Sekularyzacja jako wyzwanie

Procesy sekularyzacyjne doprowadziły do osłabienia religijności, zwłaszcza religijności kościelnej, ale nie do jej zaniku, i uruchomiły znaczące procesy desekularyzacyjne, które przybierają postać nowych form religijności i

197 Z. Zarembski, Zagrożenia wiary…, s 47

198 Samo pojęcie „nowy ateizm” pochodzi z artykułu Gary’ego Wolfa Battle  of  the  New  Atheism, który ukazał się 28 października 2006 roku na portalu internetowym wired.com. Obecnie artykuł pod zmienionym tytułem znajduje się na tym samym portalu internetowym. G. Wolf, The Church  of  the  Non-Believers, https://www.wired.com/2006/11/atheism/ [dostęp: 11.12.2017]. Na początku XXI wieku „nowy ateizm” wyraża idee autorów udowadniających w swoich publika-cjach fałsz tezy o istnieniu Boga. Do tych autorów zalicza się między innymi: Sama Harrisa, Richarda Dawkinsa, Daniela Denetta, Andre Comte-Sponville’a, Luc’a Ferry’ego i Christophera Hitchensa. Przekonują oni, iż religia jest zjawiskiem, które w pełni da się wytłumaczyć na drodze czysto naturalnej, np. jako produkt uboczny ewolucji, fenomen kulturowy lub wirus umysłu – zob.

P. Gutowski, Czym jest „nowy ateizm”, w: Nauki przyrodnicze a nowy ateizm, red. M. Słomka, Lublin 2012, s. 22–32; G.M. Hoff, Die neuen Atheismen. Eine notwendige Provokation, Regens-burg 2009.

199 K. Święs, Aktualny kontekst…, s 73

200 F. Adamski, Wprowadzenie…, s. 8.

chowości²⁰¹. Chociaż same procesy sekularyzacyjne, a zwłaszcza ideologia sekularyzmu, przyniosły Kościołom chrześcijańskim sporo porażek, to jednak mobilizują do dyskusji i walki o miejsce religii, Kościołów, sacrum w życiu współczesnego czło wieka i społeczeństwa. Dominuje przekonanie, że w tych warunkach religie i Kościoły bardziej koncentrują się na swoich właściwych i podsta wowych funkcjach²⁰². Walka o zachowanie tożsamości chrześcijańskiej w zsekularyzowanym świecie zmienia się systematycznie w batalię o budzenie autentycznego doświadczenia religijnego w tych osobach, których zwiodły in-dywidualizm i konsumpcja. Z całą pewnością w tej batalii nie wystarczy tylko proste wskazywanie wewnętrznych i zewnętrznych wrogów²⁰³. Procesy sekula-ryzacyjne mobilizują do ukazywania właściwego rozumienia obecności sacrum we współczesnym świecie, poprzez odwoływanie się do ludzkiego rozumu i doświadczenia oraz obronę prawdy religijnej²⁰⁴

Papież Benedykt XVI dostrzega konieczność dialogu między sekularyzacją i wiarą, bowiem „istnienie sekularyzmu jest rzeczą normalną, ale rozdział, konflikt między wiarą i sekularyzmem jest rzeczą nieprawidłową i trzeba to przezwyciężyć. Wielkim wyzwaniem tej chwili jest doprowadzenie do ich spot-kania, aby mogły znaleźć swoją prawdziwą tożsamość”²⁰⁵. Zaś w przemówieniu do pracowników Rzymskiej Kurii Benedykt XVI zaznacza, że pierwszym kro-kiem ewangelizacji powinno być podtrzymywanie poszukiwania Boga. Kościół, zdaniem Benedykta XVI, powinien też obecnie „otworzyć swego rodzaju »dzie-dziniec pogan«, gdzie będą mogli w jakiś sposób zbliżyć się do Boga ludzie, którzy Go nie znają, zanim znajdą drogę do Jego tajemnicy, której służy życie wewnętrzne Kościoła”²⁰⁶. Taki dialog jest bardzo pożyteczny dla chrześcijan, którzy mogą się przekonać, że wiara nie jest niczym zdrętwiałym, lecz jest nie-ustannym poszukiwaniem²⁰⁷. Wiara nie jest bowiem, w rozumieniu współczesnej ideologii postępu, ruchem „do przodu” ani ruchem „do tyłu” w duchu nostalgii tradycjonalistów i fundamentalistów, ale ruchem w głąb²⁰⁸

201 Zob. C. Böttigheimer, Säkularisierung und neue Religiosität: Sakralisierung der säkulari­

sierten  Gesellschaft  als  Herausforderung  und  Chance  christlicher  Glaubensvermittlung, „Theo-logie und Glaube” 95 (2005), s. 134–146.

