Zysk przedsiębiorstwa jest bardzo złożoną kategorią finansową i społeczną. Posiada ona różne rodzaje, kształtuje się pod wpływem różnorodnych celów tworzenia i podziału przychodów firmy, warunków realizacji tychże celów oraz kompetencji zarządczych ka-dry kierowniczej. Wielkość zysku odzwierciedlona jest w wielu dokumentach tworzących sprawozdanie finansowe przedsiębiorstwa. Jest więc uwidoczniony w formie określone-go przyrostu wartości aktywów całkowitych przedsiębiorstwa zawarteokreślone-go w bilansie2, w postaci zysku netto przedstawionego w rachunku zysku i strat oraz sprawozdaniu z przepływów pieniężnych i w wyniku całkowitym. Wszystkie wymienione kategorie wyniku finansowego, wykazywanego w sprawozdaniu finansowym jednostki, posiadają odmienny charakter, tak ze względu na sposób ich prezentacji, użyteczność, jak i prze-znaczenie.
Zarządzanie zyskiem stanowi zbiór celów przyjętych przez zarząd podmiotu oraz zintegrowany zespół instrumentów ich realizacji (typu rachunkowego związanego z przyjętymi metodami i szacunkami w rachunkowości oraz typu rzeczowego związa-nego z przeprowadzonymi transakcjami), które skutkują brakiem wykazania (krótko-terminowego) wyniku finansowego, jaki jest znany zarządowi, a który byłby wykazany w sprawozdaniu finansowym w przypadku braku zastosowania określonej podgrupy celów i instrumentów [Piosik 2016, s. 22]. Można przyjąć, że na zarządzanie zyskiem skła-dają się dwa procesy – zarządzanie rachunkowe oraz rzeczowe (zob. rys. 1). Zarządzanie rachunkowe można utożsamiać z możliwością dokonywania interwencji menedżerskiej w proces raportowania poprzez wykorzystywanie zróżnicowanych praktyk księgowych
1 Z badań dodatkowo wykluczone zostały te podmioty, które nie prezentowały rachunku zysków i strat spo-rządzonego w ujęciu kalkulacyjnych oraz nie eksponowały stosownych danych dla wszystkich okresów przy-jętego horyzontu odniesienia.
2 Buk [2012, s. 83–84] zauważa, że w finansowej koncepcji zachowania kapitału zysk osiągany jest wówczas, gdy wartość pieniężna aktywów netto na koniec okresu obrachunkowego jest wyższa od analogicznej warto-ści tychże aktywów na początku tego okresu, po wyłączeniu wkładów od wławarto-ścicieli oraz środków rozdziela-nych między nich w trakcie całego okresu obrachunkowego.
pozwalających na uzyskanie pomiaru zgodnego z interesem wytwórcy informacji, zbieżnej z założeniami modelu zarządzania wynikiem finansowym za pomocą korekt zysku netto (accruals earnings management). Koncepcja ta wiąże zarządzanie zyskiem z wykorzystywaniem elastyczności i uznaniowości w sprawozdawczości finansowej, przy czym moralne uzasadnienie podejmowanych działań z tego zakresu może być różnorakie [zob. Ronen, Yaari 2008; Healy, Wahlen 1999]. Zarządzanie rzeczowe odnosi proces kształtowania wyniku finansowego jednostki do działań, które nie sprowadzają się jedynie do księgowego wyboru zasad i polityk rachunkowości w obszarze uznawa-nia, ujawniania czy prezentacji zdarzeń gospodarczych, nakierowanych na wykazanie pożądanej wartości zysku (straty) netto. Są one bowiem odzwierciedleniem działań nietypowych, odmiennych od tych powszechnie stosowanych3 i podejmowanych na płaszczyźnie działalności operacyjnej przedsiębiorstwa, niezwiązanych bezpośrednio z rynkowymi uwarunkowaniami realizowanej produkcji i sprzedaży w rozpatrywanym okresie i określanych mianem „realnego zarządzania zyskiem” (real earnings manage-ment) (zob. rys. 1).
