Pojęcie sekularyzacji w naukach społecznych

Termin sekularyzacja jest stosowany w różnych dziedzinach nauki (fi-lozofia, nauki społeczne, teologia, historia) i odnosi się do różnorodnych zjawisk. Rodzi to wiele nieporozumień w kwestii definiowania sekularyzacji i próbie doprecyzowania zakresu pojęciowego⁴⁹. Józef Baniak stwierdza, że

„pojęcia świeckość lub laickość czy laicyzacja są pojęciami bliskoznacz nymi pojęciu sekularyzacja, podobnie jak terminy desakralizacja, dechrystianizacja, humanizm  świecki i sekularyzm”⁵⁰. Z kolei, zdaniem Piotra Mazanki, „słowo sekulary zacja posiada co najmniej sześć bliskoznacznych wyrażeń. Są to: laicy-zacja⁵¹, zeświecczenie (świeckość), desakralizacja⁵², dechrystianizacja, a nawet sekularyzm i humanizm świecki. Jeżeli cztery pierwsze określenia można by (przy pewnych uściśleniach) używać zamiennie ze słowem sekularyzacja, to w przypadku humanizmu  świeckiego, a szczególnie sekularyzmu raczej nie należałoby tego czynić”⁵³. Wśród terminów bliskoznacznych pojęciu sekula-ryzacji można również znaleźć terminy: eman cypacja, odkościelnienie, niere-ligijność, demagizacja, dekonfesjonalizacja⁵⁴. Zdaniem Katarzyny Zielińskiej,

49 K. Zielińska, Spór  o  sekularyzację.  Od  dominacji  do  negacji?, „Teologia Praktycz na”

5 (2004), s. 134.

50 J. Baniak, Wokół  sporów  o  sekularyzację:  szansa  czy  zagrożenie? w: Sekularyzacja jako wyzwanie dla religii i Kościoła. Mity i rzeczywistość, red tegoż, Poznań 2006, s. 7.

51 Zdaniem Sebastiana Dudy, pojęcie sekularyzacja znacząco różni się od laicyzacji, „która polegała (i wciąż polega) na świadomych działaniach podejmowanych głównie w sferze po-litycznej, jakie mają na celu zeświecczenie całości życia społecznego. Zarówno w wypadku sekularyzacji, jak i laicyzacji skutek był jeden: ograniczenie wpływu religii aż do zupełnego wyrugowania jej ze społeczeństwa” – S. Duda, Nadzieje  nie  tylko  współczesnego  chrześcijań­

stwa. Koniec sekularyzmu i postmodernistyczna teologia, http://www.dsw.wroclaw.dominikanie.

pl/teksty_arch2.html [dostęp: 28.05.2017].

52 Piotr Mazanka dodaje, że tak pojmowana desakra lizacja przyjmuje różne postaci, jak na przykład odmitologizowanie Ewangelii i tra dycji, banalizację liturgii, deprecjację symboliki re-ligijnej, koncentrację na warto ściach etycznych i na społecznej funkcji Kościołów, lekceważenie mistyki – zob. P. Mazanka, Źródła sekularyzacji i sekularyzmu w kulturze europejskiej, Warszawa 2003, s. 32; tenże, O przezwyciężaniu sekulary zacji, „Homo Dei” 56,1–2 (1997), s. 133–138.

53 Tenże, Refleksje o filozoficznych źródłach sekularyzacji i sekularyzmu, „Studia Nauk Teo-logicznych PAN” 9 (2014), s. 62.

54 M. Marczewski, J. Mariański, Sekularyzacja, w: Encyklopedia katolicka, t. 17, red. E. Gi-gilewicz, Lublin 2012, kol. 1374–1377.

w socjologii europejskiej często zawęża się termin sekularyzacja i stosuje jedynie w odniesieniu do chrześcijaństwa, co sprawia, że dla wielu teoretyków sekularyzacja jest synonimem dechrystianizacji. Termin sekularyzacja, jej zda-niem, „może być stosowany w jednoznaczny sposób jedynie, jeśli odnosi się do religii w sensie generalnym, a nie do jakiejś konkretnej jej formy. Warto podkreślić, iż sposób rozumienia religii często determinuje definiowanie czy też rozumienie procesu sekularyzacji, tym bardziej, iż brak w socjologii precy-zyjnej, powszechnie obowiązującej definicji pojęcia sekularyzacja”⁵⁵ A zatem używanie pojęcia sekularyzacja napotyka na trudności wynikające z faktu, że uwidacznia się pomieszanie terminów i pojęć, a znaczenia nadawane im przez różnych autorów wykazują znacz ne rozbieżności. Ponadto posługiwanie się tymi termi nami i pojęciami jest związane z tradycyjnymi koncepcjami chrześci-jańskimi religii i Kościoła⁵⁶. W niektórych opisach sekularyzacji ponad czynni-kami socjologicznymi zdają się dominować elementy ideologiczne, a wówczas nie można wykluczyć ani jednostronności, ani uprzedzeń⁵⁷. Wieloznaczność pojęcia sekularyzacja i nadawanie temu zjawisku różnorodnych znaczeń stała się jednym z podstawowych zarzutów wysuwanych przeciwko jego stosowaniu.

