących aktywności możnowładztwa w zakresie fundacji klasztornych w XV wieku⁵⁴. Spośród 64 klasztorów męskich, jakie powstały na ziemiach koronnych w okresie Jagiellońskim, 29 można uznać za fundacje szlachecko-magnackie, co stanowi 45% ogólnej liczby erygowanych w tym czasie konwentów.

53 M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w pejzażu przedmieść, s. 134; szerzej na ten temat Fundacje i

fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2000; P.

Oliński, Mieszczanin w trosce o zbawienie. Uwagi o memoratywnych funkcjach fundacji mieszczańskich

w wielkich miastach pruskich, w: Ecclesia et civitas, s. 347-359 (tu bogata literatura przedmiotu).

54 Należy zaznaczyć, iż Z. Zyglewski rozpatruje zagadnienie inicjatywy fundacyjnej możnowładztwa tylko w odniesieniu do ziem należących bezpośrednio do Korony, wyłączając obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego; por. Klasztorne fundacje, s. 127-141.

Możnowładztwo było zainteresowane zakładaniem domów zakonów młodych bądź zreformowanych, czynnych, otwartych na kwestie duszpasterskie, stąd najpopularniejszymi w tym środowisku okazały się dwie wspólnoty, z mendykanckich – bernardyni a spośród kanonickich - paulini⁵⁵. Pozostałe zakony typu kanonickiego i żebraczego, znajdujące się na różnym stopniu wewnętrznego rozwoju, nie cieszyły się w tym okresie poparciem ze strony polskiej elity stanowej, może za wyjątkiem kanoników regularnych, którzy dzięki inicjatywie szlacheckiej wzbogacili swój stan posiadania o pięć kolejnych klasztorów⁵⁶.

Istotnym elementem wyróżniającym poszczególne fundacje stanowe i nadającym każdej z nich swoisty charakter jest kwestia przyczyn powoływania nowych placówek zakonnych i motywacji osób podejmujących się tego przedsięwzięcia. U podłoża wszystkich projektów fundacyjnych, niezależnie od przynależności stanowej ich inicjatorów, znajdowały się zawsze cele ściśle dewocyjne, określające poziom religijnej świadomości i zaangażowania donatora w istotne zagadnienia kościelne. W indywidualnych przypadkach erygowanym placówkom nadawano konkretne funkcje wotywne (dziękczynne, przebłagalne bądź wstawiennicze), które wiązały się bezpośrednio z osobistą sytuacją życiową fundatora bądź z aktualnymi problemami dotyczącymi całego miejscowego środowiska⁵⁷. Powodem założenia klasztoru w określonym miejscu mogły być również powtarzające się na tym terenie cuda bądź objawienia, które w intencji fundatorów miały stać się podstawą rozwoju miejscowego sanktuarium⁵⁸. Charakterystycznymi dla stanu szlacheckiego były cele kommemoracyjne, z którymi wiązano większość podejmowanych przedsięwzięć kościelnych. Ta pozareligijna motywacja, przyświecająca niemalże każdej możnowładczej inicjatywie klasztornej, wyraźnie określa specyfikę fundacji

55 Zagadnienie fundacji klasztorów paulinów w średniowiecznej Polsce omawia: J. Wiesiołowski,

Fundacje paulińskie XIV i XV wieku na tle ruchu fundacyjnego klasztorów w Polsce, „Studia

Claromontana” 6(1985), s. 145-159; L. Wojciechowski, Najstarsze klasztory paulinów w Polsce.

Fundacja, uposażenie, rozwój do około 1430 roku, w: ibidem, 11(1991), s. 5-217.

56 J. Kłoczowski, Zakony, s. 510; Z. Zyglewski, Klasztorne fundacje, s. 128. Rozwijający się na przełomie XIV i XV wieku zakon karmelitów nie doczekał się żadnej fundacji możnowładczej; pięć klasztorów powstałych w tym okresie zawdzięczają karmelici inicjatywie królewsko-książęcej i mieszczańskiej; T. Trajdos, U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa 1993; A. Szoplik, Działalność zakonów żebrzących

na Mazowszu i Kujawach w XV wieku, „Rocznik Mazowiecki” 8(1984), s. 193.

57 M. Kutzner, Architektura, s. 279; M. Maciszewska, Klasztory bernardyńskie w miastach, s. 573-574. 58 Tak jak to miało miejsce w przypadku Kazimierza Biskupiego, w którym bernardyni mieli rozwijać lokalny kult Pięciu Braci Męczenników oraz w Skępem, gdzie bracia mieli pełnić funkcję kustoszów sanktuarium Matki Bożej; por. K. Górska-Gołaska, Kult Pięciu Braci Męczenników w Kazimierzu

Biskupim. Rozwój towarzyszącej mu legendy, „Roczniki Historyczne” 61(1995), s. 120; M. Maciszewska, Skępe. Początki klasztoru bernardyńskiego i ośrodka kultu maryjnego, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 1995, s. 297-306.

szlachecko-magnackiej, włączonej w program ideologiczny tego stanu i mającej odgrywać rolę czynnika ugruntowującego prestiż fundatora oraz wzmacniającego jego pozycję na arenie społecznej⁵⁹. Z aspektem kommemoracyjnym klasztorów powoływanych przez możnych protektorów wiąże się również funkcja nekropolii rodowych, jaką miały spełniać niektóre kościoły obserwantów, podobnie jak wiele innych świątyń mendykanckich w średniowieczu⁶⁰. Wybór krypty świątyni zakonnej na