Człowiek żyje w otaczającej go przestrzeni, która pomimo postępu tech-nicznego nadal wpływa na jego warunki życia i gospodarowania – szcze-gólnie poprzez to, jak ją zagospodarował. To, że nie jest nam obojętne, czy żyjemy w krajobrazie harmonijnym, charakteryzującym się ładem prze-strzennym, czy chaotycznym i bez narzuconego porządku, jest sprawą oczywistą. Tak jak fakt, że inne są koszty funkcjonowania w źle zagospo-darowanej przestrzeni – bez względu na to, czy rozpatrujemy to z punktu widzenia mieszkańców, podmiotów gospodarczych, gmin czy wszystkich pozostałych użytkowników przestrzeni. Te stwierdzenia, choć wydają się oczywiste, niestety, nie znajdują zrozumienia wśród decydentów ustala-jących normy prawne gospodarowania przestrzenią w naszym kraju. Nie dbają oni, że w ten sposób gospodarka przestrzenna wpływa również na warunki, w których funkcjonują podmioty gospodarcze, ochronę środo-wiska, zużycie energii w różnej postaci czy choćby na oszczędność czasu, który sam w sobie jest wartością – oraz wiele innych aspektów działalno-ści człowieka.
Gospodarka przestrzenna jest nauką wielodyscyplinarną, co wynika ze złożoności zjawisk społeczno-gospodarczo-środowiskowych zacho-dzących w przestrzeni. Powoduje to, iż osoby zajmujące się tą problema-tyką definiowały ją w zróżnicowany sposób.
Według J. Regulskiego gospodarka przestrzenna polega na sterowa-niu zmianami użytkowania terenów i zagospodarowania poprzez po-dejmowanie decyzji. Do gospodarki przestrzennej należą więc m.in. decyzje dotyczące zmiany użytkowania poszczególnych terenów oraz
1.
przystosowania ich zagospodarowania do innych zadań, decyzje doty-czące lokalizacji inwestycji i koordynujące ich realizację oraz decyzje dotyczące funkcjonowania jednostki osadniczej jako całości1. Z kolei zdaniem W. Pietraszewskiego gospodarka przestrzenna jest podstawą i warunkiem koniecznym ładu gospodarczego, zależnego w znacznej mierze od roli i rangi gospodarki przestrzennej w całym systemie go-spodarczym państwa2. Pojęcie to obejmuje zarówno konkretną dzie-dzinę naukową, jak i określoną działalność praktyczną związaną z za-gospodarowaniem danego obszaru3. Natomiast Z. Chojnicki uważa, że jest to działalność organizująca przestrzennie system gospodarczy lub przestrzenna organizacja tego systemu. Gospodarkę można rozpatry-wać w dwóch aspektach: bądź jako działalność, bądź też jako jej wy-nik4. A. Potoczek twierdzi, że jest to całokształt procesów działalności gospodarczej związany z użytkowaniem przestrzeni. Pojęcie to oznacza gospodarowanie przestrzenią i w przestrzeni, czyli użytkowanie i wy-korzystanie poszczególnych komponentów środowiska geograficzne-go oraz rozmieszczenie ludności w przestrzeni, a także organizowanie się w niej wszelkiej działalności społecznej i gospodarczej5. L. Kupiec zajmuje podobne stanowisko, podkreślając przy tym, że zasada ekono-miczności nakazuje postępowanie racjonalne i nienaruszające równo-wagi biologicznej, czyli gospodarowanie z pełnym poszanowaniem wy-mogów praw fizycznych, chemicznych i biologicznych6. T. Bajerowski dowodzi, że z naukowego punktu widzenia gospodarka przestrzenna powinna być rozumiana jako bezpośrednie odzwierciedlenie swojej na-zwy, a więc jako całokształt zagadnień i problemów oraz idei, koncepcji i wizji dotyczących szeroko rozumianej gospodarczej sfery działalności ludzkiej, odniesiony do przestrzeni7.
1 J. Regulski, Rozwój miast w Polsce, PWN, Warszawa 1980, s. 269.
2 Pietraszewski W., Optymalizacja w gospodarce przestrzennej miast, Arkady, War-szawa 1989, s. 59.
3 J. J. Parysek (red.), Rozwój lokalny: zagospodarowanie przestrzenne i nisze
atrak-cyjności gospodarczej, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 9.
4 Z. Chojnicki, Współczesne problemy gospodarki przestrzennej, [w:] Z. Chojnicki, R. Domański (red.), Polskie badania gospodarki przestrzennej, PWN, Warszawa 1990, s. 205.
5 A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, Agencja TNOiK, Cen-trum Kształcenia i Doskonalenia Kujawscy, Toruń 2003, s. 206.
6 L. Kupiec (red.), Gospodarka przestrzenna, t. I: Wstęp do gospodarki przestrzennej, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997, s. 22.
7 T. Bajerowski, Regionalistyka – gospodarka przestrzenna, [w:] idem (red.),
Podsta-wy teoretyczne gospodarki przestrzennej i zarządzania przestrzenią, Wyd. Uniwer-sytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2003, s. 13.
