Term inem , k tó ry jest p ierw o tn y w stosunku do pojęcia rozw oju lok al
nego, jest określenie „lokalizm ”. W opinii K. Z. Sowy (1 9 8 8 ) oznacza ono w zględną au to n o m ię oraz u p od m iotow ienie w zakresie społecznym i gospodarczym konk retn y ch społeczności lokalnych w ram ach szerszego u k ładu społecznego, politycznego i przestrzennego. Z dan iem cytow anego au to ra lokalizm jest zw iązany ze sw oistym ładem , k tó ry m o żna nazw ać państw em społecznym , podczas gdy centralizm określa u k ład zd efin io w any jako sp ołeczeństw o państw ow e. P odstaw ow ą cechą zbiorow ości opartych na typie ład u określanego jako lokalny jest nie tylko ich w zględ
na au to n o m ia, ale rów nież m ała skala. Zarów no K. Z. Sowa, jak i J. J. Pa
rysek (1 9 9 7 ) uw ażają, że typow ym u k ładem lokalnym jest gm ina.
Z daniem W Pańko (1 9 8 8 ) dający się zaobserw ow ać w o sta tn im cza
sie renesans lokalizm u (nie tylko w Polsce, ale i n a świecie) jako zjaw iska społecznego oraz k ieru n k u badaw czego w n au k a ch społecznych jest zw ią
zany z w ystępującym w końcu XX w. kryzysem w spółczesnej cywilizacji.
Tym sam ym w zrost zainteresow ań u kład am i lokalnym i należy trak to w ać jako przejaw niepokojów społeczeństw a ponow oczesnego. W p rzyp ad k u Polski w spom n ian y au to r uw ażał, że zainteresow anie ideą lokalizm u w la
tach osiem dziesiątych było p o n a d to „efektem b rak u w iary w państw o w ogóle, [...] próbą szukania ra tu n k u w m niejszych kręgach sp o łeczn y ch ” (Pańko 1988, s.69). Z perspektyw y roku 1998 stw ierdzenie to nie straci
ło aktualności. M o żn a jedynie dodać, że zak w estionow anie do ty ch czaso
wego system u politycznego oraz scentralizow anego i zbiurok ratyzo w an e
go państw a, jakie m iało m iejsce w roku 1989, było p oczątkiem rekon
strukcji lokalizm u w Polsce p oprzez tw orzenie s tru k tu r sam orządow ych.
Z ainteresow anie lokalizm em w bad an iach geograficznych m a bardzo w aż
ny praktyczny wymiar, gdyż stw arza now ą perspektywę i ram y przestrzenne dla analizy zjaw isk społecznych i gospodarczych. W te n sposób geografia m oże stać się k o n k u ren cy jn a w obec innych dyscyplin, k tó ry ch p rz ed sta
wiciele opisują i analizują procesy i zjaw iska zw iązane z transform acją system ow ą.
Z lokalizm em w iąże się nierozerw alnie pojęcie społeczności lokalnej.
Z p u n k tu w id zen ia socjologii m o żn a ją zdefiniow ać jako zintegrow any zbiór pow iązanych ze sobą w ięzam i pokrew ieństw a i sąsiedztw a rozsze
rzonych ro d zin (Jałow iecki 1988). O b szar zam ieszkiw any przez społecz
ność lokalną jest nazyw any u k ład em lokalnym . C ytow any wyżej B. Jało
wiecki (1 9 8 8 , s.20) definiuje „układ lo k aln y ” jako „miejsce zam ieszkiw a
ne przez sam o rz ąd n ą sp o łecz n o ść”. C hociaż z p u n k tu w idzenia geografii szczególnie w ażny w ydaje się społeczno-gospodarczy w ym iar układów lokalnych, w spółczesne podejście do p rz ed m io tu studiów geografii wy
m aga, aby w analizach p rzestrze n n y ch uw zględniać rów nież pozostałe aspekty lokalizmu, głównie polityczne i prawne (Peterson 1981; Stolcer 1988).
