Ostatnim zagadnieniem, dopełniającym charakterystyki przemian i zjawisk religijnych, jakie zachodziły w Kościele późnego średniowiecza jest problem XIV-wiecznego kryzysu życia monastycznego (określany przez J. Kłoczowskiego jako „kryzys wzrostu”123) oraz prób jego przezwyciężania na drodze obserwancji rozumianej jako powrót do radykalizmu pierwotnych reguł i wskazań świętych założycieli124. Zjawiska ujawniające się w ciągu XIV i XV w. w łonie wielu wspólnot mniszych, kanonickich i mendykanckich – symptomy poważnego oddalenia się od pierwotnych założeń i idei bądź oznaki ich postępującej deaktualizacji125, jak również widoczne od drugiej połowy XIV w. przejawy tendencji reformatorskich, głównie obserwanckich – wyraźnie dają się wpisać w ogólny klimat religijny epoki oraz w szeroko pojęty program reformy Kościoła. Szczególnie jest to zauważalne w nurtach devotio moderna, zarówno w ich ujęciu zachodnio- i środkowoeuropejskim, które w znacznej mierze były adaptowane i propagowane przez nowe bądź zreformowane wspólnoty zakonne126.
W przeciwieństwie do XIII-wiecznego kryzysu, dotykającego wyłącznie stare wspólnoty monastyczne, w stuleciu następnym doszło do kryzysu generalnego, przenikającego niemalże wszystkie typy formacji życia zakonnego. Ujawniając się wewnątrz struktur pierwotnych zakonów mniszych oraz kanonickich i rycerskich, nie oszczędził również powstałych w XIII w. rodzin mendykanckich, zwłaszcza
123 Wyjaśnienie tego sformułowania, określającego nie tylko charakter przemian zachodzących w późnośredniowiecznym życiu monastycznym, ale odnoszącego się do globalnego rozwoju europejskiego kręgu cywilizacyjnego w XIV-XVI w., m.in. w artykule Kryzysy i reformy, s. 124,138-141.
124 Wnikliwą charakterystykę tego zagadnienia przedstawił J. Kłoczowski, Wspólnoty, s. 364-434. Tam również zebrana cała, głównie obcojęzyczna, literatura przedmiotu, wśród której podstawowe opracowania: E. Delaruelle, L’Église au temps du Grand Schisme et de la crise conciliare (1378-1449), w: Histoire de l’Église, red. A. Fliche, V. Martin, t. XIV, cz. II, Paris 1964, s. 1031-1105; K. Elm, Verfall
und Erneuerung des Ordenswesens im Spätmittelalter Forschungen und Forschungsaufgaben, w: Untersuchungen zu Kloster und Stift, Göttingen 1980, s. 192-238; Reformbemühungen und Observanzbestrebungen im spätmittelalterlichen Ordenswesen, red. K. Elm, Berlin 1989; idem, Monastiche Reformen zwischen Humanismus und Reformation, w: 900 Jahre Kloster Bursfelde, red. L.
Perlitt, Göttingen 1993, s. 59-111;F. Rapp, Réformes et inerties, w: Histoire du christianisme des origines
à nos jours (dalej cyt. HCh), t. VII, red. M. Venard, Paris 1994, s. 143-207; P. Racinet, Crises et renouveaux. Les monastères cluniasiens à la fin du Moyen Âge, Paris 1997.
125 Próbując właściwie zrozumieć istotę kryzysu życia zakonnego w późnym średniowieczu J. Kłoczowski stawia frapujące, i pozostające wciąż bez odpowiedzi, pytanie: „W jakim stopniu przejawy XIV-wiecznego odchodzenia od obserwancji były wyrazem nie tylko załamywania się dotychczasowego porządku, ale także poszukiwaniem nowych rozwiązań w obliczu nowych potrzeb, a więc paradoksalnie, objawem żywotności w pewnym przynajmniej zakresie”. Zastrzega przy tym, iż „nie chodzi o zaprzeczanie głębokości i znaczenia oczywistych procesów rozkładowych, ale o dostrzeżenie także i tego pozytywnego ich aspektu”; Wspólnoty, s. 394.