Podstawy teoretyczne planowania przestrzennego 71
Gospodarka przestrzenna jest to zatem całokształt działalności w za-kresie przestrzennego zagospodarowania i użytkowania gruntów. Na go-spodarkę przestrzenną składają się następujące rodzaje działalności8:
1) koordynacyjno-regulacyjna, prowadzona przez administrację rządową lub samorządową, poprzez decyzje przestrzenne w spra-wach przeznaczenia i sposobu zagospodarowania gruntów, na podstawie planów miejscowych lub przy ich braku, na podstawie decyzji o warunkach zabudowy,
2) inwestycyjna, prowadzona przez podmioty gospodarcze, pań-stwowe, samorządowe i prywatne, zgodnie z ich własnymi celami i zadaniami,
3) kontrolna, prowadzona w trybie nadzoru nad administracją rzą-dowo-wojewódzką lub resortową – z punktu widzenia zgodności z prawem.
Zdaniem J. J. Paryska w klasycznym ujęciu jest to teoria ekonomii wzbogacona o wątki przestrzenne lub przestrzenne uzupełnienie teorii ekonomii9. J. Kołodziejski zauważa, iż stanowi ona podsystem w systemie gospodarki narodowej, funkcjonujący zarówno w sferze materialnej, jak i w sferze regulacji. W sferze materialnej jego wyrazem są procesy prze-kształceń oraz stany materialne zagospodarowania przestrzennego, a tak-że związana z nimi przestrzenna organizacja społeczeństwa, gospodarki i władzy. W sferze regulacji system ten obejmuje całokształt działalności człowieka zmierzającej do realizacji celów rozwoju, związanych z wyko-rzystaniem cech i walorów przestrzeni geograficznej. Przedmiotem tego podsystemu jest więc przestrzeń, celem – zaspokajanie określonych po-trzeb ludzkich, efektem – zagospodarowanie10.
B. Malisz twierdzi, że pojęcie „gospodarka przestrzenna” można wy-jaśnić, rozważając ją jako system złożony z wielu elementów biernych i czynnych. Przez elementy bierne rozumie się elementy stacjonarne, tj. działki terenów o zróżnicowanym użytkowaniu oraz elementy wiążące te działki między sobą, tzn. urządzenia infrastruktury technicznej. Do ele-mentów czynnych autor zaliczył podmioty gospodarcze (właściciele bądź dysponenci przypisanych im działek) i regulatory systemu, czyli aparat
8 J. Słodczyk, Gospodarka przestrzenna – podstawowe pojęcia, [w:] S. Korenik, J. Słodczyk (red.), Podstawy gospodarki przestrzennej – wybrane aspekty, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2005, s. 11.
9 J. J. Parysek, Wprowadzenie do gospodarki przestrzennej. Wybrane aspekty
prak-tyczne, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2007, s. 17.
10 J. Kołodziejski, O przyszły kształt polskiej przestrzeni, Zakład Narodowy im. Osso-lińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 7.
władzy odpowiedzialny za całość gospodarki przestrzennej kraju, jego regionów i miejscowości11.
Gospodarka przestrzenna jest najbardziej spokrewniona z takimi dyscy-plinami, jak geografia ekonomiczna i planowanie przestrzenne. Trzeba jed-nak pamiętać o innych obszarach badawczych wspomnianych dyscyplin. W geografii ekonomicznej mamy do czynienia z opisem i wyjaśnianiem przestrzennych oraz środowiskowych zachowań systemów społeczno- -gospodarczych, procesów społeczno-gospodarczych zachodzących w prze-strzeni i struktur przestrzenno-gospodarczych. Gospodarka przestrzenna natomiast ustala zasady racjonalnego wyboru lokalizacji, przestrzennych powiązań i przestrzennych organizacji, jak również ścieżek rozwoju ukła-dów lokalizacyjnych, interakcyjnych i organizacyjnych. Jej ustalenia wy-korzystywane są w formułowaniu polityki przestrzennej. Planowanie przestrzenne, wychodzące z systemu wartości uznawanych przez społe-czeństwo, zmierza do ulepszania istniejącego środowiska życia człowieka12.
Z punktu widzenia tematu pracy autorowi najbliższe jest spojrzenie za-proponowane przez R. Domańskiego. Według niego na gospodarkę prze-strzenną można patrzeć jak na efekt prowadzonej działalności, którą jest gospodarowanie zarówno w przestrzeni, jak i samą przestrzenią. Rezulta-tem jest tzw. zagospodarowanie przestrzenne. Z punktu widzenia działal-ności praktycznej (zwłaszcza struktur samorządowych) ważny jest zarów-no sam proces gospodarowania przestrzenią i w przestrzeni, jak też jego wynik, czyli zagospodarowanie przestrzenne. Dla samorządów gospodar-ka przestrzenna jest przede wszystkim gospodarowaniem przestrzenią13. Za jeden z najważniejszych celów gospodarki przestrzennej uważa się ład przestrzenny, którego pojęcie zostało opisane w rozdziale I.