Rysunek 1. Kategorie zarządzania zyskiem w podmiotach gospodarczych
Zarządzanie zyskiem poprzez szacunki księgowe uwidocznione
w korektach zysku netto (accruals earnings management)
Zarządzanie zyskiem poprzez realne odchylenia w toku
operacyjnej działalności gospodarczej (real earnings management)
Całkowite zarządzanie zyskiem (total earnings
management)
Źródło: opracowanie własne.
Można podkreślić, wskazując za Sellami [2015, s. 207], że realne zarządzanie zyskiem polega na umiejętnej czasowej koordynacji realizowanych działań gospodarczych (tj. ich przyspieszaniu lub odkładaniu w czasie) oraz świadomym kształtowaniu zakre-su tychże działań, dzięki którym można bezpośrednio wpływać na wartość
genero-3 W literaturze zagranicznej czynności te określane są mianem abnormal activities. Michał Comporek
143 wanych przepływów pieniężnych i wynik finansowy okresu. Jednocześnie zabiegi te są motywowane dążeniami kierownictwa do wprowadzenia w błąd zainteresowanych stron o rzeczywistych wynikach firmy (zob. rys. 2). Praktyki z zakresu realnego zarządzania zy-skiem koncentrują swoją uwagę głównie na dwóch aspektach: ponadprzeciętnej redukcji ponoszonych kosztów wytworzenia produktów oraz kosztów okresu, jak i sztucznym za-wyżaniu wielkości produkcji i sprzedaży poprzez tworzenie szeregu bodźców skłaniają-cych klientów do zakupu oferowanych przez przedsiębiorstwo dóbr i usług.
Rysunek 2. Ogólny schemat realnego zarządzania zyskiem w przedsiębiorstwie
Działanie
„Sztuczna” akceleracja produkcji i sprzedaży
Działanie
Ponadprzeciętna obniżka kosztów produkcji, kosztów sprzedaży i kosztów
ogólnego zarządu
Skutek
Wprowadzenie w błąd interesariuszy jednostki co do faktycznych dokonań
finansowych przedsiębiorstwa
Skutek
Podwyższenie wartości operacyjnych przepływów pieniężnych oraz wyniku finansowego w okresie bieżącym
Realne zarządzanie zyskiem
Źródło: opracowanie własne.
Powszechnie przytaczany w literaturze przedmiotu podział technik manipulowa-nia zyskiem netto pozwala wskazać m.in. na ważność heterogenicznego zbioru działań zniekształcających kategorie przychodów oraz kosztów przedsiębiorstwa. Należy jed-nak pamiętać, że bezpośredni wpływ na wynik finansowy jednostki mogą mieć także nieprawidłowości wykazywane w obszarze analitycznym bilansu, do których zaliczyć można m.in.: niewłaściwą wycenę poszczególnych składników kapitału obrotowego netto czy też przeszacowanie lub niedoszacowanie wybranych pozycji wchodzących w skład wartości niematerialnych i prawnych. Z perspektywy realnego zarządzania zy-skiem do klasycznych technik manipulacji wynikiem finansowym netto podmiotu go-spodarczego można zaliczyć [Roychowdhury 2006, ss. 338–341; Gunny 2010 ss. 5–10]:
a) nietypowe i niespotykane we wcześniejszych okresach odniesienia zmniejszanie poziomu kosztów okresu (kosztów sprzedaży, kosztów ogólnego zarządu) oraz nakła-dów na badania i rozwój;
b) intensyfikację sprzedaży składników aktywów trwałych w momencie, gdy poziom zysku operacyjnego znajduje się poniżej wartości prognozowanej (nawet po mniej ko-rzystnych cenach);
c) wzrost sprzedaży pod koniec okresu, wynikający bądź z oferowania anormalnych upustów cenowych na wytwarzane dobra, bądź też z przyjęcia niestandardowej (zwy-kle bardzo liberalnej) polityki udzielania kredytów kupieckich;
