Pojęcie i znaczenie kapitału intelektualnego

W literaturze można wyodrębnić dwie ścieżki rozwoju zainteresowań kapitałem intelektualnym. Pierwsza, tzw. „ścieżka wiedzy i siły rozwoju” dotyczy zagadnień związanych z tworzeniem i rozwojem wiedzy w przedsiębiorstwie. Druga, tzw. „perspektywa oparta na zasobach” obejmuje kwestie tworzenia kombinacji zasobów materialnych i niematerialnych generujących wartość [Kasiewicz, Rogowski i Kicińska 2006, s. 68]. Przedstawicielami pierwszego nurtu są: T. A. Stewart, L. Edvinsson, M. S. Malone i K.E. Sveiby, drugiego natomiast: H. Itami, P. Sullivan oraz D. Teece.

Według T.A. Stewarta [za: Węziak-Białowolska 2010, s. 19] oraz S. Kasiewicza, W. Rogowskiego, M. Kicińskiej [za: Węziak-Białowolska 2010, s. 19] pierwsze użycie pojęcia „kapitał intelektualny” miało miejsce w roku 1958, kiedy dwaj

114

analitycy finansowi za najważniejszy element przedsiębiorstw z branży informatycznej uznali ich „kapitał intelektualny73”. Z czasem termin ten stał się przedmiotem zainteresowań i badań szerszej grupy naukowców. L. Abeysekera [2006, s. 61] uznaje kapitał intelektualny jako formę zasobów wiedzy, które nie są księgowane w ramach tradycyjnej sprawozdawczości finansowej. Z kolei, według G. Roosa i J. Roosa [1997, s. 82] kapitał intelektualny to wszystkie ukryte aktywa nieuwzględnione w sprawozdaniach finansowych, do których zalicza się to, co zostaje w głowach pracowników oraz to, co zostaje w przedsiębiorstwie po zakończeniu pracy przez zatrudnionych.

A. Brooking [1998, s. 12] uważa, że kapitał intelektualny to połączone zasoby niematerialne, które pozwalają funkcjonować organizacji. C. Stowe [2001, s. 86] z kolei twierdzi, że kapitał intelektualny to zdolność korzystania z wiedzy posiadanej przez człowieka lub przedsiębiorstwo w celu lepszego wykorzystywania zasobów ludzkich i surowców naturalnych.

W dyskusji nad znaczeniem kapitału intelektualnego często podkreśla się, iż może on w istotny sposób wpływać na osiągnięcie i utrzymanie przewagi konkurencyjnej. R. Przybyszewski [2007, s. 135] uważa, że kapitał intelektualny uznawany jest za animatora i kreatora konkurencyjności. T.A. Stewart [1991, s. 32] uznaje za kapitał intelektualny sumę całej wiedzy, jaką posiadają pracownicy oraz tego co może stanowić o przewadze konkurencyjnej, przejawiającej się w wartości rynkowej przewyższającej wartość księgową. Ponadto do kapitału intelektualnego autor zalicza: patenty, procesy, umiejętności pracowników, technologie, informacje o klientach i dostawcach oraz doświadczenie [Stewart 1997, s. 71]. Według L. Edvinsson`a oraz M. Malone`a [2001, s. 39] kapitał intelektualny oznacza posiadaną wiedzę, doświadczenie, wiedzę organizacyjną, stosunki z klientami i umiejętności zawodowe, które stanowią trwałą przewagę konkurencyjną. Na rysunku 34 przedstawiono macierz relacji: zasoby wiedzy - pozycja konkurencyjna przedsiębiorstwa.

73 Pojęcie kapitału intelektualnego często potocznie utożsamiane jest z takimi terminami jak: „zasoby intelektualne”, „własność intelektualna”, „aktywa intelektualne”, „aktywa niematerialne”, „zasoby niematerialne”. Mimo dość dużej bliskości terminologicznej traktowanie wymienionych pojęć jako zamienniki kapitału intelektualnego nie jest do końca poprawne. Szerzej patrz: Roos, Pike i Fernstrom [2012, s. 29-37].

