Teorie przedsiębiorstwa międzynarodowego

W teorii ekonomii zagadnienia: przedsiębiorstwa międzynarodowego i bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) są ściśle ze sobą związane. Jak zauważa J. Rymarczyk wynika to z faktu, że BIZ podejmowane są w większości przez duże firmy o zasięgu globalnym [Rymarczyk 2012, s. 236]. W literaturze można spotkać dwa wątki w dyskusji nad teoretycznymi przesłankami rozwoju przedsiębiorstw międzynarodowych. W pierwszym, teorie przedsiębiorstwa międzynarodowego i zagranicznych inwestycji bezpośrednich ujmowane są jako całość, w drugim zaś autorzy dokonują rozróżnienia między nimi. W pracy przyjęto stanowisko prezentowane przez J. Rymarczyka, który uważa, że należy dokonać rozgraniczenia między omawianymi zagadnieniami, a do teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego należy włączyć te koncepcje, które koncentrują się na aspektach związanych z ich zarządzaniem i motywami, jakimi kierują się menedżerowie zarządzający firmą. W tabeli 24 dokonano podziału na teorie przedsiębiorstwa międzynarodowego oraz teorie zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Należy podkreślić, że w teoriach przedsiębiorstwa międzynarodowego pojawiają się kwestie związane z BIZ, ale stanowią one jeden z omawianych elementów w teorii.

Tabela 24. Wybrane teorie przedsiębiorstwa międzynarodowego i zagranicznych inwestycji bezpośrednich

Teorie przedsiębiorstwa międzynarodowego (w tym również teorie BIZ)

Teorie zagranicznych inwestycji bezpośrednich

zorientowana na transfer zasobów teoria zarządzania przedsiębiorstwem międzynarodowym Fayerweathera

teoria cyklu życia produktu Vernona

teoria globalnej konkurencji Portera teoria oligopolu międzynarodowego behawiorystyczna teoria Aharoniego teoria internalizacji

teoria oparta na zasobach eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej Dunninga

teoria agenta teoria horyzontów globalnych teoria operacyjnej elastyczności Koguta teoria geobiznesu postmodernistyczne teorie zarządzania przedsiębiorstwem

międzynarodowym

teoria obszarów walutowych Alibera

teoria lokalizacji

teorie Kojimy i Ozawy oparte na przewagach komparatywnych

teoria monopolistycznej przewagi Hymera i Kindlebergera

105

teoria ewolucyjnego rozwoju szkoły uppsalskiej i helsińskiej

teoria portfela inwestycyjnego Markowitza teoria systemów wzajemnych powiązań

teoria opcji rzeczywistych Buckleya Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rymarczyk [2012, s. 155-179, 236-245], Gorynia [2000, s. 38-49]

W zorientowanej na transfer zasobów teorii zarządzania przedsiębiorstwem międzynarodowym Fayerweathera zakłada się, że korporacje transnarodowe osiągają

przewagi konkurencyjne w związku z ich umiejętnościami transferu zasobów w skali międzynarodowej (w tym technik zarządzania). Celem przedsiębiorstwa jest globalne ujednolicanie zasobów, co przynieść może korzyści z tytułu obniżenia kosztów, efektów uczenia się i koordynacji funkcjonowania jednostek. Proces standaryzacji zarządzania nie przebiega jednak bezproblemowo. Zakłócany jest przez konieczność dostosowywania do wymogów kraju goszczącego, co powoduje fragmentaryzację docelowej standaryzacji metod zarządzania. Czynniki takie jak: zróżnicowanie rynku i struktur produkcyjnych, koszty wykwalifikowania siły roboczej czy lokalne ustawodawstwo ograniczają potencjał unifikacyjny przedsiębiorstwa w skali globalnej. W związku z tym firma podejmuje zachowania na rynkach zagranicznych, które są wypadkową wpływów skłaniających do globalizacji, a z drugiej strony do lokalizacji technik zarządczych. Korporacje odniosą tym większe przewagi konkurencyjne, im większy będzie wpływ czynników globalizacyjnych [Rymarczyk 2012, s. 236-237]. Schemat zorientowanej na transfer zasobów teorii zarządzania przedsiębiorstwem międzynarodowym Fayerweathera przedstawiono na rysunku 32.

