W tym miejscu nasuwa się pytanie, co rozumie się w komunikacji interkulturowej pod pojęciem „incydent krytyczny”. Samo słowo „incydent” (łac.
incidens od czasownika incidere „zdarzać się”) oznacza pojedynczy przypadek,
„epizod, casus, zajście” (Dąbrówka i in. 1993:158). Zazwyczaj tego słowa używa się w kontekście, mającym podkreślić, że dane zdarzenie wystąpiło wbrew powszechnemu zwyczajowi, wbrew jakiejś tendencji. Określenie krytyczny nie tylko wskazuje na to, że chodzi o zdarzenie, które są trudne, negatywne, wyjątkowe czy kłopotliwe. Krytyczność incydentów nie musi polegać także na tym, że są one kluczowe czy przełomowe. Krytycyzm jest tu również rozumiany jako postawa poznawcza polegająca na sprawdzeniu prawdziwości twierdzenia, gotowości do analizy i weryfikacji własnych poglądów, wyrobieniu sobie samodzielnego zdania.
Poniżej przytoczono kilka przykładów definicji „incydentu krytycznego”:
75
INCYDENT KRYTYCZNY - Jednostkowa sytuacja, która wydarzyła się pomiędzy przedstawicielami innych kultur, a w wyniku której jedna lub obie strony interakcji odczuwają dyskomfort, poczucie niezrozumienia i/lub stres.
(Białek i in. 2008:182; www.uchodzcydoszkoly.pl; 27.04.2011)
Incydent krytyczny jest typowym – a więc ponadindywidualnym – wydarzeniem, które przebiega i kończy się w sposób nieoczekiwany i niezrozumiały dla przynajmniej jednej ze stron interakcji. Zaskoczenie doświadczane jest jako frustrujące, ambarasujące i narażające na szwank cel przedsięwziętych działań.
(Boski 2010:500)
Zdarzeniem krytycznym nazywa się takie sytuacje i incydenty, które przebiegają dramatycznie, mają poważne konsekwencje, dotyczą większej liczby osób, itp.
Mogą być albo jednostkowym przypadkiem, albo ciągiem powtarzających się zdarzeń.
(Elsner 2004; http://w3.man.torun.pl/~kpcen/45minut/2004/a4.htm; 02.12.2011)
(…) critical incidents, auf Deutsch „kritische Interaktionssituationen“, das sind interkulturelle Schlüsselerlebnisse und Konfliktsituationen, bei denen Divergenzen verschiedenster Art manifest werden.
(Lavric 2002; www.sietarcongress.wu-wien.ac.at; 17.04.2011)
Der Begriff critical incidents wird (…) für solche Gesprächssituationen verwendet, in denen mit besonderer Häufigkeit Probleme auftauchen, weil bei ihnen verschiedene Kulturen oft sehr stark divergierende Scripts aufweisen.
(Erll/Gymnich 2010:120)
Prinzipiell geht es bei Critical Incidents um Erlebnisse oder Vorfälle, die für die Beteiligten oder einen Beteiligten unerwartet oder unangenehm waren, oft wohl auch um einen Konflikt.
(Heringer 2010:221)
Bei Critical Incidents handelt es sich generell um die Beschreibung kritischer Situationen, in denen die ursprüngliche Kommunikationsintention fehlschlägt.
(Hiller 2007:51)
In intercultural communication critical incidents are situations in which the communication between people of different cultural backgrounds breaks down or leads to misunderstandings.
(Ch.Hall 2010; http://www.anglia.ac.uk/ruskin/en)
76 Odwołując się do powyższych definicji, możemy incydentami (zdarzeniami) krytycznymi w komunikacji interkulturowej nazwać sytuacje, epizody, określane jako nieoczekiwane, problematyczne, niekiedy nieprzyjemne czy też konfliktowe, które obrazują nieporozumienia powstałe w wyniku zderzenia odmiennych kultur. Chodzi tu o tego typu zajścia, w których „doszło do zakłócenia komunikacji bezpośredniej lub pośredniej, czego efektem mógł być brak porozumienia, utrata twarzy (narażenie się na śmieszność, poczucie zażenowania) któregoś z uczestników komunikacji” (Zarzycka 2010:64). Jak zauważa Boski (2010:586), do sytuacji krytycznych dochodzi, ponieważ, „każda ze stron posuwa się przez pewien czas bezkolizyjnym i pozornie bezpiecznym traktem interakcji. W kluczowym momencie oba programy kulturowe doprowadzają aktorów do kolizji, która jest tyleż nie do uniknięcia, co nieintencjonalna. (…) Dla sprawcy to, co się stało, jest całkowicie niezrozumiałe, a dla odbiorcy oznacza intencjonalne pogwałcenie konwencji, rytuału, obyczaju czy innej „świętej zasady” postępowania”, czyli naruszenie tzw.