d) nadprodukcję oraz stosowanie defensywnych strategii gospodarowania zapasami, co z jednej strony jest pochodną sztucznego zawyżania sprzedaży pod koniec okresu rozliczeniowego (jednostka musi posiadać na stanie gotowe produkty do sprzedaży), zaś z drugiej jest implikowane faktem, iż jednostki chcące wykazać jak najlepsze wy-niki finansowe dążą do zaprezentowania w sprawozdaniu finansowym jak największej wartości produkcji w toku (swoisty rodzaj aktywowania kosztów), co zapewnia mini-malizację kosztów danego okresu. W sytuacji odwrotnej przedsiębiorstwa chcące wy-kazać lepsze wyniki finansowe w okresach kolejnych będą zaniżały wartość produkcji w toku [Kutera i in. 2006, s. 98]. W literaturze zagranicznej podkreśla się także, że nad-produkcja (jakkolwiek zwyczajowo negatywnie postrzegana w naukach o zarządzaniu przedsiębiorstwem) wiąże się z możliwością wykazywania niższego kosztu całkowite-go produkcji przypadającecałkowite-go na jednostkę produkcji;
e) ograniczanie jakichkolwiek inwestycji w składniki majątku trwałego przedsiębior-stwa oraz dążenie do minimalizacji kosztów amortyzacji.
Przedstawiony wachlarz potencjalnych praktyk z zakresu realnego zarządzania zyskiem nie stanowi domkniętego zbioru działań. Pozwala on jednak na wyróżnie-nie pewnych symptomów mogących wskazywać, że dany obszar sprawozdawczy jest w większym stopniu narażony na ryzyko wystąpienia nieprawidłowości w związku z wy-stępowaniem ponadprzeciętnych odchyleń od norm działalności podstawowej przed-siębiorstwa. Skupiając swoją uwagę wyłącznie na płaszczyźnie działalności podstawo-wej, imperatyw przestrzegania reguły true and fair view w podmiocie gospodarczym może być poddany w wątpliwość w szczególności, gdy jednostka charakteryzuje się: niełatwym do wytłumaczenia wydłużeniem cyklu rotacji należności, nietypowym wzro-stem marży brutto, nietypowym wzrowzro-stem sprzedaży w porównaniu z konkurencją, wy-stępowaniem nietypowych i trudnych operacji gospodarczych pod koniec roku obroto-wego, niełatwym do wytłumaczenia skróceniem cyklu zobowiązań, szybkim wzrostem rentowności sprzedaży (któremu często nie towarzyszy równoległy wzrost przychodów ze sprzedaży) itp. [zob. Lew 2017, ss. 304–305; Kutera 2016, ss. 139–140; Fairfield, Whise-nant 2001, ss. 273–295].
145 Jednocześnie wskazać należy, iż działania wpisujące się w nurt koncepcji real ear-nimgs management wyraźnie różnią się od praktyk zarządzania zyskiem opartych na rozwiązaniach wykorzystujących elastyczność w doborze polityk rachunkowości. Ich cechami charakterystycznymi są bowiem:
a) trudniejsza i bardziej kosztochłonna implementacja (w stosunku do praktyk zarzą-dzania zyskiem opierających się na szacunkach księgowych i księgowości kreatywnej); b) mniejsze spektrum potencjalnych działań związanych z intencjonalnym oddziały-waniem na wynik finansowy jednostki (aniżeli ma to miejsce w kształtowaniu wyniku finansowego poprzez subiektywne wybory księgowych);
c) częściej spotykane negatywne konsekwencje wdrażania tychże praktyk (ingeren-cja w przyjętą politykę sprzedaży oraz zmiana strategii gospodarowania składnikami majątkowymi nie powiązana wprost z rynkowymi uwarunkowaniami tychże prze-kształceń, bez względu na osiągnięty skutek, bezpośrednio oddziałuje na podmiot w kolejnych okresach);
d) mniejsze ryzyko wykrycia „intencjonalności” motywów podejmowanych działań.