Rysunek 32. Zachowania podmiotów według teorii Fayerweathera

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rymarczyk [2012, s. 236-237] Czynniki skłaniające do globalizacji zarządzania Czynniki skłaniające lokalizacji zarządzania Potencjalna internacjonalizacja zasobów Faktyczna internacjonalizacja zasobów Przewaga konkurencyjna przedsiębiorstwa

106

W teorii globalnej konkurencji Portera, podobnie jak w teorii Fayerweathera,

zwraca się uwagę na możliwość osiągania przewagi konkurencyjnej poprzez globalną unifikację zarządzania, jednakże faktyczna internacjonalizacja w mniejszym stopniu zależy od czynników kraju goszczącego, a w większym od specyfiki danej branży. Podobnie uważa K. Fonfara, który stwierdza, że znaczny wpływ na działania marketingowe przedsiębiorstwa podejmowane na rynkach zagranicznych ma specyfika branży [Fonfara, 2000, s. 107]. W zależności od branży czynniki globalizacyjne i lokalizacyjne mają różną siłę oddziaływania [Rymarczyk 2012, s. 237]. Z tego powodu M. Porter wyróżnia cztery rodzaje branż:

- narodowe (do cech branż tego typu zalicza się m.in.: specyficzny charakter produktów oraz duże znaczenie lokalnych dostosowań);

- międzynarodowe (dochodzi do podziału rynku na kilka regionów o zróżnicowanych warunkach, które wymagają lokalnego dostosowywania);

- globalne (cechujące się możliwością wysokiej standaryzacji zarządzania i sprzedaż produktów silnie zunifikowanych w wielu krajach);

- blokowane (zachodzi dysonans między sferą ekonomiczną, a polityczną; w kontekście ekonomicznym nie istnieją przeszkody do globalizacji zarządzania, ale czynniki polityczne wymagają dostosowywania lokalnego⁶⁹).

Teoria konkurencji globalnej krytykowana jest przede wszystkim w trzech aspektach [Rymarczyk 2012, s. 237]. Po pierwsze, nie uwzględniasię w niej innych kluczowych czynników wpływających na zarządzanie przedsiębiorstwem w skali globalnej. Po drugie, w myśl teorii globalnej konkurencji cechy branży traktowane są jako czynnik determinujący zarządzanie międzynarodowe. Po trzecie, podmioty na rynku konkurują także, gdy pochodzą z różnych branż. Problem ten widoczny jest szczególnie w branżach związanych z „nową gospodarką” (szerzej patrz podrozdział: 3.3.2.).

W behawiorystycznej teorii Aharoniego odwołuje się do wyników badań

przeprowadzonych na grupie amerykańskich przedsiębiorstw, w wyniku których stwierdzono, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne są wynikiem wpływu wewnętrznych i zewnętrznych czynników na zarządzanie oraz na decyzje podejmowane w sposób kolektywny. Decyzje te noszą znamiona irracjonalności i mają na celu osiągnięcie stanu wewnętrznej satysfakcji pracowników. Nie prowadzą zaś do optymalizacji działalności

69 Przykład stanowić mogą instrumenty polityki handlowej, takie jak: wymogi techniczno-sanitarne, należące do środków pozataryfowych i wymuszające na przedsiębiorcach dostosowywania swoich produktów do np. lokalnych przepisów BHP. Szerzej patrz: Budnikowski [2006, s. 198-199].

