Od roku 1927 przygotowywano się do produkcji filmów dokumentalnych (krajoznawczych, historycznych dokumentów montażowych, propagando-wych) na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu (16 maja – 30 września 1929), na której Polska miała błysnąć feerią wizerunków kinematograficznych.
97 (S.), Międzynarodowe archiwum filmowe, „Kino dla Wszystkich” 1931, nr 43, s. 9.
PeWuKa była największym tego typu przedsięwzięciem wystawo-wym w Polsce (65 ha powierzch-ni, 112 pawilonów i tereny ekspo-zycyjne pod gołym niebem, 1427 wystawców) i pierwszym wszech-stronnym podsumowaniem osiąg-nięć gospodarczych, kulturalnych, naukowych, sportowych i organi-zacyjnych kraju w pierwszym dziesięcioleciu po odzyskaniu niepodległości.
Wystawa miała być także impulsem do ożywienia produkcji dokumentalnej.
W związku z PeWuKą już w roku 1927 pojawiła się propozycja zrobienia filmu „zbiorowego” pod tytułem Cała Polska (Cała Polska w filmie) – komer-cyjnego, a jednocześnie ambitnego filmowego portretu dokumentalnego polskich metropolii.
Inicjatywę przejęło Centralne Biuro Filmowe przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych98. Z inicjatywy Związku Przemysłowców Filmowych, przy poparciu całego środowiska, założono wkrótce spółkę handlową pod nazwą
„Polska w filmie”. Obraz ten miał być: „[…] rewią wszystkich czynników roz-woju i siły Polski, a zarazem – przeglądem zewnętrznego piękna jej krajobra-zów, rozmaitości typów, swoistości obyczajów, ubiorów, architektury, życia gospodarczego itd.”99.
Na kapitał spółki złożyły się krajowe wypożyczalnie i laboratoria oraz nie-które kinoteatry. Zebrano niebagatelną sumę 40 000 złotych. Całe środowisko poparło projekt, licząc nie tylko na realizację jednego filmu na Powszechną Wystawę Krajową, ale perspektywicznie – na poważną wytwórnię, która pro-dukować będzie filmy krajoznawcze, dokumentalne i propagandowe. Tym samym uporządkuje lub zastąpi dotychczasowe często przypadkowe realizacje na niskim poziomie.
Na film Cała Polska miały się złożyć wszystkie dzielnice. W marcu 1929 roku krajowa prasa poinformowała o pierwszej ekipie profesora Adama Wisłockiego z operatorem Antonim Wawrzyniakiem, która wyruszyła na Huculszczyznę,
98 Wśród licznych zadań do kompetencji Centralnego Biura Filmowego należała „inicjaty-wa i kiero„inicjaty-wanie polską propagandą oświatową, a w szczególności: sprawy filmów naukowych, szkolnych i historycznych, propaganda zabytków, zdobyczy cywilizacji kultury oraz popieranie rozwoju kinematografii naukowej, szkolnej i ludowej”.
99 Leon Brun, Cała Polska w filmie. Udział polskiego przemysłu filmowego w Wystawie Powszechnej w Poznaniu, „Kino dla Wszystkich” 1929, nr 85, s. 1–2.
Powszechna Wystawa Krajowa
od euforii niepodległości do symptomów kryzysu 123 aby zrealizować film z przeznaczeniem na PeWuKę100. Wkrótce ekipy, złożone z najlepszych operatorów, wyruszyć miały
[…] w drogę na Północ, Południe, Wschód i Zachód w cztery strony rozległej naszej Ojczyzny. […] Setki tysięcy osób zwiedzających wystawę i przybyłych częściowo z zagranicy zapoznają się w ten sposób naocznie z widokiem i z życiem nasze-go kraju, ujrzą na ekranie gwarne, ruchliwe i pracowite miasta, potężne ośrodki przemysłu, czcigodne zabytki budownictwa dawnych czasów, bogactwa natural-ne w postaci lasów, kopalń, źródeł naftowych, salin, wzorowej gospodarki rolnatural-nej wielkich majątków w Wielkopolsce i na Pomorzu, rozległe przestrzenie Kresów Wschodnich, Wilno, malowniczo rozłożone na wzgórzach i podobne do miast włoskich, starożytny Kraków, gwarny Lwów, Łódź – miasto tysiąca kominów, żyzne łany sandomierskie, kwitnący Wołyń, potężne turnie Tatr, urocze Beskidy i wiele, wiele atrakcyjnych i godnych widzenia krajobrazów, o których wielu z nas nie ma jeszcze najmniejszego pojęcia101.