126 O roli zakonów, zwłaszcza kanoników regularnych i paulinów, w upowszechnianiu idei nowej pobożności na ziemiach czeskich, węgierskich i polskich por. s. 40, 43-44.
dominikanów i franciszkanów. W większości zakonów, zarówno pod wpływem czynników zewnętrznych (przejawów osłabienia społeczno-ekonomicznego Europy zachodniej, kryzysu autorytetu papiestwa i duchowieństwa) jak również wewnętrznych (znamiennych dla poszczególnych form życia monastycznego) dochodziło w ciągu XIV-XV w. do ogólnego rozprężenia i dezintegracji życia wspólnego (w wymiarze ogólnozakonnym i klasztornym), wzrostu czynników odśrodkowych, osłabienia autorytetu władz zakonnych, przełożonych i kapituł generalnych, obniżenia poziomu (ilościowego i jakościowego) rekrutacji zakonnej oraz dyscypliny, moralności i poziomu umysłowego zakonników127. Mimo, iż tendencje te dotykały wszystkie wspólnoty, to jednak zaznaczały się istotne różnice między kryzysem starych zakonów feudalnych, opartych na wielkiej własności ziemskiej (i przez to silnie uzależnionych od zachodzących w tym czasie w Europie przemian ekonomicznych), a kryzysem wspólnot żebraczych, objawiającym się głównie w sferze wewnętrznej – duchowej, programowej i dyscyplinarnej.
Równolegle do symptomów rozkładu w XIV-XV w. w zakonach mniszych, kanonickich i mendykanckich pojawiały się coraz silniejsze tendencje reformatorskie - dążenie do odnowienia wspólnot przez powrót do ich korzeni – do pierwotnej obserwancji i eliminację wszelkich późniejszych naleciałości128. Rozwój społeczno-ekonomiczny i kulturowy jaki przeżywały w tym okresie państwa Europy środkowo-wschodniej wpłynął także na kształt życia monastycznego na tym obszarze, nie tylko opóźniając pewne tendencje kryzysowe, ale również umożliwiając kontynuację rozwoju niektórych zakonów, zwłaszcza mendykanckich129. Jedynym zjawiskiem, które zakłóciło spokojną dotąd sytuację religijną w tej części katolickiej Europy był rozwijający się od początku XV w. w Czechach husytyzm, który doprowadził do ruiny
127 J. Kłoczowski, Wspólnoty, s. 372-373. 128 J. Kłoczowski, Kryzysy i reformy, s. 127 n.
129 Podstawowe opracowania na temat ruchu zakonnego w państwach Europy środkowej w średniowieczu to: J. L. Csóka, Geschichte des Benediktinischen Mönchtums in Ungarn, München 1980; F. L. Hervay,
Repertorium historicum Ordinis Cisterciensis in Hungaria, Roma 1984; Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Poznań 1992; Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222-1972, red. J. Kłoczowski, t. I-II, Warszawa 1975; t. 3: Dominikanie w środkowej Europie w XIII-XV wieku. Aktywność duszpasterska i kultura intelektualna, red. J. Kłoczowski, J. A. Spież, Poznań 2002; Zakony franciszkańskie w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. I, cz. 1-2, Kraków 1983/1984 (w tym także o
minorytach czeskich i węgierskich); Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej. X-XX wiek.
Materiały z międzynarodowego seminarium pt.„Atlas ruchu zakonnego w Europie Środkowo-Wschodniej. X-XX wiek”. Lublin 25-27.11.1993, red. H. Gapski, J. Kłoczowski, Lublin 1999, w tym o monastycyzmie
na ziemiach czeskich, węgierskich i polskich: Z. Boháč, Středovĕké kláštery v Čechách a na Moravĕ, s. 147-152; F. L. Hervay, La diffusion chronologique et topographique des maisons religieuses au
Moyen-Âge en Hongrie, s. 153-163; K. Pacuski, Formowanie się sieci klasztorów i placówek zakonnych na Mazowszu do końca XV wieku, s. 71-75; A. M. Wyrwa, Średniowieczna sieć klasztorów w Wielkopolsce i na Kujawach. Stan, potrzeby badań i wstępna analiza problemu, s. 76-146.