107

firmy [Rymarczyk 2012, s. 238]. Z uwagi na mniejszą racjonalność procesów decyzyjnych, które podejmowane są przez grupy osób o różnych interesach i celach, efekty podejmowanych decyzji są trudne do przewidzenia. Ponadto menedżerowie działają w warunkach niepełnej informacji (dostępu do niej, a także jej przetworzenia)

W teorii opartej na zasobach zakłada się, że przedsiębiorstwo w procesie internacjonalizacji dokonuje transferu swoich wyjątkowych zasobów, które podzielone są na aktywa materialne i niematerialne. Decydującą rolę w przenoszeniu zasobów materialnych pełni szybkość tego procesu oraz chłonność rynku, na jaki są przekazywane. Z kolei, zasoby niematerialne w procesie umiędzynarodowienia ulegają akumulacji, przyczyniając się do wzrostu wartości firmy, o ile nie istnieją czynniki ograniczające ich mobilność, takie jak: koszty transakcyjne, reputacja czy kultura organizacyjna. Kluczowe znaczenie w teorii opartej na zasobach ma wiedza doświadczalna, która podzielona jest na trzy elementy: wiedza o internacjonalizacji, wiedza biznesowa oraz wiedza instytucjonalna. Pierwszy z omawianych elementów ma wpływ na pozostałe i z tego powodu pełni zasadniczą rolę. Ponadto wiedza o internacjonalizacji pokazuje zdolności i zasoby przedsiębiorstwa, które zaangażowane są w międzynarodową działalność. Dzięki niej pobudzane są procesy decyzyjne oraz wyjaśniane są wątpliwości związane z inwestowaniem na rynkach zagranicznych. Wiedza biznesowa natomiast dotyczy obszaru podejmowania decyzji przez klientów i ich preferencji, zatem jej pozyskanie wymaga kontaktu z kontrahentami zagranicznymi. Natomiast wiedza instytucjonalna zawiera informacje o jakości prawa, ustawodawstwie, strukturze rządowej, oraz wartościach wyznawanych w poszczególnych państwach [Rymarczyk 2012, s. 239-241].

W teorii agenta podejmowany jest problemem asymetrii między celami właścicieli

przedsiębiorstw, a menedżerami zatrudnionymi w nich. W analizie zwraca się uwagę na relację między własnością, a zarządzaniem firmą. Zjawisko to ma miejsce szczególnie w przypadku rozproszonego akcjonariatu (dużo drobnych akcjonariuszy), co powoduje niespójność informacyjną, a tym samym możliwość realizacji celów przez kadrę zarządczą w oderwaniu od oczekiwań właścicieli. Zachowania menedżerów (agentów) cechują się wysokim stopniem oportunizmu (w tym sensie teoria agenta nawiązuje do wyników badań i wniosków Y. Aharoniego). W ten sposób tłumaczone są na przykład bezpośrednie inwestycje zagraniczne podejmowane przez przedsiębiorstwo pod wpływem decyzji menedżerów w celu zwiększenia indywidualnych dochodów, prestiżu, wpływów, wewnętrznej satysfakcji [Rymarczyk 2012, s. 241-242]. Teoria agenta nosi znamiona przekładania zachowań behawiorystycznych (związanych z osiągnięciem

108

samozadowolenia) nad zachowania racjonalne, będące korzystne dla przedsiębiorstwa i ich właścicieli70

(czego wynikiem jest wysoka stopa zwrotu z podjętej inwestycji).

W teorii operacyjnej elastyczności Koguta opiera się na założeniu, że zarządzanie przedsiębiorstwem w skali międzynarodowej obarczone jest niepewnością, zmiennością i nieciągłością otoczenia, przy czym wszystkie trzy wymienione elementy wykazują tendencję rosnącą. Z tego powodu przedsiębiorstwo zmuszone jest do zmiany struktury organizacji: z modelu hierarchicznego na rzecz modelu sieciowego. Dzięki temu jest w stanie osiągnąć dwa typy korzyści konkurencyjnych [Rymarczyk 2012, s. 243-244]: - korzyści arbitrażu (arbitraż wynikający z różnego wyposażenia w czynniki produkcji, arbitraż podatkowy, finansowy, informacyjny);

- korzyści dźwigni (czasowe subwencjonowanie nierentownych segmentów w ramach tego samego przedsiębiorstwa segmentami rentownymi71, międzynarodowe zróżnicowanie cenowe⁷², wykorzystywanie przewag wobec lokalnego rządu, konkurentów i dostawców na rynku).

