W pierw szej fazie rozw oju p ro d u k cji p rze m ysłu unarodow ionego, rea liz a c ja w ytw orzo
nych dóbr dokonyw ana była przez sam e zakłady w ytw órcze. W m ia rę k rzepnięcia fo rm o rg a n i
zacyjnych przem ysłu i zrzeszania się w Z jedn o czenia branżow e ogólnokrajow e i rejonow e, za
gadn ienia zbytu były p rzejm ow ane przez Z jed noczenia. W Zjednoczeniach pow stały W ydziały Zbytu, ja k o p ierw sze kom órki, w y o d ręb n iające sp raw y d y stry b u c ji w szerszym ujęciu, aniżeli to m iało imiejsce n a zakładach w ytw órczych.
W ydziały Z by tu Zjednoczeń stanow iły zatem pierw szą k o n k re tn ą fo rm ę o rg an iz ac y jn ą zbytu p ro d ukcji przem ysłow ej i były po d staw ą do póź
niejszego tw o rze n ia się sam odzielnych C en tral Zbytu. Działo się to w okresie im prow izacyj- nych w ysiłków (pierw sze półrocze 1945 r.) od
budowy naszego przem ysłu, ta k p o tw o rn ie zde
w astow anego przez o k u p a n ta i w alec w ojenny, który się k ilk a k ro tn ie przetoczył przez nasze ośrodki przem ysłow e.
Chociaż ilość w ytw orzonych w ty m czasie Produktów nie m ogła n a w e t w części zaspokoić w szystkich potrzeb przem ysłu, in sty tu c ji p a ń stw ow ych i wygłodzonego ry n k u , przecież w y
starczała ju ż n a pokrycie p o trzeb najbliższego egionu gospodarczego.
. te j sy tu acji, zaim prow izow any a p a ra t ci i?’ Z n a tn ry rzeczy ograniczony w sw ej funk- ou f rozdzielnictw a, był raczej a p a ra te m za- Ąjf- Tfenja ’ nniżeli p a r excellence handlow ym ,
„i 1 b°w iem m asa to w aro w a, za m ała aby mo- cen Zag.r a ^ n a ry n k u i w płynąć n a stab ilizację g a n’izani u rz ądzenia usługow e, zw łaszcza zdezor- tow e °Wan® i zniszczone u rząd zen ia tra n s p o r- działan' ÓY stw a rz a ły w aru n k ó w do szerszego rżanym13’ iem nieJ przed nowym , ad hoc two- P o l e e a i ó ^ ^ Ó 0111.’ st arM ° odrazu piln e zadanie, sy towar-08 • Y n ’e n a sp raw n y m rozdziale ma- runkael-i ° We')’ -ia ^ a m ogła być w a k tu aln y ch wa-zm uszonvVhTjr0 d u k ° W ana- W ty m czasie R ząd wielu toÓ ,uclec S1? do o stre j reg la m e n tac ji
• w orow ^ przem ysłu, aby zabezpieczyć chociażby ty lko w pew nej m ierze, pokrycie,
w szystkich potrzeb p a ń stw a, w edług ich znacze
nia gospodarczego. G ospodarka p ro d u k cją r e g lam ento w aną w skali P a ń s tw a została pow ie
rzona C entralnem u U rzędow i P lan ow an ia. Apa- r a t zbytu przem ysłu m iał w te j gospodarce po
w ażny udział. E w idencjonow ał potrzeby, u sta la ł możliwości p rodukcyjn e i zajm ow ał się rozdziel
nictw em , n a zasadzie decyzji C entralnego U rz ę du P lano w ania. Z adan ie a p a ra tu zbytu nie by- ło łatw e, gdyż przem ysł walczył z tysiącem tr u d ności dnia, a głównie ciągłym b rak iem surow ca, co uniem ożliw iało kierow nikom a p a ra tu zbytu przew idyw anie w yników produk cy jny ch, ta k w czasie ja k i w ilościach, p o m ijają c ju ż dalsze planow e zagad nien ia jakości p ro d u k cji i so rty , m entów . S tą d spodziew ana do rozdziału czy sprzedaży m asa to w aro w a była d la a p a ra tu zbytu danej b ran ż y przew ażnie w ielką niew ia
domą. B ra k było rów nież elem entów do oceny zapotrzebow ania od stro n y konsum cji.
P ra c ę n a d praw idło w ą o rg an iz ac ją zbytu n a szczeblu Zjednoczenia, czy n a w e t później Cen
tra ln eg o Z arządu, ham ow ała m. in. okoliczność, że w w ielu zakładach w ytw órczych kiero w n ic
tw a i R ady Zakładow e, nierozum iały jeszcze n a leżycie, n a czym polega isto ta uspołecznienia środków p ro du kcji. R ozw ijała się w przem yśle ten d e n c ja do sam odzielnej, niezależnej gospo
dark i p ro d u k cy jn ej i handlow ej. T rzeb a było ze stro n y organów n ad rzędny ch w ielkich w ysił
ków, aby w ram a ch jed n e j branży , n a ty m od- cinku doprow adzić do sharm onizow ania.
