Międzynarodowa komisja została stworzona w Genewie w pośpiechu i w wyniku licznych kompromisów i niedopowiedzeń. Nie określono przykładowo nawet lokalizacji głównej siedziby MKNiK w Wietnamie. W efekcie szereg reguł działania państwa członkowskie musiały wypracować we własnym zakresie.
W Genewie ustalono, że na czele Komisji, oraz na straży jej neutralności i bezstronności, stać będzie Delegacja Indii, zaś dwa pozostałe państwa, choć nie napisano tego wprost, pilnować miały w niej interesów państw zachodnich (Kanada) i bloku komunistycznego (Polska)131. Jak wskazywała sama jej nazwa, celem MKNiK było nadzorowanie i kontrolowanie wykonywania w Wietnamie porozumienia rozejmowego podpisanego przez strony konfliktu (Unię Francuską i DRW) w Genewie. W tym celu Układy upoważniały Komisję do prowadzenia dochodzeń, inspekcji, obserwacji, rozwiązywania incydentów, udzielania zaleceń w przypadku sporów wewnątrz Komisji Mieszanej, sugerowania ewentualnych poprawek i uzupełnień Układów oraz orzekania o ewentualnych przypadkach naruszenia postanowień z Genewy przez strony. Jednak jedyną rózgą w rękach MKNiK była możliwość poinformowania członków Konferencji Genewskiej (a w zasadzie jej współprzewodniczących: ZSRR i Wielkiej Brytanii) o odmowie wykonywania zaleceń Komisji, łamaniu Układów przez strony lub o trudnościach napotykanych w pracy.
Powyższe czynności MKNiK podejmowała na podstawie konkretnych nakazów zawartych w artykułach Układów Genewskich, lub na wniosek którejś ze stron. Miała także prawo do rozpoczęcia działań z własnej inicjatywy, jeżeli uznała to za potrzebne.
W Genewie ustalono, że na terenie Wietnamu rozmieszczonych zostanie 14 stałych grup inspekcyjnych – po 7 na Południu i Północy132. W DRW ulokowano je wzdłuż granicy lądowej i wybrzeża w miejscowościach Lao Cai, Lang Son, Tien Yen, Hajfong, Vinh, Dong Hoi i Muong Sen. W Państwie Wietnam grupy umieszczono w Sajgonie, Qui Nhon, Nha Trang, Ba Ngoi, Cap St. Jacques, Tan Chau i Tourane133. Dodatkowo Komisja mogła
131 Taką interpretację składu Komisji przedstawia Roman Jasica, choć z obowiązkowym zastrzeżeniem, iż czuwać miały one nad tymi interesami „tylko w takim zakresie, jaki nie kolidowałby z obowiązującą je jako członków organu międzynarodowego bezstronnością”. Oficjalnie wszystkie państwa członkowskie miały oczywiście być bezstronne. Cyt. za: Roman Jasica, op. cit., s. 131.
132 Polityczne i wojskowe aspekty pokojowych misji Ludowego Wojska Polskiego w świecie, AIPN, IPN BU 2602/23810, k. 25-37.
133 Nazwy francuskie, zmienione przez władze powstałej w 1955 Republiki Wietnam na odpowiednio Vung Tau i Da Nang, choć Cap St. Jacques pojawiać będzie się w dokumentach MKNiK praktycznie przez cały okres jej istnienia.
52 tworzyć doraźnie ruchome grupy inspekcyjne134. Już w trakcie swojej działalności MKNiK powołała do życia Grupę Ruchomą Nr. 76, która ulokowana została w Strefie Zdemilitaryzowanej na 17 równoleżniku, była to de facto grupa stała. Każdej grupie inspekcyjnej towarzyszyli oficerowie z Misji Łącznikowych DRW i Unii Francuskiej oraz tłumacze zapewnieni przez strony. Po wycofaniu się z Wietnamu Francuzów w roku 1956, ich zadania przejęła Misja Łącznikowa Republiki Wietnamu135, jednak od tego momentu grupom towarzyszył tylko jeden oficer łącznikowy: Wietnamskiej Armii Ludowej na Północy i Armii Republiki Wietnamu na Południu.
Mapa 2 - Rozmieszczenie stałych grup inspekcyjnych w Wietnamie. (Opracowanie autora)
134 Takich tymczasowych grup inspekcyjnych utworzono w trakcie istnienia MKNiK nieco ponad setkę.
135 W listopadzie roku 1955 Państwo Wietnamskie przekształciło się w Republikę Wietnamu. Zmiany polityczne w obu wietnamskich państwach po roku 1954 przedstawione są w Rozdziale II.
53 Po negatywnych doświadczeniach z Komisją Nadzorczą Państw Neutralnych w Korei, w której konieczność jednomyślności wśród jej czterech członków paraliżowała jej pracę, ustalono, że w MKNiK jednomyślności państw członkowskich będą wymagać tylko najważniejsze postanowienia, takie jak orzeczenie o pogwałceniu postanowień Układów Genewskich, zalecenia poprawy i uzupełnień porozumień z Genewy czy ewentualne ograniczenie działalności Komisji. Postanowienia o mniejszym znaczeniu, niezbędne dla codziennego sprawnego funkcjonowania MKNiK miały zapadać większością głosów, z zastrzeżeniem o możliwości dołączenia dokumentu wyjaśniającego przyczyny opinii mniejszościowej.