I tak pojawiły się postu laty całkowitego odrzucenia tego pojęcia ze względu na istnienie w nim wątków ideologicznych, ale równocześnie wskazywano na jego nie zbędność, gdyż odnosi się do empirycznie uchwytnych procesów⁵⁸

Zdaniem Janusza Mariańskiego, pojęcie sekularyzacja wywodzi się od łaciń-skiego wyrazu seacularis – znaczącego tyle co świecki, należący do świata⁵⁹. Ta świeckość świata jest wynikiem skomplikowanych procesów sekularyzacyjnych, w których w obecnym czasie następuje powrót do jego naturalnych korzeni, czyli z pomi nięciem jego religijnych wyjaśnień⁶⁰. Pierwotnie słowo sekularyza­

cja miało prawne znaczenie przymusowego wywłaszczenia dóbr kościelnych na rzecz państwowej władzy świeckiej⁶¹. Termin ten upowszechnił się w XIX wie-ku w kręgu wie-kultury zachodniej, a sewie-ku laryzacja stała się wówczas wyzwaniem rzuconym Kościołom jako in stytucjonalnym formom wyrazu chrześcijaństwa⁶²

55 K. Zielińska, Spór  o  sekularyzację…, s. 134, 135. Definiowanie terminu religia wiąże się z wieloma problemami, a wielość definicji oddaje różnorodność zjawisk, które są określane mianem religii – zob. G. Kehrer, Wprowadzenie do socjologii religii, Kraków 1997, s. 21.

56 L. Laeyendecker, Sekularyzacja z perspektywy socjologii, w: Ateizm oraz irreligia i seku­

laryzacja, oprac. F. Adamski, Kraków 2011, s. 113.

57 R. Creyf, Refleksja socjologiczna na temat problemów metodologicznych związanych z em­

pirycznym badaniem sekularyzacji, w: Ateizm oraz irreligia i sekularyzacja, oprac. F. Adamski, Kraków 2011, s. 214.

58 K. Zielińska, Spory wokół teorii sekularyzacji, Kraków 2009, s. 67.

59 J. Mariański, Sekularyzacja i desekularyzacja w nowoczesnym świecie, Lublin 2006, s. 24.

60 J. Baniak, Wokół sporów o sekularyzację…, s. 8.

61 J. Habermas, Wierzyć i wiedzieć, „Znak” 54,9 (2002), s. 10, 11.

62 R. Skitek, Współczesne przemiany religijno-kulturowe a desakralizacja niedzieli, w: Świę­

towanie niedzieli w wymiarze społeczno-etycznym, red. A. Wuwer, Katowice 2013, s. 71, 72.

Andrzej Draguła uznaje, że termin ten bierze swój początek od wyrazu saecu­

lum, stosowanego na określenie pokolenia, okresu życia pewnego pokole nia, następnie zaś – okresu czasu, określonego wieku. „Z czasem terminem tym za-częto określać to, co temporalne, przemijające, doczesne, przynależące do tego świata. Saeculum stało się więc synoni mem świata. W opozycji do łacińskiego mundus, które to pojęcie odwoływało się do rozumienia świata jako miejsca, stworzonego porządku, saeculum miało zawsze odniesie nie czasowe. To dwo-jakie znaczenie pojęcia odzwierciedla ło także dwie różne koncepcje rozumienia świata: grecką, która postrzegała świat jako miejsce, strukturę i instytucję oraz hebrajską, dla której świat był historią i wydarzeniem”⁶³

Termin sekularyzacja ma długą i bogatą historię. Posługiwano się nim przy nawoływaniu do wojen religijnych, okre ślając tym terminem przejmowa-nie przez władzę świe cką terytoriów czy też posiadłości dotąd będących pod kontrolą władz kościelnych⁶⁴. Pojęcie sekularyzacja zostało po raz pierwszy użyte w 1648 roku przez francuskiego księcia Longueville’a podczas negocjacji zakończonych pokojem westfalskim⁶⁵