202 J. Macała, Indywidualizacja  i  fragmentaryzacja  religii  –  przejaw  sekularyzacji  czy  de­

sekularyzacji, w: Tożsamość  europejska  –  wielokulturowość  –  globalizacja, red. J. Bekasiński, E. Ponczek, A. Sepkowski, Włocławek 2007, s. 113–123.

203 S. Duda, Nadzieje nie tylko współczesnego chrześcijaństwa…

204 J. Perszon, Czy Kościół ma receptę na sekularyzm? Religia jako czynnik sprawczy w poli­

tyce w kontekście zmierzchu chrześcijańskiej Europy, „Studia Nauk Teologicznych PAN” 9 (2014), s 120

205 Benedykt XVI, Podróż  apostolska  do  Portugalii  (11–14.05.2010).  Konferencja  prasowa  w samolocie, „L’Osservatore Romano” Pol 31,7 (2010), s. 6.

206 Tenże, Przemówienie do Kurii Rzymskiej…, s 41

207 Zob. K. Lehmann, Die Zukunft des Christentums in einer säkularisierten Welt, w: Gesell­

schaft ohne Christentum, red U. Hommes, Düsseldorf 1974, s. 124–151.

208 T. Halík, Chrześcijanie – sól Europy?, „Więź” 55,5–6 (2012), s. 15.

Najnowsze przemiany religijności doprowadziły do powstania nowych form obecności religii w życiu publicznym. Obecnie widoczna jest nie tyle alternaty-wa „wiara – niewiara”, ile raczej „wiara chrześcijańska – różne wiary i świa-topoglądy”. Procesy sekularyzacji i indywidualizacji doprowadziły bowiem do zmiany charakteru i funkcji religii. Nowe formy religijności i duchowości są ukierunkowane na poszu kiwanie ofert niosących sens życia dla jednostki na

„rynku transcendencji”, często bez odniesienia do Boga osobowego, a nawet bezosobowego²⁰⁹

Charles Taylor mówi o różnych sposobach pokonywania ograniczeń i po-szukiwania odpowiedzi na wyzwania współczesności w perspektywie religii.

Dostrzega on cztery ścieżki dochodzenia do wiary i jej pogłębiania: wiara może się jawić jako źródło sensu w świecie, który bez niej jest sensu pozbawiony;

wiara jako droga dostępu do prawdziwego człowieczeństwa (w świecie, w któ-rym nawet aktywność dobroczynna jest z reguły rutynowa, zbiurokratyzowana);

wiara, która oznacza radykalne zerwanie z przemocą opartą na poczuciu własnej racji, i wreszcie poetycka droga do wiary. Taylor wskazuje również na nad-przyrodzoną ścieżkę dochodzenia do wiary, która ma miejsce wówczas, kiedy Kościół staje się związkiem sakramentalnym, a jego członkowie uczestniczą razem w liturgii. Ta ścieżka pozwala połączyć w jedno ludzi dochodzących do wiary różnymi ścieżkami²¹⁰

Reakcją na procesy sekularyzacyjne mogą być trzy postawy. Pierwszą z nich jest całkowita bierność. Skoro postnowoczesność pasożytuje na chrześcijań-stwie, można nic nie robić i przeczekać, udając nieżywego, aż pasożyt zginie.

Oczywiście taka postawa budzi zrozumiały sprzeciw autora. Druga postawa wią-że się z próbą ocalenia pozostałych jeszcze zasobów chrześcijaństwa. Wreszcie trzecia, która polega na nadawaniu poczynaniom Kościoła nowego rozpędu, poszukiwaniu nowego ducha oraz nowego impetu²¹¹

Na trzy możliwe odpowiedzi Kościoła na zjawisko sekularyzacji wskazuje również Stanisław Wielgus. Dostrzega on postawę całkowitego odrzucania ja-kiejkolwiek postaci pluralizmu w sprawach religijnych, dawania wierzącym jed-noznacznych i prostych wskazań przy jednoczesnym redukowaniu różnorodno-ści życia religijnego i stosowaniu jednakowych, sprawdzonych schematów. Taka postawa może jednak doprowadzić do całkowitego zamknięcia się Kościoła

209 Socjologowie mówią o nowych formach duchowości jako o ekwiwalentach religii, poza-kościelnej religijności (duchowości), parareligii, religijności alternatywnej, substratach religii, ma-gii, przesądach, alternatyw nych formach wiary, orientacjach duchowych w religijności codziennej, renesansie ezoteryki, rewitalizacji religijności, przebudzeniu ewangelizacyjnym, nowym głodzie Boga (religii) – zob. J. Mariański, Sekularyzacja a nowe formy…, s 54

210 Ch. Taylor, Epoka świecka i różne ścieżki wiary, „Znak” 62,10 (2010), s. 28, 29; A. Dra-guła, Ścieżki wiary, „Znak” 62,10 (2010), s. 38.