życie klasztorne w tym kraju i przyczynił się tym samym do umocnienia pozycji Polaków we wspólnych prowincjach zakonnych130.
Ujawniający się w późnym średniowieczu ogólnoeuropejski kryzys życia monastycznego dotknął przede wszystkim klasztory starego typu – mnisze i kanonickie, oparte na własności ziemskiej. Jedynym zakonem mniszym rozwijającym się nieprzerwanie w tym okresie byli kartuzi – wspólnota o charakterze pustelniczym, łącząca elementy życia eremickiego ze wspólnotowym w oparciu o regułę benedyktyńską. Utworzona na początku XII w. w Wielkiej Kartuzji koło Grenoble, dopiero w ciągu XIV-XV w. osiągnęła pełny rozwój, zwłaszcza na terenie Włoch i Niderlandów, stając się wówczas jedyną nie podległą wewnętrznemu rozkładowi formacją mniszą, potrafiącą dostosować się do wymagań i potrzeb nowej duchowości131. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż na obszarze Polski średniowiecznej nie doszło do utworzenia żadnej wspólnoty kartuskiej mimo usilnych zabiegów Jana Długosza starającego się o osadzenie kartuzów w Krakowie132. Zagadnienie to stawia historyków przed kolejnym pytaniem badawczym o przyczynę bierności polskich elit kościelnych wobec kartuskiej formy obserwancji. Pozostałe środowiska mnisze Europy środkowej nie zdobyły się w okresie późnego średniowiecza na radykalne działania w celu wyjścia z impasu, a indywidualne inicjatywy poszczególnych opatów, biskupów w przypadku benedyktynów bądź kapituł generalnych cystersów nie miały trwałych i szerszych rezultatów. Przykładem nieudanej próby reformatorskiej była akcja podjęta przez wybitnego cystersa i profesora krakowskiej uczelni, Jakuba z Paradyża, który zrażony brakiem odzewu ze strony władz wspólnotowych zmienił zakon i resztę życia (ponad 20 lat) spędził w kartuzji św. Zbawiciela w Erfurcie, wycofując się przy tym z działalności publicznej i skupiając się na pracy pisarskiej133.
130 J. Kłoczowski, Europa słowiańska w XIV-XV wieku, s. 166; idem, Młodsza Europa, s. 269; por. także I. Hlaváček, Die Landklöster und Stadt in Böhmen bzw. in Prag zur hussitischen Revolution, w: Klasztor
w mieście, s. 61-69.
131 O szczególnej w tym względzie pozycji kartuzów świadczy funkcjonujące wówczas hasło: Cartusia
numquam reformata, quia numquam deformata. Szerzej o rozwoju tego zakonu w okresie późnego
średniowiecza: J. Kłoczowski, Wspólnoty, s. 407-408; idem, Europa słowiańska, s. 159.
132 F. Sikora, O fundacji kartuskiej Jana Długosza, „Kwartalnik Historyczny” 80(1973), s. 872-885; K. Ożóg, Klasztorna geografia, s. 230; P. Oliński, Kontakty kartuzów z Raju Maryi z mieszczaństwem
gdańskim w średniowieczu, w: Klasztor w mieście, s. 123-134; R. Witkowski, Próba rekonstrukcji biblioteki kartuzji „Passionis Christi” w Legnicy, w: Klasztor w kulturze, s. 93-104; idem, Czesko-polskie dzieje kartuzów w późnym średniowieczu, w: Nihil suprefluum esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 293-316.