W znaczeniu zbliżonym do rozumienia współczesnego, termin sekularyza­

cja pojawia się w osiemnasto- i dziewiętnastowiecznej myśli oświeceniowej, a zwłaszcza wraz z krytyką religii w dobie francuskiego oświecenia⁶⁶ Pierwsze prace socjologiczne koncentrujące się na zagadnieniu sekularyzacji pojawiły się dopiero na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku⁶⁷. Terminem sekularyzacji określano proces kurczenia się oddziaływania Kościołów, rozluź-nienia się związku z Kościo łem instytucjonalnym, oddzielenie się instytucji spo-łecznych od instytucji religijnych, proces, poprzez który grupy i sekty stają się częścią świata, dominowanie wartości świeckich nad wartościami religijnymi w wy padku osób deklarujących się jako religijne, proces społeczny, w ramach którego społeczeństwa oraz instytucje stają się coraz bardziej świeckie, proces oddzielenia jakiejś specyficznej sfery wiedzy i jej organizacja zgodnie z autono-micznymi i racjonalnymi standardami (sekularyza cja wiedzy). Najczęściej jed-nak stosowano termin sekulary zacja bez określania, co dokładnie on oznacza⁶⁸

Wśród wielu ujęć i definicji sekularyzacji warto przytoczyć te, które najczęś-ciej są przywoływane w opracowaniach naukowych. Franz-Xaver Kaufmann wskazuje, że proces sekularyzacji odbywa się na następujących płasz czyznach

63 A. Draguła, Ocalić Boga. Szkice z teologii sekularyzacji, Warszawa 2010, s. 11.

64 P. Berger, Sekularyzacja a problem wiarogodności religii, w: Ateizm oraz irreligia i seku­

laryzacja, oprac. F. Adamski, Kraków 2011, s. 96.

65 K. Dobbelaere, Sekularyzacja. Trzy poziomy analizy, Kraków 2008, s. 40.

66 A. Napiórkowski, Współczesny  sekularyzm  a  teologia  sekularyzacji  jako  wyzwania  dla  wiary, „Teologia Praktyczna” 14 (2013), s. 17.

67 Ł. Kutyło, Teorie  socjologiczne  a  religia:  między  sekularyzacją  a  desekularyzacją, Łódź 2012, s. 13, 14.

68 K. Zielińska, Spory wokół teorii…, s. 64, 65.

życia społecznego: na płaszczyźnie ogólnospołecznej, jako utrata przez religię jej funkcji integru jącej społeczeństwo i monopolu na interpretacje prawd osta-tecznych obowiązujących w społeczeństwie; na płaszczyźnie chrześcijaństwa in-stytucjonalnego, jako osłabienie lub utrata wpływu Kościołów na poszczególne sfery życia społecznego; na płaszczyźnie parafii, jako „odkościelnienie”, czyli spadek poziomu uczest nictwa w życiu parafii, w szczególności w obrzędach religijnych, oraz na płaszczyźnie indywidualnej, jako zmniejszenie się znaczenia religijnych motywacji w życiu jednostek oraz ich wzrastający dystans wobec Kościoła⁶⁹

Na trzy różne znaczenia sekularyzacji wskazuje Charles Taylor: 1) prywaty-zacja religii, polegająca na oddzielaniu się Kościołów od struktur politycznych, a polityka ma charakter czysto świecki, nieodwołujący się do Boga i boskiej interwencji; 2) obumieranie wiary i praktyk religijnych, co przejawia się w obo-jętności na Boga i pustoszeniu kościołów, odrzuceniu autorytetów i odchodzeniu od tradycyjnych rytuałów; 3) zmiana warunków wyznawania wiary, gdzie sama wiara w Boga stanowi tylko jedną spośród wielu opcji i uprawnionych dróg życia⁷⁰

Przez sekularyza cję można rozumieć pogląd o niezależności i wzajemnej niezastępowalno ści wiary i wiedzy⁷¹, oddzielenie i emancypację sfery świeckiej od religijnych instytucji i norm, zanikanie religijnych przekonań i wzorów za-chowań, przesunięcie się religii do sfery prywatnej⁷². Według Guntera Kehrera, można wyróżnić pięć znaczeń sekularyzacji. Najpierw sekularyzacja jako za-nik religii – instytucje religijne tracą dotychczasowy wpływ na społeczeństwo a punktem docelo wym jest całkowicie bezreligijne społeczeństwo. Dalej, seku-laryzacja jako przystosowanie się do świa ta, co dotyczy zwłaszcza grup religij-nych, które powstają na fundamentach religijreligij-nych, ale w miarę upływu czasu za-tracają swoją odrębność w stosunku do świata. Trzecie znaczenie sekularyzacji to desakralizacja świata oznaczająca odejście od religijnego rozumienia świata na rzecz logiczno-przyczynowego wyjaśniania związków między zjawiskami.

