Do prekursorów teorii kosztów transakcyjnych należy zaliczyć J. R. Com-monsa i R. H. Coase’a (teoria ekonomii) oraz K. N. Llewelyna (aspekty prawne) i C. Barnarda (teoria organizacji)42.
40 Z. Staniek, Prawa własności a koszty transakcyjne, [w:] U. Zagóra-Jonszta,
Dokona-nia współczesnej myśli ekonomicznej. Ekonomia instytucjonalna – teoria i praktyka, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2006, s. 156– 163.
41 Z. Staniek, Zróżnicowanie ekonomii instytucjonalnej; http://www.e-sgh.pl/nie-zbednik/plik.php?id=27233173&pid =1081 (dostęp: 20.08.2014).
42 J. Małysz, Instytucje a koszty transakcyjne w świetle neoinstytucjonalnej ekonomii, Ekonomista, Warszawa 2003, s. 324.
Teoria kosztów transakcyjnych 53
Kluczowy wpływ na teorię kosztów transakcyjnych miały rozważania R. H. Coase’a na temat „zerowych” kosztów transakcyjnych, które Stigler sformułował w tzw. teoremat Coase’a: „w warunkach doskonałej konku-rencji prywatne i społeczne koszty będą równe, a struktura produkcji nie będzie zależała od tego, w jaki sposób prawo określa odpowiedzialność za szkody”43. Unikatowość tego stwierdzenia wynika z faktu, iż w analizie neoklasycznej praktycznie pomijano kwestie zawodności rynku, przypi-sując jej istnienie głownie praktykom monopolistycznym. Jednak prace R. H. Coase’a zwróciły (po prawie 40 latach) uwagę, że zawodność rynku może wynikać nie z jego specyfiki, lecz być efektem oddziaływania do-datkowych kosztów, jakimi są koszty transakcyjne44.
D. North45 spostrzegł, iż koszty transakcyjne w procesie wymiany są determinowane przez cztery główne zmienne:
– koszt pomiaru wartościowych cech towarów i usług lub działal-ności ludzi podczas procesu wymiany – prawa własdziałal-ności składa-ją się z wiązki uprawnień i jeśli nie jesteśmy w stanie precyzyjnie zmierzyć wartościowych cech poszczególnych uprawnień, wówczas koszty transakcyjne i niepewność związana z transakcją drama-tycznie rosną;
– wielkość rynku, która określa, czy przeprowadzana wymiana ma charakter interpersonalny czy bezosobowy – proces wymiany in-terpersonalnej to więzy rodzinne, przyjaźń, osobista lojalność i po-wtarzające się kontakty handlowe, które ograniczają zachowanie uczestników oraz zmniejszają potrzebę kosztownej specyfikacji i egzekwowania zobowiązań. Podczas wymiany bezosobowej nic nie powstrzymuje przed wykorzystaniem drugiej strony. W konse-kwencji koszt umowy rośnie, wraz z potrzebą opracowania bardzo szczegółowego opisu wymienianych praw;
– egzekwowanie umów – w sytuacji idealnej osoby trzecie mogłyby bezstronnie (i bez kosztów) rozstrzygać spory oraz wyznaczać od-szkodowanie dla pokrzywdzonej strony w przypadku naruszenia warunków umowy. W rzeczywistości stworzenie względnie bez-stronnego systemu sądownictwa egzekwującego warunki umów stanowiło krytyczną trudność na ścieżce rozwoju gospodarczego; – percepcja i postawy ideologiczne – są one kluczowe dla
zrozumie-nia indywidualnych wyborów, które z kolei wpływają na wyniki
43 G. Stigler, The Theory of Price, New York, s. 113, cyt. za: Współczesna ekonomia. Ku
nowemu paradygmatowi?, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 53.
44 M. Gorynia, K. Mroczek, Koszty transakcyjne jako determinanta formy zagranicznej
ekspansji przedsiębiorstwa, Ekonomista, Warszawa 2013, s. 201. 45 D. C. North, Instytucje, ideologia…, s. 3–5.
gospodarcze. Indywidualna ocena uczciwości i sprawiedliwości za-sad gry w oczywisty sposób wpływa na wyniki. Wartość ideologii jest bezpośrednią funkcją kosztów pomiaru i egzekwowania umów. Jeśli pomiar i egzekwowanie umów mogą być wykonane po niskim koszcie, wówczas nie ma wielkiego znaczenia, czy ludzie wierzą, że reguły gry są uczciwe bądź nieuczciwe. Ale ponieważ pomiar i eg-zekwowanie umów są kosztowne, ideologia ma znaczenie.
Z. Staniek za R. Richterem i E. G Furubotnem46 wyróżnia trzy podsta-wowe grupy kosztów transakcyjnych: rynkowe, menadżerskie i publiczne (polityczne).