Jak p odaje L. W ojtasiew icz (1 9 9 7 ) pojęcie rozw oju lokalnego nie ma jednozn acznej definicji, chociaż najczęściej pod określeniem tym rozu
m iany jest proces pozytyw nych zm ian (obejm ujących w zrost ilościowy i p o s tę p ja k o śc io w y ) z a c h o d z ą c y c h w d a n y m , lo k a ln y m u k ła d z ie , z uw zględnieniem w łaściw ych te m u układow i potrzeb, preferencji i h ie
rarchii w artości. K luczow ym zagadn ieniem przy rozpatryw an iu rozwoju lokalnego jest kw estia sam orządności społeczności lokalnych, czyli sam o
rząd terytorialny. Z d an iem B. Jałow ieckiego (1 9 9 0 ) sam orząd tery to ria l
ny jest w ażnym czyn n ik iem szeroko rozum ianego rozw oju lokalnego dla- tego, gdyż jest on o p a rty n a inicjatyw ie i aktyw n ym uczestnictw ie obyw a
teli zam ieszkujących k o n k re tn e te ry to riu m (traktow an e przez nich jako miejsce, a nie tylko obszar) i będących członkam i społeczności lokalnej.
P odobnie jak m a to m iejsce w p rz y p ad k u u k ładów lokalnych, w b ad an iu rozw oju lokalnego m o żn a się skupić n a czterech aspektach zjawiska: po
litycznym , gospodarczym , społecznym i kulturow ym . M yśląc o rozwoju lokalnym , należy pam iętać, że k ażd y o b szar funkcjonuje i rozwija się jako integ raln a część większej całości (regionu, kraju itp.). Tym sam ym z jed
nej stro n y k o rzysta on z d ó b r i usług p ow stałych w innych regionach, a z drugiej stro n y d o starcza p ro d u k ty na rzecz swojego otoczenia. Z da
niem cytow anej już L. W ojtasiew icz (1 9 9 7 , s.9) rozwój lokalny m oże być ro zum iany „jako kom pleks pozytyw nych p rzeobrażeń jakościowych d o tyczących danego o b sza ru w zakresie p o zio m u życia ludzi tu
mieszkają-cych”. Ponieważ jego uw arunkow ania (d e te rm in an ty ) w sensie p rzestrze n nym m ają ch a rak ter zarów no w ew n ętrzn y (lokalny), jak i zew n ętrzn y (re
gionalny, krajowy, ponadnarodow y, globalny), progn o zu jąc i kierując roz
wojem lokalnym należy kierow ać się szeroko spop u lary zo w an y m hasłem
„myśl globalnie - działaj lokalnie!”
U w aru n k ow an ia z e w n ętrz n e rozw oju lo k a ln eg o
Z dośw iadczeń krajów d em o k raty czn y ch o dobrze rozw iniętej gospo
darce rynkowej w ynika, że rozwój lokalny u w a ru n k o w an y jest w dużym stopniu zależnościam i, jakie istnieją m iędzy realizow anym m o delem d e
centralizacji państw a, form am i partycypacji społecznej oraz strategiam i rozwoju gospodarczego (G rochow ski 1997). Poglądy na relacje w ram ach tej triady podlegały ewolucji w zależności od specyficznego k o n tek stu historycznego. Ewolucja ta oczywiście zn ajd o w ała odbicie w sposobach organizacji państw a, społeczeństw a i gospodarki. K luczow ym elem en tem było to, w jaki sposób postrzegano rolę w ładz m iejscow ych w rozw oju lokalnym . W klasycznych ideologiach dziew iętn astow ieczny ch k on serw a
tyzm w idział w ładzę lokalną jako elem e n t o rg anizm u państw ow ego, o d grywający isto tn ą rolę w u p o w szech n ian iu poczucia przy należno ści do państw a. Liberalizm z kolei głosił, że w ład za lo k aln a jest au to n o m iczn y m podm iotem i przeciw w agą dla au to ry ta rn e g o państw a. Przedstaw iciele myśli socjalistycznej głosili zaś, że w ład za lo kalna jest przed e w szystkim in stru m en tem tw orzenia w sp ó ln o ty (H ill 1974). P ro blem aty k a rozw oju lokalnego jest szczególnie p o p u la rn a w śród bad aczy z krajów, gdzie sys
tem zarządzania i adm inistracji w p aństw ie jest zdecentralizow any. D e
centralizacja, polegająca n a rozp ro szen iu lub ro zd zielen iu u praw n ień z centrum , nie gw arantuje rozw iązania p rob lem ów społeczności lokalnych (W olm an 1988). Stw arza je d n a k now ą jakościow o sytuację, kiedy w ładza i odpow iedzialność za podejm ow ane decyzje z n a jd u ją się na ty m sam ym poziom ie i podlegają społecznej kontroli.
