Polska jako kraj zsekularyzowany?

Ogólne określenie kontekstu społeczno-kulturowego dla religii i Kościoła w Polsce można obecnie nazwać terminem: społeczeństwo czasu transformacji²² Istotnym staje się pytanie: czy transformacja ta doprowadzi do sytuacji, w któ-rej społeczeństwo polskie stanie się równie zsekularyzowane jak społeczeństwa krajów Europy Zachodniej? Kolejne pytanie dotyczy kierunków ewentualnych zmian religijności społeczeństwa polskiego.

2.1. Polska na sekularyzacyjnej ścieżce

Z wielu powodów Polskę ominął sekularyzm galopujący, choć wielu socjo-logów religii wskazuje na sekularyzm  pełzający, który powoli dopro wadza do

19 Benedykt XVI, Przemówienie na spotkaniu z biskupami Niemiec w Kolonii (21.08.2005),

„L’Osservatore Romano” Pol 31,10 (2010), s. 29–33.

20 M. Dziewiecki, Ewangelizacja w kulturze ponowoczesnej i medialnej, „Kultura – Media – Teologia” 1,1 (2010), s. 48.

21 R. de Mattei, Dyktatura relatywizmu, Warszawa 2009, s, 119, 120.

22 K. Święs, Aktualny kontekst…, s 63

erozji tradycyjnej religijności²³. Stan zagrożenia podsta wowych wartości w kon-frontacji z marksizmem w okresie komunistycznym przyczynił się do tego, że procesy sekularyzacyjne w Polsce nie były tak silne jak w krajach zachodnich.

Sytuacja ta przeciwdziałała sekulary zacji spontanicznej, która występowała w społeczeństwach znieczulonych poczuciem pozornego bezpie czeństwa²⁴

Kościół katolicki w Polsce po II wojnie światowej zachował wysoką pozycję, ale jako Kościół ludowy²⁵. Dla Józefa Michalika katolicyzm ludowy jest pewną relacją człowieka z Bogiem, w której dostrzega się potrzebę kontaktu z ludźmi, prostotę, szczerość, spontaniczność, autentyzm wiary. „W tym sensie nawet pro-fesor uniwersytetu może być prostaczkiem. Jeżeli widzi, że jest grzesz ny i sła-by, jeśli rozumie, że potrzebuje Boga, idzie się wyspowia dać, to robi to samo, co ja robię od siedemdziesięciu lat. I to on mnie swoją »prostotą« ubogaca”²⁶ Cezary Kościelniak, odwołując się do poglądów Charlsa Taylora, wskazuje na trzy znaczenia pojęcia sekularyzacja. Sekularyzacja w pierwszym znaczeniu od-nosi się do sfery publicznej, do kwestii obecności symboli religijnych w miej-scach publicznych oraz likwidacji odniesień do Boga i religii w dokumentach państwowych. Sekularyzacja w znaczeniu drugim obejmuje zagadnienia życia wewnętrznego, zmniejszające się znaczenie praktyk religijnych oraz stopniowy zanik społecznego prestiżu religii. Trzecie znaczenie sekularyzacji rozumiane jest jako koniec świata opartego na jednym fundamencie ontologicznym, detro-nizacja chrześcijaństwa jako jedynego rezerwuaru etycznych modeli. Zdaniem Kościelniaka, polska sekularyzacja jest szczególna i różna od zachodniej. Lata dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku to czas dwóch sprzecznych tendencji: nastą-piła desekularyzacja (czyli odwrócona sekularyzacja) w pierwszym znaczeniu, a jednocześnie przyśpieszone tempo sekularyzacji w znaczeniu drugim i trzecim²⁷

23 W. Śmigiel, Nowa ewangelizacja wyzwaniem dla Kościoła w Polsce, „Roczniki Teologicz-ne” 61,6 (2014), s. 43.

24 J. Majka, Historyczno-kulturowe  uwarunkowania  katolicyzmu  pol skiego, „Chrześcijanin w Świecie” 12,10 (1980), s. 33, 34.

25 Cechy Ko ścioła ludowego w Polski to między innymi: nastawienie uniwersalne, które przejawiało się w otwartości na wszystkich Po laków, tak wierzących, jak i niewierzących; maso-wość oddziaływania, bowiem Kościół mało interesował się duszpasterstwem wyspe cjalizowanym, prowadził bowiem duszpasterstwo masowe, zorien towane na przeciętnego katolika; hierarchicz-ność na niekorzyść wspólnotowości, co wyrażało się w dyrygowa niu wiernymi, w uniformizmie w myśleniu i działaniu oraz w jedności opartej na posłuszeństwie władzy kościelnej, aktywności duchowieństwa towarzyszyła bierność laikatu; specyficznie polska duchowość, czyli np. ma-ryjność, ale także swoista dymensja doświadczenia religijnego, która ujawnia się szczególnie w sytuacji zagrożenia dobra narodu i rytualizm skierowany na utrzymanie mas przy religii i pa-triotyzmie, za którym przemawiała ko nieczność podtrzymania religijności manifestowanej w życiu publicznym – zob. W. Piwowarski, Wprowadzenie, w: Socjologia religii. Antologia tekstów, red.

