Procesami podejmowania decyzji politycznych w ujęciu ekonomicznym zajmuje się teoria wyboru publicznego. Należy ona do szybko rozwija-jącego się nurtu współczesnej ekonomii, który w znacznym stopniu ko-rzysta z osiągnięć nowej ekonomii instytucjonalnej. Jest ona nazywana również ekonomiczną teorią polityki. Wykorzystuje narzędzia i założenia metodologiczne standardowej ekonomii w analizie zachowań ludzkich w sferze polityki51.
W teorii tej można wyróżnić pewne obszary dociekań: ekonomiczną teorię demokracji i ekonomiczną teorię biurokracji. Ekonomiczna teoria państwa i polityki wskazuje też na związki z ekonomiczną teorią historii, gdyż ewolucja praw własności i wynikające zeń zmiany w poziomie kosz-tów transakcyjnych wpływają na różne formy regulacji ekonomicznej stosowanej przez państwo. Dotychczas za wybitne osiągnięcia w rozwoju teorii wyboru publicznego (Public Choice) zostali uhonorowani Nagrodą Nobla z ekonomii: J. M. Buchanan (1986), K. J. Arrow (1972), R. H. Coase (1991), Gary S. Backer (1992) oraz R. W. Fogel (1993) i D. C. North (1993). Znaczący wkład w rozwój poszczególnych aspektów teorii wyboru publicz-nego wnieśli też G. Tullock, A. Downs, W. A. Niskanen oraz B. S. Frey52.
50 A. Ząbkiewicz, Instytucje we współczesnej ekonomii, [w:] J. Wilkin et al., Instytucje
– fundament czy fasada polityki makroekonomicznej?, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 17–19.
51 J. Wilkin, Wstęp, [w:] idem (red.), Teoria wyboru publicznego…, s. 7
52 H. Przybyła, Teoria wyboru publicznego Jamesa M. Buchanana…, s. 114–115.
Procesy polityczne w ujęciu instytucjonalnym 57
Za twórcę tej teorii uważa się J. Buchanana. Jego koncepcja ekono-mii politycznej wynika z trzech podstawowych twierdzeń dotyczących jednostki ludzkiej: interpretacji zasady indywidualizmu, hipotezy homo
oeconomicus i pojęcia umowy społecznej53.
Jak stwierdzają najwybitniejsi przedstawiciele teorii wyboru publicz-nego, J. M. Buchanan, G. Tullock, jednostki starają się zaspokoić swoje potrzeby lub pogodzić swoje interesy w drodze handlu i wymiany gospo-darczej, w tym także – za pośrednictwem firmy, ale nie tylko. Rozwój wy-miany o charakterze gospodarczym wymaga, oprócz dóbr i usług w sensie ekonomicznym, również dóbr publicznych, które są oferowane i zdoby-wane na rynku politycznym. Zjawisko wymiany politycznej wspomnia-ni autorzy ilustrują za pomocą przykładu: dwóch ludzi uznaje korzyści, jakie daje schronienie w fortecy. W celu maksymalizacji indywidualnej użyteczności decydują się, aby wejść w ,,wymianę” polityczną i przezna-czyć część swoich zasobów na zbudowanie wspólnego dobra – twierdzy. Na tej zasadzie rozwinęło się państwo, kolejna obok firmy (i największa) organizacja, w ramach której dokonywane są wybory o charakterze pu-blicznym. Kryterium publicznego wyboru według tej spółki autorskiej sprowadza się do wyboru takiego układu instytucji, który efektywnie minimalizuje koszty (lub maksymalizuje korzyści) życia w kolektywie. Koszty nierozłącznie związane z prowadzeniem wymiany na rynku poli-tycznym są specyficznymi kosztami transakcji. Badacze wyboru publicz-nego koncentrują się na szczególnym rodzaju kosztów, jakim są straty społeczne w następstwie poszukiwania renty politycznej (rent seeking) przez grupy nacisku. Ich źródłem jest nie wkład ekonomiczny (jak w tra-dycyjnej ekonomii), lecz układ polityczny54.