N a podstaw ie w spółczesnej zagranicznej i polskiej lite ra tu ry p rz e d m iotu m ożna uznać, że zasadniczym i czynnikam i określającym i zew nętrz
ne uw arunkow ania rozw oju lokalnego są:
- położenie geograficzne,
- rola, jaką pełni d an y u k ład lokalny w ram ach szerszego system u sp o
łeczno-gospodarczego,
- istnienie ry n k u zew nętrznego,
- napływ obcego (względem danego u k ła d u lokalnego) k ap itału , - transfer technologii,
- zainteresow anie w ykazyw ane p rzez inw estorów z zew nątrz,
- zew n ętrzn y k o n te k st polityczny, - przepisy prawa.
P odane wyżej u w a ru n k o w an ia nie w yczerpują całego w achlarza czyn
ników ze w nętrzny ch decydujących o rozw oju lokalnym , ale z całą pew no
ścią należą do szczególnie często uw zględnianych w badaniach geogra
ficznych.
U w a r u n k o w a n ia w e w n ę tr z n e rozw oju lo k a ln eg o
Procesy rozw oju lokalnego zach o d zą w określonych układach te ry to rialnych. W tych że sam ych u k ład ac h pow stają grupy interesów o dużej sile i skuteczności, w pływ ające n a przebieg tych procesów. G rupy profe
sjonalne realizują zw ykle swe p o stu la ty na innych forach. Przynależność do określonego te ry to riu m m oże być w ażnym elem entem kształtow ania się interesów , jeśli te ry to riu m to jest częścią większej całości ch arak tery zującej się d u ży m zróżnicow aniem eko nom iczn ym czy kulturow ym . D o m inacja sek to ra gospodarczego, religii, klas społecznych m oże być d o d a t
kowym elem entem m otyw ującym do określonych zachow ań (Taylor, John
son 1979). R óżnice w ystępujące w poziom ie rozw oju poszczególnych obszarów prow ad zą do pow staw ania nierów ności społecznych, które są źródłem fo rm ow ania się g ru p tery to ria ln y c h o rozbieżnych interesach.
Istn ieją bow iem , jak w sp o m n ian o wyżej, tery to ria ln e uw arunkow ania k ształto w a n ia się grup interesów . M o żn a też m ówić o m obilizacji grupy interesów w ram ach określonego te ry to riu m , jeśli gru pa ta jest odpow ied
nio w łączona w życie publiczn e w różnych jego w ym iarach. C hoć więc, jak stw ierdza L. W ojtasiew icz ( 19 9 7 ), nie m a jednoznacznej definicji roz
w oju lokalnego, to bez w ą tp ien ia jest on zjaw iskiem złożonym , realizują
cym się n a w ielu p łaszczyznach.
D o głów nych czynników określających w ew nętrzne uw arunkow ania rozw oju lokalnego należą:
- zasoby środow iska przyrodniczego, - p o trzeb y m ieszkańców ,
- poziom rozw oju in fra stru k tu ry technicznej i społecznej, - w ystępujący n a d an y m terenie po ten cjał gospodarczy, - pozio m ośw iaty i k u ltu ry miejscowej ludności, - zasoby siły roboczej,
- poziom aktyw ności m ieszkańców , - aktyw ność w ład z lokalnych.
P odane u w a ru n k o w an ia pow odują, że na jednych obszarach rozwój lokalny przebiega bez większych zakłóceń, na innych zaś napotyka znaczne tru d n o ści. D o d atk o w y m czynnikiem , b ard zo w ażnym dla rozwoju lokal
nego, są uw arunkow ania h istoryczn e, które w dużej m ierze decydują m .in.
0 aktyw ności m ieszkańców i w ładz lokalnych, jak rów nież m ogą być p o wodem takiego, a nie innego pozio m u rozw oju lokalnej gosp od ark i, in fra
stru k tu ry itp.