standardu (skryptu) kulturowego. Do „zderzenia kultur” dochodzi zatem, gdyż ludzie nie zdają sobie sprawy z tego, że „znaleźli się w innym typie komunikacji, której część dokonuje się za pomocą języka, a część niezależnie od niego” (Hall 1987:31). Aby zdarzenie mogło być uznane za krytyczne, muszą być spełnione przynajmniej dwa warunki, tj.:
- musi dojść do interakcji pomiędzy przedstawicielami różnych kultur;
- muszą dla jednego z rozmówców wyniknąć z tej sytuacji negatywne, rzadziej pozytywne skutki. Chodzi tu o takie incydenty, które w szczególny sposób zostały zapamiętane przez uczestnika (uczestników) komunikacji, ponieważ były bardzo nietypowe, nieoczekiwane, zaskakujące, kluczowe, trudne, niezręczne, niekiedy zabawne, częściej jednak nieprzyjemne, niefortunne, dramatyczne, a nawet konfliktowe (por. Göbel 2003:1; Schroll-Machl 2007:33;
Heringer 2010:220; Boski 2010:500).
Powyższe oznacza, że tego typu nieporozumienia określane jako incydenty krytyczne kształtowane są przez sposób patrzenia jednostki na daną sytuację, są wyrazem jej odczucia, stanowią subiektywną oceną danego przypadku.
To, co różni incydenty krytyczne od wspomnianych wcześniej „miejsc kłopotliwych”, to ich forma. „Miejsce kłopotliwe”, jak sama nazwa wskazuje, to punkt
77 krytyczny, „zapalny”, problematyczny, niekiedy przełomowy w komunikacji interkulturowej, to moment, w którym doszło do zderzenia dwóch kultur, czego efektem może być zaskoczenie, niezrozumienie, dysonans, niekiedy konflikt.
Miejsca kłopotliwe pojawiają się w incydentach krytycznych, to one są źródłem nieporozumień. Z kolei incydenty krytyczne to spisane, „konstruowane” czy też inscenizowane opowiadania wynikające z tego, co tę komunikację zakłóciło. Bazują na historiach osób, które w kontakcie z przedstawicielami innych kultur doświadczyły „zgrzytu kulturowego”:
Critical incidents consist of short stories that involve the interaction of people from different cultures. Incidents have characters with names, a plot line, and an ending that involves some sort of problem and / or misunderstanding
(Gudykunst i in. 1996:67; www.sjsu.edu/people/sharon.glazer/courses ; 07.03.2012)
Tego typu incydenty stanowią zamkniętą i skończoną całość. Podkreśla się, że muszą „mieć swój początek i koniec i nie mogą być zbytnio rozciągnięte w czasie”
(por. www.hrk.pl/pl/home/slowniki; 01.06.2011). Lavric (2002) wskazuje, że cechą zdarzeń krytycznych jest nie tylko ich zamknięta forma (niem. die geschlossene Form), ale również:
die kognitive Spannung, die Klimax, und schließlich die Auflösung mit der Erklärung des Missverständnisses. Die Erzählung ist nicht identisch mit dem Vorfall selbst, sie ist elaboriert und mit einer schlüssigen Interpretation versehen.
(Lavric 2002; www.sietarcongress.wu-wien.ac.at; 17.04.2011)
W potocznym rozumieniu, także i niekiedy w literaturze przedmiotu, pojęcia
„incydenty krytyczne” oraz „miejsca kłopotliwe” używane są często zamiennie, choć należałoby je – przynajmniej ze względu na ich strukturę - rozpatrywać osobno i pamiętać o tym, co ich różni. Autorka niniejszej pracy nie ma jednak złudzeń, że uda się w tym zakresie wprowadzić jakieś jednoznaczne kryteria, choćby dlatego, że różnica między nimi, choć jest istotna, jest jednak subtelna.
Incydenty krytyczne utrwalone w formie zapisanej narracji (niekiedy również i nagranej) poddawane są analizie, np. podczas szkoleń interkulturowych,
78 na lekcjach języka obcego, charakteryzowane są pod względem prawdopodobieństwa ich wystąpienia i przykładowego charakteru (por. Schroll-Machl 2007:33; Heringer 2010:220). Są pomocnym narzędziem w badaniu różnic kulturowych, mogą służyć również rozwijaniu świadomości kulturowej czy też kompetencji interkulturowej.
Warto jeszcze zaznaczyć, że interkulturowych incydentów krytycznych nie należy utożsamiać ze zjawiskiem nazywanym szokiem kulturowym.