Teoria pogoni za rentą (rent-seeking theory)
Teoria pogoni za rentą jest, jak zauważa J. Wilkin, szczególnie obiecują-cym kierunkiem badań w ramach teorii wyboru publicznego55. W teo-rii tej analizuje się sytuacje, w których grupy interesu starają się również wykorzystywać system instytucjonalny (głównie instytucje państwa) do osiągania korzyści z uczestnictwa w życiu społeczno-politycznym – ko-rzyści o charakterze renty. Działania te przybierają nieraz postać praktyk typu rent seeking56. W ujęciu ekonomicznym pojęcie renty przyjmuje
roz-maite znaczenia. Rentę można utożsamiać z zyskiem, z wynagrodzeniem
53 Ibidem, s. 121.
54 Z. Staniek, Zróżnicowanie ekonomii…, s. 12–17.
55 J. Wilkin, Teoria wyboru publicznego – homo oeconomicus w sferze polityki, [w:] idem (red.), Teoria wyboru publicznego…, s. 26.
czynnika produkcji oraz z nadwyżką ponad koszt alternatywny. W oma-wianej teorii rentę, nazywaną także rentą polityczną, rozumie się jako formę korzyści związanej z wykorzystywaniem ograniczonych zasobów (pracy i kapitału) do działalności, która nie zwiększa ilości produktów ani usług służących poprawie dobrobytu społecznego. Korzyści występujące w postaci renty politycznej są jedynie formą transferu dochodów od jed-nych podmiotów do injed-nych przy wykorzystaniu mechanizmów władzy politycznej. Jest to zjawisko niekorzystne dla funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa57.
Warunkiem koniecznym pogoni za rentą jest interesowność polity-ków i fakt, że tylko częściowo ponoszą oni osobiście konsekwencje decy-zji politycznych. W rezultacie sytuacja może być analizowana w katego-riach relacji pomiędzy przełożonym a podwładnym (principal – agent). Asymetryczna informacja i wysokie koszty transakcyjne, niezbędne do sprawowania kontroli, skłaniają do tego, by grupy zamożniejsze – zdolne do przekroczenia zarówno bariery informacyjnej, jak i kosztów transak-cyjnych – poszukiwały transferów z zysków poprzez wpływy politycz-ne. Politycy będą szczególnie skłonni do poszukiwania powiązań z za-możniejszymi grupami, jeśli ci, którzy potencjalnie mogą stracić, będą rozproszeni (w przypadku skrajnym: jeśli to będzie całe społeczeństwo). Szeroki zakres regulacji państwowej jest silnym bodźcem do poszukiwa-nia możliwości uzyskaposzukiwa-nia rent. Politycy, maksymalizując swą użytecz-ność w warunkach ograniczeń instytucjonalnych, mają wówczas szero-kie możliwości poszukiwania renty poprzez działalność prawodawczą lub regulacyjną. Muszą wybierać między potencjalną utratą wyborców a uzyskiwaniem renty58.
Prekursorem tego nurtu badań był G. Tulock, który pracą z 1967 r.59
zapoczątkował badania nad przechwytywaniem renty za pomocą działań politycznych. W pracy tej wykazał, iż decyzje polityczne, jakimi są renty monopolowe czy uzyskiwane poprzez protekcjonizm polityczny, wywo-łują rozmaite negatywne skutki społeczne. Do innych kluczowych posta-ci tego nurtu trzeba zaliczyć A. O. Kruger oraz – szczególnie istotnego dla ekonomicznej analizy prawa – R. A. Posnera. W artykule z 1975 r. autor ten wskazał, że działania firm zmierzające do uzyskania pozycji monopo-listycznej mają charakter konkurencyjny i wiążą się z wykorzystywaniem
57 J. Wilkin, Pogoń za rentą za pomocą mechanizmów politycznych, [w:] idem (red.),
Teoria wyboru publicznego…, s. 222–223.
58 M. Lissowska, Instytucje gospodarki rynkowej w Polsce. Institutions for Market Eco-
nomy. The Case of Poland, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 159.
59 Tullock G., The welfare costs of tariffs, monopolies and theft, „Western Economic Journal” 1967, no. 5.
59 Ekonomiczna analiza prawa (Law & Economics)
zasobów. Ich koszt jest taki sam, jak oczekiwane zyski monopolowe. Po-sner uznaje owe koszty za nieproduktywne koszty społeczne, a więc za stratę społeczną60.
Według J. Wilkina rentę polityczną można przechwytywać poprzez: – legalne metody nacisku politycznego, stosowane w krajach
demo-kratycznych, których przykładem może być prawnie uregulowany lobbing, wspieranie kampanii wyborczych i inne legalne formy od-działywania na sferę polityczną,
– metody nielegalne, których typowym przykładem jest korupcja. W obu przypadkach mamy do czynienia z marnotrawstwem zasobów i stratami w dobrobycie społecznym, ale druga metoda rodzi więcej de-strukcyjnych skutków niż pierwsza61.