Tak miało być.
Z myślą o Powszechnej Wystawie Krajowej i z inicjatywy Eugeniusza Kwiatkowskiego powstał film propagandowy Praca Polski na morzu, sfinanso-wany przez Ligę Morską i Rzeczną, a ukazujący
[…] pełnię rozwoju Gdyni jako miasta portowego, budowę samego portu i ukończone już jego części, ruch okrętowy, handlowy i pasażerski, przeładunek, prace kranów węglowych, życie marynarza i robotnika portowego i w ogóle wszystko to, co wy-pełnia pracowity dzień naszego młodego portu. Specjalny dział został poświęcony marynarce wojennej, jej życiu i pracy. Poza tym dokonano szeregu zdjęć z panoramy wybrzeża, plaży i morza, tak że jako całość obraz ten da zupełnie dokładne pojęcie widzowi o tym wielkim wysiłku, uwieńczonym tak realnymi i mocnymi wynikami, jakiego Polska dokonała w ostatnich latach na morzu102.
Na PeWuKę powstał też zapewne film Tarnów miasto przemysłowe –
„Nakręcony późną wiosną 1929 przez bliżej nieznaną firmę warszawską na zlecenie magistratu, chcącego utrwalić osiągnięcia miasta”103.
Na taśmie filmowej (film jest niemy, ale z napisami) przesuwa się europejskie miasto.
Czyściutkie ulice, pięknie, mocną siatką ogrodzone planty kolejowe z eleganckimi ław-kami, na których siedzą piękne panie. Tramwaj błyszczący, że przeglądają się w nim ulice, mijający go autobus miejski, walec drogowy utwardzający ulicę Piłsudskiego,
100 Dookoła realizacji filmu „Cała Polska”. Ekspedycja filmowa na Huculszczyznę i w góry Czarnohory,
„Kino dla Wszystkich” 1929, nr 89, s. 15.
101 Leon Brun, Cała Polska w filmie...
102 M.J.W. [Maria Jehanne Wielopolska], „Film o pracy Polski na morzu”, „Polska Zbrojna”
1928, nr 213.
103 Roman Włodek, 100 lat „Marzenia”. Historia kina w Tarnowie, Tarnów 2013, s. 84. Podany tytuł jest tytułem umownym; film zachował się.
nowe ogrodzenie wokół parku miejskiego, budowa mauzoleum gen. J. Bema, budowa nowej rzeźni miejskiej…104
Niektóre miasta, jak np. Kraków, opracowały na wystawę specjalny program autoprezentacji. Znany operator krakowski Szczęsny Mysłowicz w roku 1928 zrealizował interesujący cykl filmów o Krakowie z myślą o pre-zentacji na Pewuce w osobnym przeznaczonym do tego celu pawilonie105. Mysłowicz z niezwykłą starannością i pomysłowością nakręcił 2000 metrów taśmy, układając całość „krakowskiego życia” w trzech różnych aspektach.
Pierwsza grupa filmów prezentowała rozwój gospodarki i urządzeń miejskich Krakowa w okresie pierwszego dziesięciolecia niepodległości Polski. Znalazły się tu takie krótkie filmy, jak: Elektrownia miejska, Wodociąg stołecznego miasta Krakowa, Krakowska gazownia miejska, Miejska piekarnia mechaniczna, Miejskie Muzeum Przemysłowe, Miejska kolej elektryczna, Miejska Straż Pożarna, Budowa i konserwacja dróg, Zakład Czyszczenia Miasta, Miejski Urząd Zdrowia, Miejska Pracownia Chemiczna.
Drugi dział filmowy przeznaczony na wystawę przedstawiał widoki miasta i zabytków: Średniowieczna architektura i zabytki Krakowa, Życie i ruch uliczny w mieście, Planty, ogrody i parki, Park Ludowy w Lesie Wolskim i Panieńskich Skałach.