W m ia rę w zrostu p rodu k cji, odbudowy t r a n sp o rtu i ogólnej stab ilizacji życia, w yłoniła się p o trzeba opracow ania dla zbytu przem ysłow ego stałych fo rm o rganizacyjnych. Z ad anie było tru d n e , jeśli się zważy, że a p a r a t handlow y p ro dukcji przem ysłow ej w gospodarce planow ej, k iero w anej, w n aszej skali i m odelu u s tro jo wym, je s t urządzeniem gospodarczym nowego ty p u nie m ający m dla siebie klasycznego wzoru.
M ożna określić ro k 1945 w działalności i roz
w oju a p a ra tu zb y tu jak o okres różnych prób rozw iązania, w k tó ry m a p a r a t te n podążał z t r u
31-a
dem za w zro stem p ro d u k cji i w ym ogam i życia gospodarczego. Byliśm y w poszukiw aniu w ła
ściw ych fo rm organizacy jn y ch, k tó reb y n a od
cinku handlu n a jle p ie j odpow iadały tró jsek to ro - w em u c h a ra k te ro w i gospodarki narodow ej.
T rzeb a było w reszcie dla tych fo rm p rz e s ta wić m entalność zaw odow ą ludzi, zatru d n io n y ch w dziale zbytu przem ysłu. W ychow ani w duchu w olnokapitalistycznej gospodarki, obciążeni b a
lastem dośw iadczenia życiowego w zawodzie, n a ry n k u w olnej g ry sił podaży i popytu, n a s ta w iali się w now ych w a ru n k a ch p racy , mimo sw ej n ajlep szej nieraz woli pozytyw nego dzia
ła n ia dla P a ń stw a , przew ażnie n a jeden główny cel — w ypracow anie dla in sty tu cji m aksym al
nych zysków operacyjnych. Celem zaś gosp o d ar
ki planow ej, o p a rte j o zasadę dem okracji ludo
w ej, je s t osiągnięcie, w danych w a ru n k a ch go
spodarczych, m ożliwie pełnego zasp ok o jenia po
trz e b konsum cji pow szechnej— a więc s t r z e ż e n i e p i l n i e i n t e r e s ó w P a ń s t w a i k o n s u m e n t a .
P rzed M in istrem Przem ysłu i H andlu sta n ę ło ted y zadanie g e n e ra ln e :— stw orzyć ap a ra to w i zbytu odpow iednią s tr u k tu rę o rg an izacy jn ą, wychow ać dla tego działu p ra c y państw ow ej działaczy gospodarczych, o tw a rd y m kręg o słu pie idleowym i w ysokich w arto ściach m oralnych i w ytyczyć k o n k retn ą linię polityki dla p o w sta
jącego handlu państw ow ego.
W łodarz odrodzonego przem ysłu polskiego, ob. M in ister H ila ry M inc n a pierw szym zjeździe kierow ników kom órek d y stry b u cy jn y ch podle
głego mu przem ysłu, w końcu 1945 r. w Łodzi, w skazał ap a ra to w i rozprow adzającem u p ro d u k cję w łaściw e cele i n a k re ślił zadania. P rz y ję ta została zasad a k o n c e n trac ji dyspozycyjnej i de
k o n cen tracji realizacy jn ej. U stalono nazw ę dla o rg anizacji zbytu „ C e n tra la Z b y tu " lub „Cen.
tr a la H andlow a" z określeniem b ran ż y p rzem y słow ej. Z apow iedziano k om asacje licznych do
tąd , w ram a ch poszczególnych C en traln ych Z a
rząd ów przem ysłu i nie zawsze skoordynow anie pracu jący ch , o rg an izacji handlow ych.
Ob. M in iste r M inc ośw iadczył n a zjeździe, że a p a r a t zbytu przem y słu unarodow ionego m a ważne, z p u n k tu w idzenia in te re su gospodarcze
go P a ń stw a , z a d a n ia :
1) U stalen ie potrzeb rynkow ych w d anej branży,
2) W pływ anie n a uw zględnienie w p lan ach pro d u kcyjny ch ^ potrzeb ry n k u w ew nętrznego i ek spo rtu odnośnie ilości, jakości i so rty m en tu ,
n p ro du kcji z zakładów w y tw ó r
czych z araz po ukończeniu procesu produkcyj- neg?’\ u 'I,6'1- właściw ego i szybkiego rozdziału,
4) Rozdzielnictwo w ytw orów reg lam en to w anych, przeznaczonych dla przem ysłu, p rzy w spó łp racy z a p a ra te m zao p atrzenia przem ysłu,
5) D y stry b u c ja w ytw orow n iereglam ento- w anych, zw olnionych przez C e n tra ln y U rząd P la n o w a n ia do sp rzedaży — n a w olny ryn ek, *
32®
6) N orm ow anie stosunków w odnośnej branży, n a wolnym rynku,
7) W spółpraca w eksporcie.
