Rozdział II. Formy partycypacji finansowej – próba typologii
2.5. Programy partycypacji finansowej – rozwiązania mieszane
Zaprezentowane główne formy przejawiania się partycypacji finansowej są najczęściej stosowanymi programami w przedsiębiorstwach, jednak nie obej-mują one wszystkich możliwych do wykorzystania sposobów uczestnictwa pra-cowników. Bardziej szczegółowy podział programów partycypacji finansowej prezentuje rysunek 2�3�
Pracownicza własność akcji/ akcjonariat pracowniczy
Udział we własności
Udział pracowników
w inwestycjach Pożyczki kapitałowe
Obligacje pracownicze Świadectwa udziałowe/ Obligacje Akcjonariat pracowniczy uprzywilejowany Plan emerytalny Fundusz inwestycyjny
Inwestycje w fundusze kapitałowe
poza przedsiębiorstwem w przedsiębiorstwieInwestycje Oszczędności
Odroczone
Konsumpcja
Udział w zyskach
Bezpośredni dostęp Fundusz
inwestycyjny Ubezpieczenia na życie
Pakiet akcji pracowniczych Indywidualna wasność
udziałowa komandytowaSpółka
Prawa ze wzrostu wartości akcji Udział we własności z prawami
podejmowania decyzji Udział we własności bez praw podejmowania decyzji
Rysunek 2.3. Programy partycypacji finansowej Źródło: Poutsma 2001b, s� 16
Rysunek 2.3 prezentuje szeroki zakres programów partycypacji finansowej i różnych ich kombinacji, które mogą być stosowane w zasadzie w każdym kraju, pod warunkiem wzięcia pod uwagę określonych uregulowań prawnych i specyfi-ki danego przedsiębiorstwa. Przykładowo, mogą być one tworzone jako progra-my emerytalne lub/i fundusze inwestycyjne, które wykorzystują nie tylko udzia-ły pracownicze, ale także wkłady pochodzące z programów udziału w zyskach. Jak widać, udział we własności i udział w zyskach wykazują pewne zróżnico-wanie: pierwsze mogą przybierać formę pracowniczej własności akcji, udziału
pracowników w inwestycjach bądź funduszu pożyczkowego wykorzystywanego do kupna obligacji. Udziały mogą lub nie być połączone z prawem do podejmowa-nia decyzji w przedsiębiorstwie. Mogą mieć formę udziałów indywidualnych lub lokowanych zbiorowo w specjalnych funduszach statutowych lub powierniczych administrowanych przez powołane do tego celu osoby lub instytucje. Programy udziału w zyskach pozwalają z kolei na bezpośredni dostęp do gotówki albo po-średni poprzez fundusze oszczędnościowe, na które dokonuje się wpłat udziałów z zysku (płatności odroczone). Wpłaty te mogą być wykorzystane do inwestowania w akcje przedsiębiorstwa bądź poza nim.
A. Pendleton w swoich rozważaniach idzie jeszcze dalej i twierdzi, że różnice pomiędzy programami udziału we własności a udziałami w zyskach przeważa-ją nad podobieństwami. Według niego udziały w zyskach są z góry określone zgodnie z ustaloną przez przedsiębiorstwo formułą podziału zysku i wielkością (odsetkiem) zysku przeznaczoną na ten cel30. Formuły są podobne do tych, jakie obowiązują przy ustalaniu wysokości płac. Stanowią też widoczną pozycję ra-chunku strat i zysków w przedsiębiorstwie. Z reguły nie przewiduje się zwolnień z podatku dochodowego dla pracowników objętych programem PS31� Programy PS są uwzględniane w kontraktach pracowniczych i w ustawodawstwie pracy. Programy udziału pracowników we własności nie mają wpływu na kwoty prze-znaczone na wynagrodzenia, ujmowane są natomiast w bilansie przedsiębiorstwa. Rzadko są włączane do umowy o pracę, to pracodawcy decydują o wdrażaniu programów akcji pracowniczych i o włączaniu lub nie danej kategorii pracow-ników. Oprócz form prezentowanych na rysunku 2.3, w praktyce można spotkać znaczną ilość modyfikacji ze względu na różniące je cechy (np. kto jest upraw-niony, kto ile otrzymuje itd.), które wpływają na efektywność ich funkcjonowania i zatrudnionych pracowników. Modyfikacje programów są tworzone ze względu na wspomniane zróżnicowane potrzeby właścicieli przedsiębiorstwa i pracowni-ków. Istotnym czynnikiem różnicującym są również regulacje podatkowe. Żaden typ programu nie jest w praktyce powiązany z żadną formą partycypacji pracow-ników w zarządzaniu [Pérotin, Robinson 2002, s. 2], chociaż najlepsze wyniki są osiągane wtedy, kiedy programy partycypacji finansowej i udział w podejmo-waniu decyzji występują w przedsiębiorstwie jednocześnie.