115 po wszechne rz a dk ie

Rysunek 34. Zasoby wiedzy a pozycja konkurencyjna przedsiębiorstwa Pozycja konkurencyjna

Silna Słaba

Lider

Potencjał rozwoju

Utrzymanie pozycji Trwanie

Źródło: Stańczyk-Hugiet [2003, s. 132]

Kapitał intelektualny stanowić może nie tylko o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa, ale również silnie determinuje jego wartość, co powoduje, że wycena podmiotów na podstawie metod księgowych nie jest tożsama z wartością rynkową danej firmy. Jak sugeruje A. Tiwana [2003, s. 72] kapitał intelektualny to: „aktywa, takie jak: wiedza, zbiorowe kompetencje, klientela i renoma firmy, wartość marki czy patenty, których nie da się zmierzyć tradycyjnymi metodami księgowymi, ale mimo to przynoszą firmie korzyści”. Według P. Wachowiaka [2005, s. 44] kapitał intelektualny stanowi różnicę między wartością rynkową przedsiębiorstwa a wartością księgową. Kapitał intelektualny to ukryte aktywa przedsiębiorstwa, które nie zostały ujęte w pełni w sprawozdawczości bilansowej. Są to kompetencje pracowników, sposób organizacji przedsiębiorstwa oraz jego relacje z klientami. W tym sensie kapitał intelektualny stanowi środek na drodze do osiągnięcia celów w przyszłości. Podobnie uważają, wcześniej wspomniani, L. Edvisson oraz M.S. Malone [2001, s. 17], którzy twierdzą, że miernikiem kapitału intelektualnego jest różnica między wartością rynkową a wartością księgową. Na rysunku 35 przedstawiono elementy składające się na wartość przedsiębiorstwa z wyszczególnieniem składowych kapitału intelektualnego.

Z

asob

y wie

d

116 Rysunek 35. Formy kapitału intelektualnego

WARTOŚĆ RYNKOWA

Kapitał finansowy Kapitał intelektualny

Kapitał ludzki Kapitał strukturalny

Kapitał kliencki Kapitał organizacyjny

Kapitał innowacyjny Kapitał procesowy

Źródło: Edvinsson i Malone [2001, s. 45]

Z rysunku 35 wynika, że kapitał intelektualny dzieli się na kapitał ludzki i strukturalny⁷⁴. Kapitał ludzki stanowi nierozłączne zintegrowanie z jednostką ludzką, jej umiejętnościami, wiedzą, doświadczeniem, ideami świadczonymi w formie usług w przedsiębiorstwie. Jednocześnie firma nie jest właścicielem kapitału ludzkiego, może go dzierżawić [Brilman 2002, s. 34].

Kapitał strukturalny to wynik działań osób zatrudnionych w przedsiębiorstwie. Występować może w formie baz danych o klientach, bądź dostawcach, koncesji, systemów zarządzania przepływem informacji. Kapitał strukturalny, w odróżnieniu od kapitału ludzkiego stanowi własność firmy, stąd może być przedmiotem obrotu [Brilman 2002, s.36]. Kapitał strukturalny dzieli się na kapitał kliencki i kapitał organizacyjny. Do kapitału klienckiego zaliczamy: relacje z klientami, lojalność, podatność na wahania ceny, długość współpracy oraz kondycję finansową firmy. Z kolei, do kapitału organizacyjnego zaliczamy podejmowane przez firmę inwestycje w systemy, narzędzia i sposoby przepływu wiedzy wewnątrz i na zewnątrz [Czekaj 2000, s. 67-70]. Kapitał organizacyjny można podzielić na kapitał innowacyjny i kapitał procesowy. Kapitał innowacyjny dotyczy

74

Zaproponowane podejście identyfikacyjne kapitału intelektualnego jest jedną z wielu obecnych w literaturze. Zestawienie najważniejszych klasyfikacji składników kapitału intelektualnego dokonuje D. Węziak-Białowolska [Węziak-Białowolska 2010, s. 26-27].

117

zdolności odnowy firmy dzięki innowacjom w formie praw handlowych, własności intelektualnej, talentów i innych aktywów niematerialnych. Natomiast kapitał procesowy to takie techniki, które są w stanie zwiększyć, bądź wzmocnić efektywność wytwarzania lub dostawy usług [Czekaj 2000, s. 67-70].

Według J. Fitz-Enza [2001, s. 23-24] do kapitału intelektualnego zalicza się dwa komponenty: własność intelektualną oraz skomplikowany splot procesów i kultury, które tworzą wspólnie sieci połączone różnymi relacjami.

Dotychczasowe rozważania dotyczące kapitału intelektualnego sugerują, że jego identyfikacja dotyczy aktywów mających charakter niematerialny, które nie są ujmowane w bilansie finansowym przedsiębiorstwa. Jednocześnie, jak zwracają uwagę S. Kasiewicz i W. Rogowski [2008, s. 46], istotną kwestią jest pomiar kapitału intelektualnego i należy go dokonywać z trzech powodów:

- rośnie jego rola i jednocześnie kapitał intelektualny stanowi istotny czynnik rozwoju firmy;

- dzięki kapitałowi intelektualnemu możliwe jest osiągnięcie trwałej przewagi konkurencyjnej⁷⁵;

- kapitał intelektualny to stałe (i konieczne w „nowej gospodarce” - przyp. własny) źródło innowacyjności.