Czwarte znaczenie wskazuje na sekularyzację jako oddzielenie społeczeństwa od religii, gdzie wpływ religii ograniczony zostaje do sfery prywatnej i nie ma

69 F.X. Kaufmann, Kirche begreifen. Analysen und Thesen zur gesellschaftlichen Verfassung  des Christentums, Freiburg 1979, s. 58; tenże, Religion und Modernitaat. Sozialwissenschaftliche  Perspektiven, Tübingen 1989, s. 158–160.

70 Ch. Taylor, Oblicza religii dzisiaj, Kraków 2002, s. 60; tenże, Źródła  podmiotowości. 

Narodziny tożsamości nowoczesnej, Warszawa 2001, s. 576; W.M. Nowak, Charles Taylor o re­

ligii…, s. 102, 103; M. Hułas, Źródła  sekularności. Analiza  wybranych  aspektów  sekularyzacji,

„Studia Nauk Teologicznych PAN” 9 (2014), s. 43.

71 L. Roos, Między  sekularyzmem  a  nową  religijnością? Wokół  stosunku  między  społeczeń­

stwem,  etosem  i  religią  we  współczesnej  sytuacji  kulturowej, „Studia Theologica Varsaviensia”

28,1 (1990), s. 8.

72 J. Casanova, Deprywatyzacja religii, w: Socjologia religii. Antologia tekstów, red. W. Pi-wowarski, Kraków 1998, s. 410.

wpływu na instytucje społeczne i życie zbiorowe. I wreszcie znaczenie piąte, czyli sekularyzacja, jako przeniesienie treści religijnych w sferę świecką, co ma miejsce wtedy, gdy religijne wzory myślenia odrywają się od swojego kontekstu i stają się składową częścią kultury ogólnej⁷³. Z kolei Louis Schneider wyróżnia cztery znaczenia sekularyzacji: desakralizacja i racjonalizacja spo łeczeństwa wykluczająca religijną orientację na wartości ostateczne; uwol nienie instytucji świeckich spod zorganizowanej kontroli instytucji religijnych; przekształcenie się wartości religijnych w wartości świeckie oraz utrata społecz nego znaczenia religijnego myślenia, praktyk i instytucji⁷⁴. Natomiast Peter Berger przez proces sekularyzacji rozumie pro ces, dzięki któremu sektory społeczeństwa i kultury wyzwalają się spod dominacji instytucji i religijnych symboli⁷⁵.

Amerykański socjolog i teolog Larry Shiner, dostrzegając bardzo szerokie i nieprecyzyjne używanie pojęcia sekularyzacja, zbudował sześciopunktowy

„indeks wykorzystania” tego terminu: 1) proces zaniku religii – akceptowane wcześniej religijne symbole, doktryny i instytucje tracą prestiż i znaczenie.

Końcowym efektem tego procesu byłoby powstanie społeczeństwa pozbawio-nego religii; 2) zjawisko wzrastającego dostosowania się do tego świata, czego efektem jest odwrócenie się od elementów nadprzyrodzonych i sku pienie się na realiach „tego świata”; 3) uwolnienie społeczeństwa od religii poprzez jej wycofanie do od dzielnej sfery; 4) proces przekształcenia religijnych wierzeń i instytucji w formy niereligijne – wiedza, zachowania i instytucje, które kiedyś były traktowane jako zakorzenione w mocy boskiej, stają się zjawiskami o cha-rakterze czysto ludzkim; 5) desakralizacja świata – świat traci swój sakralny charakter. Towarzy szy temu desakralizacja człowieka i natury, które stają się przedmio tem swobodnej i racjonalnej interpretacji i manipulacji; 6) przejście od społeczeństwa „sakralnego” do „świeckiego” – kulmi nacją byłaby sytuacja, w której wszelkie decyzje i działania zostają oparte na racjonalnych i utylitar-nych przesłankach⁷⁶

Również socjolodzy polscy podejmują próbę zdefiniowania terminu sekula­

ryzacja. Dla Marii Libiszowskiej-Żółtkowskiej sekularyzacja oznacza „unieza-leżnienie i wyzwolenie spod dyktatu i kontroli instytucji wyznaniowych wszyst-kich dziedzin życia świeckiego, a więc polityki, gospodarki, kultury, oświaty, wychowania i nauki. Na poziomie jednostki oznacza rozbrat z kościelnie (in-stytucjonalnie) definiowaną religijnością”⁷⁷. Wojciech Świątkiewicz odwołuje

73 G. Kehrer, Wprowadzenie do socjologii…, s. 184, 185.

74 L. Schneider, Sociological to Reli gion, New York 1979, s. 176.

75 P. Berger, Sekularyzacja a problem…, s 97

76 Zob. L. Shiner, The  Concept  of  Secularization  in  Empirical  Research, „Journal for the Scientific Study of Religion” 6,2 (1967), s. 207–220.