133 Istotnym powodem podjęcia tej decyzji była także naturalna skłonność do kontemplatywnego życia modlitwą i studium, dzięki której sławny cysters zyskał miano cellulae cultor et amator indefessus; cyt. za J. Stoś, Mistrz Jakub z Paradyża, s. 43; por. także J. Fijałek, Mistrz Jakub z Paradyża i Uniwersytet
Kanonikat regularny łagodniej i szybciej przebrnął przez fazę kryzysu wewnętrznego, głównie dzięki formułowanym reformatorskim programom devotio
moderna, przeszczepianym do poszczególnych kongregacji zachodnio- i
środkowoeuropejskich oraz poprzez konsekwentnie podejmowane duszpasterstwo parafialne134. Nie bez znaczenia pozostawał również fakt utworzenia w ramach kanonikatu nowej wspólnoty, otwartej na idee reformy, obserwancji zakonnej i nowej duchowości, którą bez wątpienia stali się paulini – eremici węgierscy funkcjonujący w oparciu o regułę św. Augustyna135.
W XIV-XV stuleciu zahamowaniu uległ również, tak prężny w XIII w. proces rozwoju żeńskich fundacji zakonnych, przeżywających w tym czasie okres stabilizacji klauzurowej i ekonomicznej. Do najważniejszych wydarzeń w dziejach późnośredniowiecznego monastycyzmu kobiet zalicza się przede wszystkim powołanie Zakonu Najświętszego Zbawiciela (Ordo Sanctissimi Salvatoris), powstałego po śmierci św. Brygidy szwedzkiej (1302-1373) i z jej inspiracji (w oparciu o spisaną przez nią tzw. Regułę Zbawiciela), będącego najpoważniejszą w tym okresie próbą „stworzenia nowego zakonu w duchu starej idei współistnienia obok siebie domu żeńskiego i domu męskiego”136. Do końca XV w. powstało łącznie 25 dwudomowych klasztorów brygidek i brygidów, rozrzuconych na terenie całej Europy i tworzących luźno powiązaną kongregację137. Choć zachowane przekazy nie pozwalają na sformułowanie ogólnej oceny kondycji wszystkich funkcjonujących w tym okresie klasztorów mniszek, to jednak podejmowane sporadycznie przez władze zwierzchnie niektórych konwentów działania reformatorskie zdają się potwierdzać powszechny
Krakowski w okresie soboru bazylejskiego, t. 2, Kraków 1900, s. 126; K. Górski, Zarys dziejów duchowości, s. 69; idem, Duchowość polska w XV wieku, s. 171-172.
134 W odniesieniu do norbertanów - największej w XII-XIII w. kongregacji kanonickiej na ziemiach polskich – zjawisko to scharakteryzował ostatnio J. Rajman, Kryzys polskich klasztorów norbertańskich w
XIV-XV wieku, w: Klasztor w kulturze, s. 29-39.
135 Szerzej na ten temat s. 40 n.
136 J. Kłoczowski, Wspólnoty, s. 227. Najnowsza podstawowa literatura obca na temat żeńskich formacji zakonnych w średniowieczu: Religiöse Frauenbewegung und mystische Frömmigkeit im Mittelalter, red. P. Dinzelbacher, D. R. Bauer, Köln-Wien 1988; Doppelkloster und andere Formen der Symbiose
männlicher und weiblicher Religiosen im Mittelalter, red. K. Elm, M. Parisse, Berlin 1992; B. L.
Venarde, Women’s Monasticism and medieval society, Ithaca-London 1997; F. J. Felten, Die
Zisterzienserorden und die Frauen, w: Weltverachtung und Dynamik, red. H. Schuillus i A. Hölscher,
Berlin 2000, s. 34-135. Por. także odpowiednie rozdziały opracowań poświęconych zakonom męskim oraz ich żeńskim gałęziom.
137 Poza macierzystą Skandynawią z pięcioma klasztorami św. Brygidy, najwięcej, bo aż 9 domów tego zakonu działało na terenie Niderlandów, po trzy w Bawarii i na ziemiach polskich, dwa we Włoszech i jeden w Anglii; J. Kłoczowski, Wspólnoty, s. 228; S. Kamińska, Klasztory brygidek w Gdańsku, Elblągu i
Lublinie. Założenie i uposażenie, Gdańsk 1970; J. Swastek, Święta Brygida szwedzka i zakon Najświętszego Zbawiciela, ze szczególnym uwzględnieniem klasztorów na ziemiach polskich, Lublin
charakter zarówno kryzysu jak i prób odnowy żeńskiego nurtu życia zakonnego w krajach zachodniej i środkowej Europy 138.
Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w ramach ruchu religijnego kobiet w okresie późnego średniowiecza okazał się natomiast silny rozwój luźnych grup żeńskich w miastach, będący kontynuacją procesu rozpoczętego na szeroką skalę już w XIII w. Znane jako beginki, beguinki, begudki czy klepki, prowadziły życie wspólne, lecz nie klauzurowe i organizowały swoje domy zwykle w pobliżu klasztorów dominikanów i franciszkanów, żyjąc najczęściej według reguł przyjętych dla III zakonu tych wspólnot (tercjarzy) i utrzymując się z pracy własnych rąk i kwesty139. Zwiększająca się u schyłku średniowiecza liczba tego rodzaju luźnych wspólnot sióstr, według badaczy przekraczająca znacznie w tym czasie liczbę mniszek klauzurowych, wskazuje kierunek przemian zachodzących w XV-XVI w. w sferze żeńskiego monastycyzmu oraz w wymiarze miejsca i roli kobiet w społecznościach miejskich140.
W porównaniu z zakonami mniszymi i kanonickimi, wspólnoty żebracze stosunkowo najłagodniej zniosły XIV-wieczny kryzys. Mimo wyraźnych oznak dezintegracji życia wspólnego i odchodzenia od pierwotnej obserwancji, szczególnie w wymiarze ubóstwa, mendykanci, zwłaszcza dominikanie i franciszkanie utrzymali w tym okresie, zdobytą w XIII w., przodującą pozycję w zakresie duszpasterstwa masowego, podejmując je nadal aktywnie i przy pomocy tych samych form i środków pastoralnego oddziaływania141. Badania przeprowadzone dla obszaru Europy środkowo-wschodniej potwierdzają żywotność i dynamizm działających na tym terenie w XIV-XV w. wspólnot żebraczych, przejawiający się przede wszystkim w rozwoju sieci klasztornej poszczególnych prowincji i ekspansji niektórych zakonów na nowe tereny142. Zjawiskiem pozytywnym, wspólnym dla wszystkich prowincji
138 O częstych w XV-XVI w. przypadkach łamania zasad klauzury i obserwancji w polskich klasztorach norbertanek i klarysek m.in. K. Kantak, Franciszkanie polscy (1237-1517), t. I, Kraków 1937, s. 268 n.; A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie, Toruń 1963, s. 112 n. 139 Podstawowe prace na ten temat: O. Nübel, Mittelalterliche Beginen und Sozialsiedlungen in den
Niderlanden, Tübingen 1970; U. Borkowska, Beginki i begardzi, w: EK, t. 2, kol. 177-181 (tu pełny
wykaz literatury przedmiotu); J. Wyrozumski, Beginki i begardzi w Polsce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Historia” 35(1971), s. 7-22; D. Lapis, B. Lapis, Beginki w Polsce w
XIII-XV wieku, „Kwartalnik Historyczny” 79(1972), z. 2, s. 521-544. Ostatnio M. L. Wójcik, Beginki głupczyckie, w: Klasztor w mieście, s. 583-590.