Rynkowe koszty transakcyjne to głownie koszty pozyskiwania informa-cji dotyczących warunków produkinforma-cji i sprzedaży. Koszty zawierania umów uwzględniają czas i sposób prowadzenia pertraktacji z uwzględnieniem kosztów doradztwa i porad. Do rynkowych kosztów należy też monito-rowanie realizacji umowy oraz egzekwowanie jej zapisów. Menadżerskie koszty transakcyjne to koszty powstałe wewnątrz danego podmiotu gospo-darczego. Związane są one z realizacją np. umów o pracę czy kontraktów menadżerskich. To również koszty stworzenia i utrzymania systemu or-ganizacyjnego przedsiębiorstwa, a także koszty agencji, dotyczące głownie kosztów nadzoru właścicieli nad kadrą zarządzającą, opłat kaucji przez agenta i utraconego zysku. Do publicznych kosztów transakcyjnych wymie-nieni autorzy zaliczyli koszty związane z dostarczaniem dóbr publicznych oraz koszty podejmowanych decyzji politycznych, w tym zwłaszcza koszty stworzenia otoczenia instytucjonalnego podmiotów gospodarczych. Kosz-ty dostarczania dóbr publicznych to np. koszKosz-ty zapewnienia porządku oraz bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, koszty powszechnej eduka-cji na poziomie podstawowym i średnim, koszty dostępu do usług medycz-nych czy dostarczania dóbr nierynkowych (typu usług latarni morskiej). Dostarczanie dóbr publicznych wymaga podatków i rozłożenia ich cięża-rów między płatników. Do kosztów tworzenia otoczenia instytucjonalne-go zaliczamy: koszty stanowienia prawa, rozwoju sądownictwa, tworzenia instytucji wspomagających funkcjonowanie rynków, instytucji związanych z kształtowaniem kapitału ludzkiego i społecznego oraz funkcjonowania aparatu państwowego.
Koszty transakcyjne dotyczą zarówno obrotu przedmiotami fizyczny-mi (dobra, czynniki produkcji), jak i zfizyczny-mian praw własności. Określają one proporcje zakresów oddziaływania państwa, rynku i przedsiębiorstw jako mechanizmu alokacji zasobów. Poziom kosztów transakcyjnych
46 E. S. Furubotn, R. Richter, Institutions and Economic Theory. The Contribution of the
New Institutional Economics, The Univ ersity of Michigan Press, Ann Arbor 2000, za: Z. Staniek, Prawa własności…, s. 154–155.
Teoria kosztów transakcyjnych 55
zależy od liczby uczestników, zawieranych transakcji, struktury rynko-wej, charakterystyki występujących w transakcjach zasobów i aktywów, rodzaju zawieranych kontraktów oraz typu i formy własności. Koszty transakcyjne dotyczą też tych związanych z wykluczeniem określonych podmiotów z dostępu do dóbr czy usług (publicznych i rynkowych). Przy dobrach publicznych koszty są szczególnie duże47.
D. C. North czyni z kosztów transakcyjnych sposób na zrozumienie ewolucji gospodarek i społeczeństw. Jego podejście polega na zastosowa-niu ekonomii do analizy historycznej i vice versa – analiza historii służy mu do uogólnień o gospodarce. Według Northa48 podstawowe znaczenie dla wyników gospodarczych społeczeństw mają niskie koszty egzekwo-wania kontraktów – szczególny rodzaj kosztów transakcji. W warunkach nieprzezroczystości rynku i niepewności koniecznością jest m.in. pono-szenie kosztów ochrony praw własności i egzekwowania umów. Sposobu na uniknięcie skutków braku kompletnych kontraktów O. E. William-son49 upatruje w układach powiązań między firmami lub w sieci zależno-ści wewnątrz danej firmy. Firmy mogą zabezpieczać się przed skutkami niedotrzymania umowy przez partnera, korzystając z różnych układów praw własności i kontroli w organizacyjnych ramach korporacji zintegro-wanych pionowo i poziomo, karteli, joint ventures itp. D. C. North – ina-czej niż O. E. Williamson – podstawowe znaczenie w skutecznym egze-kwowaniu kontraktów we współczesnej odpersonalizowanej gospodarce przypisuje stronie trzeciej, będącej organizacją publiczną. Mowa tutaj o państwie z jego instytucjonalnymi strukturami (policja, sądownictwo), które wymuszają przestrzeganie kontraktów lub pomagają w rozstrzyga-niu sporów. Gwarantowanie wykonania umów przez państwo wiąże się z kosztami. Chodzi przede wszystkim o koszty sądowe, ponoszone w celu stwierdzenia pogwałcenia umowy, zmierzenia stopnia pogwałcenia, na-łożenia kary. Jeżeli owe koszty są wysokie lub np. brak spójnego kodek-su handlowego, który sankcjonowałby dostatecznie prywatne umowy, to państwowy wymiar sprawiedliwości jest częściowo zastępowany osobisty-mi umowaosobisty-mi, zabezpieczonyosobisty-mi „prywatnyosobisty-mi” mechanizmaosobisty-mi i bardzo krótkimi terminami. W rezultacie rynek jest szczupły, a straty w sensie efektywności gospodarowania i produktu krajowego duże. Kiedy brak konsekwentnego egzekwowania kontraktów, następuje „przeciekanie”
bo-47 Z. Staniek, Prawa własności…, s. 155.
48 D. C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cam-bridge University Press, New York 1990.
49 O. E. Williamson, Comparative economic organisation: The analysis of discrete
structural alternatives, [w:] S. E. Sjöstrand (ed.), Theory and Empircial Findings, M. E. Sharp, Armoink, New York–London 1993.
gactwa z firm do ich partnerów lub konkurentów. Nieprzejrzystość lub brak określenia praw własności, niekompletne kontrakty oraz wysokie koszty egzekwowania umów mają negatywne skutki dla awansu gospo-darczego społeczeństw, o czym mówi nowa historia gospodarcza Northa50. Ekonomia instytucjonalna uzmysłowiła znaczenie kosztów trans-akcyjnych dla gospodarki. Zawieranie transakcji wiąże się z ponosze-niem kosztów poszukiwania, przetwarzania i przekazywania informacji, kosztów konstruowania, zawierania i egzekwowania kontraktów itp. In-stytucje i organizacje, czyli ramy i formy zbiorowego działania, ograni-czają niepewność w procesach gospodarowania i tym samym pozwalają zmniejszyć koszty transakcji.