Postmodernistyczne teorie zarządzania przedsiębiorstwem międzynarodowym,

podobnie jak teoria Koguta, odnoszą się do współczesnych cech otoczenia, takich jak: tempo zmian, kompleksowość, niepewność i z tego powodu sugerują zmiany podejścia do: znaczenia przestrzeni w gospodarce, znaczenia czasu oraz implikują konieczność uwzględniana indywidualnych preferencji konsumentów (w postaci dopasowanej oferty produktowej). We współczesnej gospodarce przestrzeń nabiera nowego sensu; postęp techniczny niweluje znaczenie fizycznej odległości, a postępująca integracja zmniejsza bariery prawne. Skutkiem jest intensyfikacja procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw, szczególnie w zakresie delokalizacji łańcuchów wartości dodanej. Drugim ważnym elementem w omawianej teorii jest kompresja czasu, która wynika w głównej mierze

70 Wpływ właścicieli przedsiębiorstwa na pracowników ściśle zależy od charakteru nadzoru właścicielskiego. W modelu amerykańskim relacje między właścicielami, zarządem i menedżerami cechują się wysokim stopniem sformalizowania. Z kolei, model niemiecki określany jest często jako „system kontrolowany od wewnątrz” (ang. outsider control system), z uwagi na nierzadko duży wpływ pracowników na menedżerów, a tym samym zapewnieniu pewnej niezależności przedsiębiorstwa od akcjonariuszy. Japoński model nadzoru właścicielskiego odznacza się kluczową rolą, jaką pełnią menadżerowie w rozwoju przedsiębiorstwa. Ponadto jest to model (w odróżnieniu od korporacji amerykańskich) wolny od presji na generowanie zysków w krótkoterminowej perspektywie [Zorska 2007, s. 132-137].

71

Jest to tzw. globalna efektywność, jedna z 10 głównych cech korporacji transnarodowych, wyróżnianych przez A. Zorską [2007, s. 131-132]

72

Tzw. dumping stały, jeden z trzech, poza dumpingiem sporadycznym i łupieżczym, stosowanym we współczesnej gospodarce. Mechanizm dumpingu stałego opiera się na założeniu o wyższej elastyczności cenowej popytu na rynku zagranicznym, aniżeli na rynku krajowym. Szerzej patrz: Budnikowski [2006, s. 209-210].

109

z dynamizacji postępu technicznego. Efektem jest pogłębiająca się nieciągłość otoczenia i konieczność tworzenia wiedzy organizacyjnej w przedsiębiorstwie.

Trzeci element w analizowanej teorii stanowi indywidualizacja preferencji, która stoi w opozycji do założeń globalizacji, mówiących o powszechnej uniwersalizacji i homogenizacji gospodarek. Według B. Koguta współcześnie mamy do czynienia raczej z „globalizacją różnorodności kulturowej”, co oznacza, że globalizacja ma znaczny wpływ na funkcjonowanie jednostek i upowszechnianie pewnych jednolitych postaw, ale też istnieją granice, zatrzymujące proces globalizacji i powstawanie, w myśl koncepcji M. McLuhana, „globalnej wioski”. Skutkuje to ewolucją strategii przedsiębiorstw międzynarodowych poprzez przesunięcie nacisku z kraju, bądź regionu na międzynarodowe subkultury [Rymarczyk 2012, s. 244-245].

3.3. Rola „nowej gospodarki” we współczesnym przedsiębiorstwie