I. Borowik, wyd. 3 poprawione i uzupełnione, Kraków 2012, s. 20, 21.

26 Raport  o  stanie  wiary.  Przewodniczący  Konferencji  Episkopatu  Polski  Arcybiskup  Józef  Michalik w rozmowie z Grzegorzem Górnym i Tomaszem P. Terlikowskim, Radom 2011, s. 15.

27 Zob. C. Kościelniak, Sekularyzacja po polsku, „Znak” 63,11 (2011), s. 85–87.

Obecnie wskazuje się, że w znacznej części społeczeń stwa polskiego moc-no zakorzeniona jest sekularyzacja spontaniczna, co uwidacznia się zwłasz-cza na płaszczyźnie ludzkiej świadomości. Zdaniem Ryszarda Kamińskiego, w Polsce stykają się obecnie dwa trendy. Pierwszy z nich „związany z komunis-tyczną deprawacją ze Wschodu, drugi z konsumpcyjno-liberalnym rozluźnie-niem z Zachodu. Na obecnym etapie polską sytuację kulturową charakteryzuje zderzenie mentalności postkomunistycznej z wpływem Zachodu. Ludzie są zdezorientowani, nie bardzo umieją się znaleźć w nowych warunkach i dlatego przerzucają się od fascynacji Zachodem do lękliwej reakcji na zło, które stamtąd napływa do Polski. Trudnością obecnego okresu jest to, że ludzie nie zawsze umieją zająć właściwe stanowisko, dostrzec własną drogę. Okres dyktatury komunistycznej odzwyczaił ich od samodzielnego myślenia, wpoił zaś głęboko treści propagandowe socjalizmu”²⁸

W Polsce dokonuje się proces zmiany typu religijności: od dziedziczonej do religijności z wyboru, czyli w pełni świadomej, przeżywanej. Ma to miejsce w różnych ruchach, wspólnotach i stowarzyszeniach religijnych. Ruchom tym można zawdzięczać podtrzymywanie polskiej religijności, bo są niejako siłą napędową ciągnącą pozytywne przemiany w katolicyzmie polskim²⁹

Religijność polska posiada swoje kształty i formy, jednocześnie przechodzi swoistą metamorfozę³⁰. Charles Taylor mówi o religijności polskiej jako bardzo szczególnym i oryginalnym przypadku³¹. Wprawdzie jest to „bastion z wieloma rysami”, to jednocześnie można w nim zauważyć jeszcze sporo „uśpionego potencjału, który mógłby prowadzić do rewitalizacji polskiej religijności i swo-istego świadectwa religijnych Polaków wobec zsekularyzowanej Europy”³²

2.2. Kierunki rozwoju religijności w Polsce

Pytanie, czy religijność polska w społeczeństwie pluralistycznym i demo-kratycznym, a przy tym poddanym silnym wpływom sekularyzacyjnym, utrzyma się na dotychczasowym poziomie, stale towarzyszy duszpasterzom, teologom i socjologom. Skala odpowiedzi na to pytanie jest bardzo szeroka i zawiera

28 R. Kamiński, Działalność zbawcza Kościoła w teorii i praktyce pastoralnej, Lublin 2007, s. 67, 68.

29 Sekularyzacja,  ale  pełzająca  –  ks.  prof.  Zaręba  o  religijności  Polaków, https://ekai.pl/

sekularyzacja-ale-pelzajaca-ks-prof-zareba-o-religijnosci-polakow/ [dostęp: 20.02.2017].

30 J. Mariański, Religijność polska w perspektywie zsekularyzowanej Europy, w: Dwa płuca  –  jedno  serce.  Wartości  duchowe  w  zjednoczonej  Europie, red. L. Szewczyk, M. Łuczak, Kato-wice–Piekary Śląskie 2004, s. 44.

31 Ch. Taylor, Koniec świata chrześcijańskiego – zysk czy strata?, ,,Tygodnik Powszechny”

(2002), nr 21, s. 13.