Na czele każdej delegacji państwowej stał dyplomata w randzie ambasadora, który posiadał zastępcę (w przypadku Delegacji Polskiej zastępcą ambasadora był Starszy Doradca Polityczny, po redukcjach w roku 1968 uprawnienia takie otrzymał także Starszy Doradca Wojskowy). Każda z delegacji podzielona była na wydziały: Polityczny, Operacyjny i Prawny. Trzech szefów delegacji działało jako Komisja, której przewodniczył szef Delegacji Indyjskiej. Komisja w Wietnamie miała współpracować ze swoimi organizacjami siostrzanymi w Kambodży i Laosie. Kontrolę nad wszystkimi komisjami sprawował Sekretariat Generalny Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli w Indochinach, na czele którego w wyniku wewnętrznych ustaleń stał zawsze szef Delegacji Indii w Wietnamie, pełniący równocześnie także funkcję przewodniczącego całej Komisji w Indochinach.
Posiadał on trzech zastępców: ds. swobód demokratycznych, zawsze typowanego z Delegacji Polskiej; ds. operacyjnych, stale z Delegacji Kanadyjskiej; oraz ds. administracyjnych, zawsze z Delegacji Indyjskiej. Stali oni na czele odpowiednich działów zajmujących się wymienionymi zagadnieniami. Głównym zadaniem Sekretariatu było prowadzenie korespondencji ze stronami Układów Genewskich oraz przechowywanie dokumentów Komisji.
Oprócz grup inspekcyjnych, Komisja we własnym zakresie powołała do życia organy pomocnicze specjalizujące się w poszczególnych zagadnieniach, których nadzorowanie przewidywały Układy Genewskie. Były to:
- Komitet Swobód, zajmujący się kwestią swobód demokratycznych wynikających z Artykułów 14(c) i (d), a więc zakazu prześladowań osób za ich aktywność w trakcie wojny oraz swobodę przemieszczania się z Północy na Południe i vice versa. Tworzyli go doradcy polityczni trzech delegacji i zajmował się on także sprawami niewojskowymi w sprawozdaniach ruchomych i stałych grup inspekcyjnych.
54 - Komitet Operacyjny, tworzony przez doradców wojskowych trzech delegacji, który rozpatrywał sprawy związane z wykonywaniem przez strony klauzul wojskowych Układów Genewskich (zakładanie baz, wwóz sprzętu i personelu wojskowego, agresja militarna, itp.).
- Komitet Prawny, składający się z doradców prawnych trzech delegacji, który rozpatrywał wszystkie zagadnienia prawne powstałe w trakcie funkcjonowania MKNiK w Wietnamie136.
Jeżeli któryś z Komitetów lub grup inspekcyjnych podjęły jednomyślną decyzję w jakiejś sprawie, Komisja akceptowała ją jako ostateczną, wyjątkowo tylko zdarzało się, by decyzja grupy inspekcyjnej została zmieniona na poziomie Komitetu. W przypadku gdy na etapie grupy lub Komitetu nie udawało się osiągnąć jednomyślności, dana kwestia trafiała do Komisji, która w zależności od wagi zagadnienia podejmowała decyzję jednomyślnie lub większością głosów137.
Główną siedzibą Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli w Wietnamie było początkowo Hanoi, z którego udawano się na sesje wyjazdowe do Sajgonu. W roku 1958 MKNiK na stałe przeniosła swoją kwaterę główną do Sajgonu, a na sesje zaczęto udawać się do stolicy Demokratycznej Republiki Wietnamu. Wynikało to zarówno z zabiegów Hanoi, by przenieść uwagę Komisji na Południe, jak i chęci samej MKNiK by podkreślić, że Republika Wietnamu także jest związana Układami Genewskimi. W stolicy Wietnamu Północnego pozostała delegatura Komisji, nazywana w dokumentach „Podkomisją w Hanoi”138.
MKNiK współpracowała ze stronami za pośrednictwem Misji Łącznikowej Wietnamskiej Armii Ludowej w Hanoi oraz Misji Łącznikowej Unii Francuskiej w Sajgonie.
Po roku 1956 tę ostatnią zastąpiła Misja Łącznikowa Armii Republiki Wietnamu. Misje przydzielały oficerów łącznikowych grupom inspekcyjnym, które mogły prowadzić swoją działalność tylko przy ich udziale.
Koszty funkcjonowania Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli w Wietnamie zgodnie z Układami Genewskimi powinny były pokrywać Wielka Brytania, Francja, Związek Radziecki, Chiny, oraz Północny i Południowy Wietnam. Mocarstwa miały składać się na Wspólny Fundusz (Common Pool) wydatków Komisji, zaś oba wietnamskie państwa zapewniać zakwaterowanie, wyżywienie i transport niezbędny do realizowania zadań statutowych MKNiK (local expenses).
136 Roman Jasica, op. cit., s. 134.
137 Ibidem, s. 134-135.
138 Lista pracowników Delegacji Polskiej do MKNiK w Wietnamie na dzień 31.08.1966 r., 31.VIII.1966, AIPN, IPN BU 2602/7882, k. 3-4.
55