211 Czy  Europa  staje  się  pogańska?, http://wpolityce.pl/spoleczenstwo/192649-czy-europa- staje-sie-poganska-jesli-chcemy-by-ludzie-nie-byli-traktowani-jak-mieso-powinnismy-przywrocic -ich-wielkosc-duchowa [dostęp: 10.06.2017].

w sobie samym i zerwania kontaktu z otaczającym go światem. Kolejną postawą jest tworzenie alternatywnych form chrześcijaństwa, odwołujących się do jego korzeni, rozwijanie nowych ruchów religijnych, skupiających ludzi wrażliwych religijnie. Ta postawa, choć cenna, sprawia, że zachowana zostanie „maleńka trzódka” w morzu religijnej obojętności. Wreszcie trzecia postulowana przez autora postawa polega na rozwijaniu katolicyzmu różnopostaciowego, czyli wchodzeniu we współczesny świat przez różnorakie działania mające u podstaw orędzie Ewangelii. To postawa wychodzenia do ludzi wierzących, niewierzą-cych, obojętnych religijnie, agnostycznych, myślących kategoriami postmoder-nistycznymi i neomarksistowskimi, by podejmować z nimi dialog i współpracę dla wspólnego dobra²¹²

Zadaniem współczesnego chrześcijaństwa jest też przestrzeganie przed po-stawą laickości, która staje się swoistą „religią” laicyzmu²¹³. Jednak najważniej-szym zadaniem stojącym przed Kościołem i wiernymi jest odnowa moralna.

Kościół powinien być pierwszym miejscem urzeczywistnienia ideałów, które głosi innym. „Może się to jednak dokonać jedynie w nierozerwalnej jedności zakorzeniania w Bogu i diakonii dla świata, nierozerwalnej jedności mistyki i polityki”²¹⁴

Indywidualizacja religii przyczyniła się do ograniczenia religijności do obszaru rodzinnego, do kręgu krewnych i znajomych oraz do takich wyda-rzeń życiowych, jak narodziny, małżeństwo, jubileusze, śmierć. Wydarzenia te często traktowane są jako wydarzenia rodzinne, dotyczące najbliższych, a nie wspólnoty Kościoła²¹⁵. Wraz z procesem sekularyzacji i postępującym rozpadem struktur Kościoła ludowego nastąpiło przerwanie procesu przekazywania wiary, zerwane zostały pokoleniowe więzy wiary²¹⁶. Odpowiedzią Kościoła powinna być zachęta do propagowania wiary w środowisku rodzinnym oraz formowanie chrześcijańskiej postawy w życiu codziennym (EE 58)²¹⁷

212 Zob. S. Wielgus, Kapłan wobec ofensywy…, s. 21–23.

213 T. Halík, Europa pomiędzy laickością a chrześcijaństwem, „Więź” 54,2–3 (2011), s. 130.

214 D. Oko, Sekularyzacja:  zagrożenie  czy  szansa?, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/P/PS/

sekularyzacja.html [dostęp: 11.09.2017].

215 M. Polak, „Duszpasterskie nawrócenie” jako wyraz nowej ewangelizacji w warunkach rozwiniętego modernizmu, „Teologia Praktyczna” 12 (2011), s. 34.

216 R. Biel, W poszukiwaniu kształtu nowej ewangelizacji, „Roczniki Teologiczne” 61,6 (2014), s. 61; zob. również: Säkulare Frömmigkeit: Theologische Beiträge zu Säkularisierung und Indi­

vidualisierung, red. T. Dienberg, T. Eggensperger, U. Engelh, Münster 2013; Himmelwärts  und  Weltgewandt:  Kirche  und  Orden  in  (post-)säkularer  Gesellschaft, red. T. Dienberg, T. Eggens-perger, U. Engelh, Münster 2014.