Programy partycypacyjne różnicuje się także w oparciu o inne zmienne [Pout-sma 2001b, s. 17–18]:
1� Dostępność. Wyróżnić tutaj można programy partycypacyjne szeroko
do-stępne dla pracowników oraz uznaniowe. Te pierwsze zawierają jedynie ogólne przepisy dotyczące pracowników niemogących przystąpić do programu, podczas 30 W większości przedsiębiorstw część przeznaczona do podziału pomiędzy zatrudnionych jest ustalana, zanim znana jest wielkość wypracowanego zysku [por. Pendleton 1999].
31 W Wielkiej Brytanii, Francji, Włoszech można spotkać zapisy prawne dopuszczające uzyska-nie pewnych korzyści podatkowych z tytułu uczestnictwa w programach PS.
gdy programy uznaniowe dotyczą określonych kategorii pracowników, głównie wyższego szczebla lub lepiej zarabiających. Rządowe programy uznaniowe z re-guły są bardziej liberalne, zapisy dotyczące wykluczeń są rzadsze, a dostępność tych programów bardziej powszechna. Oczywiście nie oznacza to, że istnieje równa dystrybucja udziałów; zależy to również od kryteriów alokacji w danym przedsiębiorstwie.
2� Zależność od wyników przedsiębiorstwa. Programy mogą być tworzone
w oparciu o różne miary wskaźników dotyczących rezultatów ekonomicznych w firmach. Oczywiste jest, że programy udziału w zyskach w bardziej bezpośredni sposób odnoszą się do krótkoterminowych wyników osiąganych przez przedsię-biorstwa niż programy udziałów we własności. W praktyce jednak termin „udział w zyskach” może być mylący, gdyż program udziału w zyskach może być nie-zależny od bezpośrednich wyników uzyskiwanych przez firmę. Inne programy, takie jak programy oszczędnościowe czy inwestycyjne, mogą wcale nie bazować na wynikach przedsiębiorstwa.
3� Rodzaj porozumienia. W większości przypadków inicjatywa przy
wdra-żaniu programów partycypacji finansowej leży po stronie kierownictwa. Niektóre programy powstają oczywiście w wyniku negocjacji pomiędzy kierownictwem a szeregowymi pracownikami lub ich przedstawicielami, chociaż w niektórych krajach istnieje wymóg, że takie negocjacje muszą się odbyć zanim program zo-stanie wdrożony.
4� Prawo do głosowania i kontroli przez pracowników� W przypadku
udzia-łów we własności, programy są tworzone nawet tam, gdzie uczestnicy nie mają pełnego prawa głosu. Oczywiście, w poszczególnych krajach istnieją odpowiednie zapisy prawne w tym zakresie. W większości przypadków nie istnieją specjalne ograniczenia i wymagania dotyczące tego, że prawo do głosowania zależy od ilo-ści udziałów, które są jeszcze nierozdzielone (np. w przypadku funduszy pożyczo-nych na zakup udziałów). Nieprzydzielone udziały są po prostu zarządzane przez powierników. W przypadku spółek publicznych oraz udziałów już przydzielonym pracownikom, pracownik ma jedynie taką samą kontrolę, jak zewnętrzni udziałow-cy. W przypadku spółek prywatnych oczekuje się, że posiadane udziały zwiększą prawo głosu poza to ustalone przez prawo. W niektórych krajach (głównie w USA) istnieją wymogi, aby nominować pracowniczych dyrektorów do rady nadzorczej przedsiębiorstwa lub do rady powierniczej, w przypadku gdy pracownicy posiada-ją znaczny procent udziałów. W przypadku negocjowanych porozumień, efektem może być powołanie reprezentantów do rad, bez względu na wymogi prawne. Tacy pracowniczy dyrektorzy nie należą do rzadkości w krajach Europy.