32 J. Mariański, Religijność  młodzieży  polskiej  w  procesie  przemian, „Zeszyty Naukowe KUL” 53,2 (2010), s. 60.

przewidywania regresu, czyli postępującej sekularyzacji, stabilizacji, czyli utrzy-mania status quo, a nawet wzrostu, czyli ożywienia religijnego³³

W Polsce przewidywano spadek religijności, który miał zmierzać najpierw w kierunku selektywności, w dalszej kolejności w kierunku obojętności religij-nej, a w mniejszym stopniu w kierunku ateizmu³⁴. Przed ponad dwudziestu laty Leszek Kuźnicki utrzymywał, że w 2010 roku sekularyzacja w Polsce przybierze stan porównywalny z sekularyzacją we Francji lat dziewięćdziesiątych³⁵ Janusz Mariański w warunkach wyłaniającego się społeczeństwa pluralistycznego i po-woli kształtującego się społeczeństwa ponowoczesnego kreśli trzy możliwe kierunki przemian i określa je – z punktu widzenia Kościoła – jako wariant pesymistyczny, optymistyczny i realistyczny. Wariant pesymistyczny, negatywny z punktu widzenia nauczania Kościoła, oznacza duże zmiany w religijności, która będzie się zbliżać do stanu religijności społeczeństw Europy Zachodniej.

Nie wyklucza się ewolucji religijności, która może zmierzać albo w kierunku silnego zaangażowania, albo w kierunku całkowicie przeciwnym, w stronę zupełnego odkościelnienia

Optymistyczny wariant zakłada utrzymanie się religijności na dotychcza-sowym poziomie. Ten wariant przewiduje, że procesy sekularyzacyjne będą się systematycznie osłabiać i nastąpi odbudowa ładu moralnego w społeczeń-stwie. Stanie się to dzięki działalności Kościoła Rzymskokatolickiego, innych Kościołów i wspólnot religijnych, a także ugrupowań i stowarzyszeń świeckich.

Wariant realistyczny, ku któremu skłania się Mariański, zakłada wielokierunko-we przemiany religijności. Dostrzega on w polskim społeczeństwie tendencje sekularyzacyjne, związane z religijną i moralną indywidualizacją, a także ten-dencje przeciwstawne: antysekularyzacyjne i ewangelizacyjne. W przemianach religijności mieszają się bowiem aspekty pozytywne i negatywne. Miesza się odchodzenie od tradycyjnych wartości religijnych z ich pogłębianiem, co następuje na skutek działalności ewangelizacyjnej. Autor określa obecny stan religijności w Polsce jako stan „między sekularyzacją i ewangelizacją”³⁶ Zdaniem Kościelniaka, w katolicyzmie polskim musi nastąpić zmiana akcentów.

Konieczne będzie „pogodzenie się z utratą większościowej pozycji i przejście do świata, w którym katolicyzm staje się jedynie jedną z opcji […]. Kościół mo-ralny to taki, który przetrwa sekularyzację. Kościół polityczno-konfrontacyjny z sekularyzacją przegra”³⁷. Tomáš Halík w odnowie duchowej i intelektualnej dostrzega nadzieję na przyszły kształt wiary w Polsce. „Jak więc mogłaby

33 Tenże, Tendencje rozwojowe w polskim katolicyzmie – diagnoza i prognoza, „Teologia Praktycz na” 12 (2011), s. 9.

34 W. Piwowarski, Wprowadzenie…, s. 20.

35 L. Kuźnicki, Polska w roku 2010. Projekcja optymistyczna, w: W perspektywie roku 2010, red Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku” przy Prezydium PAN, Warszawa 1995, s. 180.

36 J. Mariański, Religijność polska w perspektywie…, s 35

37 C. Kościelniak, Sekularyzacja po polsku…, s. 87.

wyglądać wiara przyszłości? Jak wiara zraniona, wiara drugiego oddechu.

Nie myślę o wierze w sensie nostalgii, która by wracała do przeszłości, ani o wierze, która by się przystosowywała do świata współczesnego w sposób powierzchowny. Myślę o takiej wierze, która właśnie w dialogu, konfrontacji z innymi poglądami, schodziłaby w głąb”³⁸

Chociaż przemiany w religijności społeczeństwa polskiego są wielokierun-kowe, to – jak się wydaje – wiara w Boga pozostanie nieodzownym elementem ludzkiej egzystencji. W sferze pozanaukowych prognoz czy proroctw należy póki co umieszczać odpowiedź na pytanie, czy w ciągu najbliższych kilkudzie-sięciu lat procesy sekularyzacyjne czy dechrystianizacyjne w Polsce osiągną taki stopień rozwoju, że będzie można mówić o końcu katolickiego społeczeństwa³⁹