77 M. Libiszowska-Żółtkowska, Wprowadzenie, w: Pomiędzy sekularyzacją i religijnym oży­

wieniem. Podobieństwa i różnice w przemianach religijnych w Polsce i w Niemczech, red. E. Firlit i in., Kraków 2012, s. 8.

się do takiego ujęcia sekularyzacji, gdzie oznacza ona „procesy marginalizacji instytucjonalnej obecności religii w segmentach życia zbiorowego, jej prywa-tyzację przekształcającą się w laicyzację mentalności. Towarzyszy jej demontaż kościelnej infrastruktury i uznanie racji indywidualnego sumienia uwolnionego od kierowania się religijnymi przesłankami za ostateczne kryte rium rozstrzyga-jące problemy religijnej wiary i moralności”⁷⁸. Bardzo często zagadnienie seku-laryzacji podejmuje Janusz Mariański. Korzystając z licznych opisów zjawiska sekularyzacji, charakteryzuje go jako „proces społeczno-kulturowy, dokonujący się w czasach nowożytnych i współ czesnych, którego celem jest wyzwolenie się różnych dziedzin życia społecznego spod kontroli organizacji wyznaniowych oraz uniezależnienie się od instytucji religijnych i kościelnych”⁷⁹ W sferze religijnej sekularyzacja „prowadzi do upadku religijności kościelnej i rozwo-ju różnych form pozakościelnych oraz poszukiwania sacrum poza oficjalnymi strukturami Kościołów, a nawet religią (sekularyzacja postmo dernistyczna);

w wyniku sekularyzacji następuje przesunięcie religii z publicznej do prywatnej sfery życia jednostki, a w efekcie prowadzi ona do prywatyzacji i indywidua-lizacji życia religijnego”⁸⁰

Odwołując się do różnego rodzaju definicji sekularyzacji i rozbieżnych interpretacji tego zjawiska, Marian Radwan przestrzega przed nadużywaniem tego terminu i wskazuje, czym sekularyzacja nie jest. Zdaniem tego autora, sekularyzacja nie jest identyczna z utratą wiary, nie jest tożsama z zanikiem potrzeb religijnych, nie oznacza zaniku Kościoła, nie oznacza zaniku zacho-wań religijnych oraz nie należy jej identyfikować z antyreligią⁸¹. Z tego opisu wyprowadza definicję sekularyzacji jako procesu społecznego, „dzięki któremu globalne społeczeństwo dokonuje reorganizacji swoich struktur, wyznaczając im wyspecja lizowane funkcje. Każda z nowych struktur jest niezależna jedna od drugiej, a zwłaszcza od instytucji religijnej, której przypada także wyłącznie wyspecjalizowana rola. Instytucja religijna przestaje pełnić role polityczne, gospodarcze, kulturowe, a pogłębia się w swej funkcji naczelnej”⁸²

Powyższe analizy obrazują wieloznaczność i różnorodność zjawisk, do których odnosi się termin sekularyzacja. Brak zgody pomiędzy teoretykami co do jednoznacznego użycia terminu wywołał falę krytyki, a w konsekwencji zaproponowano całkowite wyeliminowanie tego terminu z nauk społecznych⁸³

78 W. Świątkiewicz, Między  sekularyzacją  i  deprywatyzacją.  Socjologiczne  refleksje  wokół  polskiej religijności w kontekście europejskim, Katowice 2010, s. 8.

79 J. Mariański, Sekularyzacja jako fakt społeczny, „Studia Płockie” 29 (2001), s. 187; tenże, Między sekularyzacją i ewangelizacją, Lublin 2003, s. 32.

80 M. Marczewski, J. Mariański, Sekularyzacja…, kol. 1374.

81 M. Radwan, Rodowód sekularyzacji, w: Ateizm oraz irreligia i sekularyzacja, oprac.

F. Adamski, Kraków 2011, s. 152, 153.

82 Tamże, s. 153, 154.

83 Zob. D. Martin, The Religious and the Secular. Studies in Secularization, London 1969, s. 9; K. Zielińska, Spory wokół teorii…, s. 65–67.