5� Poziom przedsiębiorstwa lub poziom regionalny� Programy partycypacji
rzadko są tworzone na poziomie przedsiębiorstwa, częściej ma to miejsce na po-ziomie sektora czy na popo-ziomie regionalnym. Oznacza to, iż regulacje prawne do-tyczące udziałów i ich dystrybucji nie są tworzone na poziomie przedsiębiorstwa. Indywidualny stosunek pracy oraz wyniki uzyskiwane przez firmę nie są w tym
przypadku bezpośrednią przyczyną tworzenia programów partycypacyjnych. Do-tyczy to zwłaszcza programów udziału w zyskach tworzonych w efekcie negocja-cji zbiorowych oraz programów oszczędnościowych dla pracowników.
6� Zatwierdzone (uznane) i dobrowolne programy partycypacyjne�
Nie-które programy są zatwierdzane przez rząd i podlegają ogólnym działaniom le-gislacyjnym. Niektóre przedsiębiorstwa z kolei stworzyły swoje własne systemy szczegółowych programów finansowych, które nie zawsze odpowiadają rzą-dowym uregulowaniom prawnym. Nieraz jest to oczywiście efekt braku takich uregulowań.
7� Okres wstrzymania i terminarz nabywania akcji. Większość programów
nie zapewnia natychmiastowych i bezpośrednich korzyści indywidualnym pra-cownikom. Oznacza to, że istnieje pewna rozpiętość w czasie pomiędzy nabyciem udziałów w ramach programów partycypacji finansowej a momentem uzyskania korzyści z tytułu uczestnictwa. Chodzi tu m.in. o odroczenie w czasie możliwości zbycia udziałów. Programy rządowe również posiadają tego typu obwarowania.
8� Formuły i plany alokacji środków. Programy partycypacyjne różnią się
w zależności od kryteriów przyznawania udziałów, np. poziomu wynagrodzenia czy długości lat pracy. Innymi słowy, dystrybucja udziałów może być niezbyt równa.
9� Składki (contributions). Rozważając różnorodność schematów alokacji
składek i późniejszego ich wykorzystania w określonych programach (z wyjątkiem programów udziału w zyskach), zauważa się, że z jednej strony składki są wpła-cane ze środków firmy, z drugiej jednak sami pracownicy wnoszą takie składki ze swoich miesięcznych pensji. W przypadku zbliżania się terminu nabycia udzia-łów, może zdarzyć się sytuacja, że pracownik będzie zmuszony do zaciągnięcia pożyczki, która jednakże musi zostać spłacona (z dużym prawdopodobieństwem z dywidendy przeznaczonej na ten cel). W większości przypadków warunki na ja-kich następuje nabycie udziałów są jednak dosyć korzystne, co wiąże się m.in. z ulgami podatkowymi w określonym kraju.
Sposób wdrożenia programu, objęcie nim wszystkich pracowników lub tyl-ko określone grupy, typ programu – zależą również od tego, czy programy mają być częścią podstawowego systemu wynagrodzeń, czy też stanowią osobną for-mę pozapłacowego wynagradzania pracowników. Duża różnorodność istniejących programów partycypacji finansowej nie tylko pomiędzy, ale również w obrębie poszczególnych krajów odzwierciedla różnorodność celów związanych z partycy-pacją finansową. Wydaje się, że aby w pełni wykorzystać możliwości, jakie dają te programy, zasadne jest udostępnienie w przedsiębiorstwach więcej niż jednego programu lub też wprowadzenie rozwiązań mieszanych w różnych formach.