Trzecia grupa filmów prezentowała obchody narodowe, uroczystości, zwyczaje i obyczaje ludowe, a w ich ramach następujące obrazy: Obchód dziesięciole-cia niepodległości Polski, Tradycyjne rozpoczęcie roku szkolnego na Uniwersytecie Jagiellońskim, Uroczysta procesja z relikwiami św. Stanisława z katedry wawelskiej na Skałkę, Procesja w święto Bożego Ciała z katedry na Rynek Główny, Uroczystość ludowa – Lajkonik, Wybór króla kurkowego, Wianki, Rękawka – obchód ludowy na Krzemionkach, Krakowska szopka ludowa, Szopka krakowska wznowiona przez Miejskie Muzeum Przemysłowe, Kolędnicy i Wesele krakowskie106. Prasa zdawała szczegółowe relacje z realizacji filmów, informując na przykład, że w czasie filmowania Plant „auto jechało środkiem […] głównymi alejami, a umiesz-czony na nim aparat kinowy zdejmował piękne widoki plantacyjne”107. Do filmu o krakowskim weselu zamówiono w Bronowicach Małych czepce dla dziewcząt wykonane według oryginalnych ludowych wzorów. Koszt całości realizacji wyniósł około 10 000 złotych108.
104 Stanisław Potępa, Przed wojną w Tarnowie…, t. 3, Tarnów 1990, s. 22. Podaję za: Roman Włodek, 100 lat „Marzenia”…, s. 22.
105 Zbigniew Wyszyński, Filmowy Kraków 1896–1971, Kraków 1975.
106 Program przedstawień „Kinoteatru Gminy Miasta Krakowa na Powszechną Wystawę Krajową”. W roku 1970 w zbiorach Filmoteki Narodowej. Podaję za: Zbigniew Wyszyński, Filmowy Kraków...
107 Zdjęcia kinematograficzne osobliwości Krakowa, „Głos Narodu” 1928, nr 252, s. 5. Podaję za:
Zbigniew Wyszyński, Filmowy Kraków…, s. 122.
108 Tamże, s. 122–123.
od euforii niepodległości do symptomów kryzysu 125
Przyjazd prezydenta Mościckiego na otwarcie Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu. Fragment reportażu Targi Poznańskie
Przygotowane z takim pietyzmem filmy o Krakowie nie zostały na Pewuce nigdy wyświetlone. Według krakowskiej prasy, zadecydowała o tym negatyw-na ocenegatyw-na poszczególnych pozycji przez warszawską komisję kwalifikacyjną109. Jedynie film o krakowskich tramwajach pokazany został w trakcie trwania wystawy w Pawilonie Komunikacji.
Nic też nie wyszło z planowanego monumentalnego filmu Cała Polska (Cała Polska w filmie), do którego Międzyministerialna Podkomisja Filmowa przymierzała się już na początku roku 1927; obwiniono za to Centralne Biuro Filmowe. Skończyło się to głośną aferą, gdyż wiele tytułów prasowych podało, że na tę monumentalną i prestiżową produkcję filmową przemysłowcy prze-kazali sumę 40 000 złotych, które rozpłynęły się w powietrzu, podobnie jak rozpłynęła się wkrótce cała awantura110.
Prezentowane na Pewuce filmy pokazywane były chaotycznie w różnych miejscach, praktycznie bez żadnej reklamy. W Pawilonie Samorządów zorga-nizowano salę do prezentacji filmów „charakteryzujących gospodarkę samo-rządową poszczególnych miast i okręgów”111. Tutaj na 200-metrowym stoisku Związku Miast Polskich wyświetlano „film obejmujący obok X-letniego dorob-ku samorządowego, widoki i zabytki przeszło 50 miast polskich”112. Czy był to, zapowiadany wcześniej w prasie filmowej, montażowy film Nasze miasta, wy-produkowany przez Film Studio na zamówienie Związków Samorządowych z przeznaczeniem właśnie na PeWuKę?113 Czy też raczej zwykła składanka różnych opatrzonych już i powszechnie znanych fragmentów „aktualności” – podobnie jak wyświetlany na stoisku miasta Poznania film zatytułowany Symfonia Poznania. Na stoisku miasta Warszawy pokazywano bez przerwy dwie serie filmu Warszawa, wyprodukowanego przez Wytwórnię Doświadczalną, o łącznej długości 5800 metrów, „nie gasząc świateł na sali”. Tylko trzy miasta:
Warszawa, Poznań i Kraków pokazywały w swych salach własne filmy propa-gandowe. Przewidziany ambitny program Krakowa został prawdopodobnie zastąpiony „składankowym programem widokowym”. W każdym razie prasa na ten temat milczała114.