217 Rodzina powinna być miejscem, w którym udziela się odpowiedzi na pytania o Boga.

Zdaniem kardynała Józefa Ratzingera, to zwłaszcza wśród ludzi młodych widoczna jest tęsknota za duchowością i przeżyciami religijnymi. „Tęsknota ta rodzi się bowiem często z rozczarowa-nia niewystarczalnością technicznego świata; kryje też ona w sobie cechy nostalgiczne i przede wszystkim głęboki sceptycyzm wobec powołania człowieka do prawdy” – J. Ratzinger, Drogi

Procesy sekularyzacyjne stanowią również wyzwanie dla dotychczasowego stylu duszpasterstwa²¹⁸. Już obecnie mniej ważna staje się masowość chrześci-jaństwa, ważna jest nowa jakość postaw ludzi wierzących²¹⁹. Potrzebny jest za-angażowany, misyjny Kościół, rozumiejący potrzeby duchowe ludzi współczes-nych. Kościół powinien prowadzić dialog z ludźmi o nowej mentalności, próbować zrozumieć proble my człowieka. Współcześni wierni wskazują na potrzebę nie tyle Kościoła „mocnego i absolutnego”, ile raczej kooperatywnego i służebnego, bardziej otwartego i zróżnicowanego²²⁰

Czasami można dostrzec „apatyczną” reakcję Kościoła na proble my zwią-zane z kryzysem wiary. Duszpasterstwo Kościoła ukierunkowane jest głównie na ludzi wierzących i na „nawracanie już nawróconych”. Ko ściół współczesny musi się otworzyć również na poszukujących, którzy wobec praktyk i nau-czania Kościoła zachowują dystans. Teologia, duszpasterstwo, zwłaszcza zaś przepowiadanie słowa Bożego „powinny być tak ukształtowane, aby od samego początku w każdym swoim staraniu teologia lub przepowiadanie – niezależnie od tego, do kogo są skierowane, zawsze były teologią i przepowiadaniem także dla »pogan«. Na horyzoncie kościelnego przepowiadania powinien stać nie tylko rozmazany obraz wierzącego, ale też postać niewierzącego”²²¹

wiary  w  dobie  współczesnych  przemian, „Communio. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny”

12,2 (1992), s. 122.

218 Dyskusja na temat sposobów dostosowywania współczesnego duszpasterstwa do zmienia-jących się okoliczności życia wspólnoty Kościoła wciąż trwa i rodzi kolejne postulaty oraz konkret-ne inicjatywy – zob. Ch. Theobald, Christentum als Stil für ein zeitgemäßes Glaubensverständnis  in Europa, Freiburg–Basel–Wien 2018; E. Tiefensee, K. König, E. Groß, Pastoral und Religion­

spädagogik  in  Säkularisierung  und  Globalisierung, Münster 2006; Gottesrede  in  postsäkularer  Kultur, red. P. Walter, M. Eckholt, Freiburg im Breisgau 2007.

219 Mentalność socjologiczna, ilościowa nie została jeszcze w Kościele przezwyciężona.

Teolog Domu Papieskiego o. Wojciech Giertych zaznacza: „Można podliczyć ludzi wg »domini-cantes« czy »communi»domini-cantes«. Można też zadawać im pytania w rodzaju: Czy wierzysz w ist-nienie diabła? Czy dzielisz się opłatkiem na święta? Czy akceptujesz naukę Kościoła w sprawie antykoncepcji? Konkluzje takiego socjologicznego studium dają pewien obraz społeczeństwa, jego praktyk religijnych oraz etosu. Mogą one coś niecoś powiedzieć o miejscu Kościoła jako rzeczywistości widzialnej w życiu konkretnej społeczności. Jest to jednak opis zewnętrzny, nie-wnikający w istotę misterium Kościoła: dla polityków może znaczący, ale dla refleksji duszpa-sterskiej, w gruncie rzeczy, mało istotny. Jeśli wpadniemy w pułapkę myślenia, że najważniejsze jest podtrzymywanie istniejących społecznych zjawisk religijności, to nasza troska o Kościół i o duszpasterstwo zostanie w swym rdzeniu spłycona” – W. Giertych, Religijność to jeszcze nie  wszystko, „Pastores” 49,4 (2010), s. 7.

220 Zob. J. Mariański, Religijność  europejska  między  sekularyzacją  i  desekularyzacją, w:

Sekularyzacja jako wyzwanie dla religii i Kościoła. Mity i rzeczywistość, red J Baniak, Poznań 2006, s. 96–98.

221 R. Biel, W poszukiwaniu kształtu nowej…, s 65