140 J. Kłoczowski, Wspólnoty, s. 226, 228-229. 141 Ibidem, s. 414-415.
142 Przykładem mogą być tutaj ziemie polskie, na których w XIV w. pojawili się karmelici, a pozostałe wspólnoty mendykanckie umocniły w tym okresie swoją pozycję. Podobną sytuację obserwuje się w pozostałych regionach Europy środkowo-wschodniej, z wyłączeniem ziem czeskich, na których proces odradzania się życia zakonnego po wojnach husyckich przebiegał powoli i wiązał się głównie z
mendykanckich, zarówno w obszarze zachodnio- jak i środkowoeuropejskim, był również zaznaczający się od połowy XIV w. wzrost tendencji obserwanckich, które najsilniej ujawniły się i przeobraziły wspólnotę Braci Mniejszych, choć nie ominęły także dominikanów oraz dwóch mniejszych zakonów żebraczych - karmelitów i augustianów-eremitów143. Negatywną konsekwencją tych procesów stał się podział braci na zwolenników reformy w duchu obserwanckim i konwentuałów – orędowników postaw zachowawczych i umiarkowanych – który wyraźnie naruszył zasadę jedności stanowiącej gwarancję porządku i wspólnotowości w zakonach mendykanckich opartych na silnie scentralizowanej strukturze organizacyjnej. Podczas gdy Bracia Kaznodzieje przezwyciężyli wewnątrzzakonne podziały i dokonali w ciągu XV w. reformy zakonu bez naruszania jego struktur organizacyjnych, Bracia Mniejsi poszli w tym względzie dalej. Nie widząc wspólnej drogi dla zapatrywań konwentualnych i obserwanckich, dokonali już około połowy XV w. faktycznego podziału na dwie odrębne wspólnoty, który został ostatecznie sformalizowany w 1517 r. bullą Leona X i wyborem dwóch generałów dla obu odłamów144.
franciszkańskim ruchem obserwanckim. J. Kłoczowski, Zakony, s. 514 n.; idem, Chrystianizm elit i mas, s. 154; idem, Młodsza Europa, s. 274.
143 Podstawowa literatura na temat kryzysu i reform w łonie zakonów żebrzących w XIV-XV w. zob. przyp. 124; por także: A. Vauchez, Ordini mendicanti e societa italiana XIII-XV secolo, Milano 1990; Il
Rinnovamento del Francescanesimo l’Osservanza, Assisi 1985 (akta kolokwium z 1983 r.); D. B.
Nimmo, Reform and Division in the Franciscan Order from Saint Francis to the Foundation of the
Capuchins, Roma 1987; idem, The Franciscan Regular Observance. The Culmination of Medieval Franciscan Reform, „Berliner Historische Studien” 14(1989), s. 197-205; R. Manselli, L’Osservanza francescana: dinamica, della sua formazione e fenomenologia, ibidem, s. 185-187; J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi w Polsce średniowiecznej, s. 56 n.; G. Wąs, Klasztory franciszkańskie w miastach śląskich i górnołużyckich XIII-XVI wieku, Wrocław 2000, s. 95 n. (tam zebrana wcześniejsza literatura dotycząca
nurtu obserwancji franciszkańskiej Europy środkowo-wschodniej, zwłaszcza z terenu Niemiec i Śląska); W. A. Hinnebusch, The History of the Dominican Order (to 1500), t. I-II, New York 1966-1973; J. Kłoczowski, Reforma polskiej prowincji dominikańskiej, „Roczniki Humanistyczne” 5(1957), z. 4, s. 45-93; idem, Dominikanie polscy nad Bałtykiem w XIV-XVI w., w: Pastori et Magistro, Lublin 1966, s. 500 n. (489-508); idem, Zakon Braci Kaznodziejów w Polsce 1222-1972. Zarys dziejów, w: Studia nad
historią dominikanów, s. 47 n. (19-141); B. Rano, The Order of Saint Augustin, Roma 1975; E. Friedman, The Latin Hermits of Mount Carmel. A Study in Carmelite Origins, Roma 1979; T. M. Trajdos, U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa 1993.
144 P. H. Holzapfel, Handbuch der Geschichte des Franziskanerordens, Freiburg 1909, s. 154-155; J. Moorman, A history of the Franciscan Order from its Origins to the Year 1517, Oxford 1968, s. 452, 480-500; W. Di Fonzo, J. Odoardi, A. Pompei, Bracia Mniejsi Konwentualni. Historia i życie 1209-1976, Niepokalanów 1988, s. 58, 62 n. Zagadnienie reformy obserwanckiej Braci Mniejszych zostało szerzej potraktowane w drugim rozdziale pracy, jako wprowadzenie do rozważań nad genezą i rozwojem zakonu franciszkanów obserwantów na ziemiach polskich.