Największe kino na Pewuce, o powierzchni 300 m2, przeznaczone dla 350 widzów, znajdowało się w centrum pawilonu Ministerstwa Komunikacji i tu pokazywano zrealizowany specjalnie na Wystawę film propagandowy
109 Tamże, s. 123.
110 Przegląd prasy. Co na to cenzura filmowa? „Kino dla Wszystkich” 1931 (24 maja), nr 21, s. 6;
J. Fryd., W krzyżowym ogniu ciężkich oskarżeń. Cenzura filmowa milczy, „Kurier Czerwony” 1931, nr 105, s. 4.
111 Dlaczego i jak należy zwiedzić Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu, Poznań 1929, s. 44.
112 Powszechna Wystawa Krajowa, red. Stanisław Wachowiak, t. 2, Poznań 1930, s. 433.
113 Autorem portretów miejskich zrealizowanych dla wytwórni Film Studio był Janusz Star.
114 Podobnie nie ma żadnych śladów zapowiadanych pokazów filmowych w pawilonie Ministerstwa Rolnictwa.
od euforii niepodległości do symptomów kryzysu 127 Szlakiem Polskich Kolei Państwowych. Punktem wyjścia tego fabularyzowa-nego dokumentu był przyjazd Amerykanina polskiego pochodzenia na Powszechną Wystawę Krajową do Poznania. Po przyjeździe zachwycony wystawą Amerykanin postanawia zwiedzić całą Polskę. Wraz ze swym przy-jacielem podróżuje kolejami PKP, zatrzymując się w wybranych miejsco-wościach i zwiedzając zabytki. Trasa jego podróży prowadzi z Poznania „ku morzu”, do Warszawy, na Kresy Wschodnie: Wilno – Stołpce, Brześć – Lwów – Stanisławów. Podróżuje wzdłuż Karpat i Pienin do Krakowa, Zakopanego, Zagłębia Górnośląskiego, Częstochowy i Warszawy. Interesując się polskim kolejnictwem, zwiedza warsztaty Polskich Kolei Państwowych i z Warszawy odlatuje w drogę powrotną samolotem. Zdjęcia do filmu wykonała w roku 1928 i wiosną 1929 Polska Agencja Telegraficzna. Wobec braku większego kina w innych pawilonach, w tym samym miejscu wyświetlano także 28 in-nych filmów propagandowych powstałych na zlecenie różin-nych Ministerstw, urzędów i instytucji, m.in. Tramwaje w Krakowie, Tramwaje w Poznaniu, Monopol Spirytusowy, Polacy w Argentynie115, Skarby Pomorza, Gimnazjum w Zakopanem, Instytut dla Ociemniałych i Głuchoniemych, Loteria Państwowa, Gimnazjum Batorego w Warszawie, Szkolnictwo w powiecie Międzychód, Zakład Anatomii Uniwersytetu w Warszawie116.
Wielu filmów przygotowywanych na wystawę nie pokazano lub też w ogó-le ich nie reklamowano.
W ten sposób stracona została ogromna okazja nie tylko filmowej pre-zentacji kraju, ale także do przedstawienia warsztatowych umiejętności twór-ców. Ta stracona okazja to 4,5 miliona zwiedzających, w tym 200 tysięcy gości zagranicznych i blisko 1000 dziennikarzy reprezentujących prasę z 30 państw. PeWuKa okazała się więc wielką niewykorzystaną szansą polskiego filmu dokumentalnego. Zamiast pokazów filmowych na wystawie królowały widowiska plenerowe (Wesele na Kurpiach, Za króla Jana), popisy straży pożar-nej, psów policyjnych i kabarety. Nieregularnie i bez wielkiego powodzenia działało kino szkolne. Na samej Pewuce także zrealizowano niewiele filmów, choć był tam materiał na kilka dokumentalnych filmów propagandowych.
Powstały (poza fabularnymi reklamówkami) m.in. reportaże dokumentalne:
Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu, wyprodukowana przez Wytwórnię Doświadczalną, Wesołe miasteczko Pewuki – reportaż przedstawiający najwięk-szy tego typu obiekt rozrywkowy w Polsce przed rokiem 1939, film wyprodu-kowany przez Zarząd Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu, Tygodnik
115 Film ten był elementem zakrojonej na dużą skalę akcji propagandowej MSZ, mającej skłonić polskie rodziny do zakładania kolonii (prężnych skupisk polonijnych) w Argentynie, kraju, w którym już od końca XIX wieku mieszkali polscy osadnicy. Chodziło głównie o pro-wincje Misiones na pograniczu argentyńsko-brazylijsko-paragwajskim.
116 Powszechna Wystawa Krajowa..., t. 3, s. 536–540.
Aktualności Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu nr 1, krótki reportaż Targi Poznańskie 1929 ze zdjęciami i w realizacji Antoniego Pierzchalskiego oraz okazjonalne materiały prezentowane w kronikach aktualności.