Pod koniec 1945 r. ju ż cały a p a r a t zbytu m iał a k ty erekcyjne, podpisane przez M in istra Przem ysłu. C en trale Z bytu, w zględnie C entrale H andlow e i Z jednoczenia sam odzielnie sp rzed a
jąc e d ziałają od tąd n a mocy ty ch aktów p ra w nych, k tó re p rec y z u ją c h a ra k te r in sty tu cji, ich stosunek do przem ysłów i rynków , stopień za
leżności od C en traln y ch Z arządów Przem ysłów branżow ych oraz M in iste rstw a P rzem ysłu i H andlu.
C entrale m a ją osobowość p raw n ą , p o sia d a ją praw o wyłącznego odbioru p ro d u k cji w ram a ch swoich branżow ych przem ysłów i są podporząd
kow ane a d m in istra c y jn ie C en traln y m Z a rz ą dom P rzem ysłu, zaś fu n k cjo n aln ie po dleg ają M inistrow i P rzem ysłu i H andlu, k tó ry przez sw oje o rg a n a (D e p a rta m e n ty ) w ytycza ogólną politykę rea liz a c y jn ą (zb y tu ) i n a d z o ru je dzia
łalność finansow o-gospodarczą.
Mimo ogólnego dążenia do kom asacji o rg a n i
zacji zbytu, ro zw ija ją c e j się dotąd n a szczeblu Zjednoczenia i tw o rze n ia w ram a ch C en tra ln e go Z arząd u przem ysłu jed n e j C entrali, w nie.
k tó ry ch przem ysłach specjalnych u trz y m ał się do dziś ty p a p a ra tu sprzedaży w fo rm ie W y
działów Z bytu Zjednoczeń, k tó re p ro w ad zą ope
ra c je handlow e w e w łasnym zakresie, n a tu r a l
n ie w edług w ytycznych C en traln y ch Z arządów i M in iste rstw a P rzem ysłu i H andlu.
N ależy stw ierdzić, że ogólnie biorąc, kom a
sa c ja dała dobre w yniki.
K onsekw entna re o rg a n iz a c ja a p a ra tu zbytu, przepro w adzo na n a p rze strz e n i 1946 r., dopro
w adziła w ram a ch M in iste rstw a Przem . i H a n dlu do zm niejszenia ilości sam odzielnych d y s try butorów , a m ianow icie: n a siedem dziesiąt dw a W ydziały Z bytu Zjednoczeń i C en trale w r. 1945
— czynnych je s t obecnie siedem naście C en tral Zbytu wzgl. Handlowych* i W ydziałów Z bytu Zjednoczeń Przem ysłow ych. O b ejm u ją one sw o ją działalnością sprzedaż, n a p ra w a c h w y.
łączności, c a ł e j p ro d u k cji przem ysłu, pod
ległego M in isterstw u P rzem y słu i H andlu.
W c e n trala c h ty p u ogólnobranżow ego u trz y . m ała się s tr u k tu ra o rg an iz ac y jn a poziom a (b iu r a sprzedaży ściśle branżow e) i pionow a (od- działy, h u rto w n ie, składy ogólnobranżow e, je- dnobranżow e i td .) .
W m ia rę dalszego i szybkiego rozw oju p ro . dukcji, a co za tym idzie zw iększenia je j poda
ży n a ry n ek w ew n ętrzn y oraz sukcesów ekspor.
tow ych P a ń stw a , z a istn ia ła konieczność jeszcze ściślejszego zróżniczkow ania branżow ego w ew n ą trz C en tral i szerszych u p raw n ień , do działa- n ia zarów no n a ry n k u krajow y m , ja k i z a g ra nicznym . R ezu ltatem tego są obecne sugestie w k ieru n k u rozluźnienia dotychczasow ego sta n u zależności C entral od producenta, tzn. C en tral, nych Z arządów Przem ysłu.
R am y p ra w n e aktów erekcy jn y ch okazały się za ciasne, wobec n a tu ra ln e j rozbudow y po
szczególnych c e n tral i w y łaniający ch się now ych zadań, w y m agający ch rozszerzenia zakresu działania.
J a k ju ż określono, C en trale Z bytu i W ydzia
ły Zjednoczeń przem ysłow ych, m iały w p ie rw szym stad iu m rozw oju raczej c h a ra k te r a p a ra tów techniczno-odbiorczych i rozdzielczych p rze mysłu, aniżeli handlow ych.
W y ją tek stanow i C e n tra la P ro d u k tó w N a ftow ych, k tó ra od r. 1944 posiada pełną gestię zao p atry w a n ia ry n k u w p aliw a płynne i sm ary, z Produkcji k ra jo w e j i im p ortu. C e n tra la ta Prow adzi sprzedaż n a w szystkich szczeblach, w e w łasnym zakresie.
C en trale d ziałają n a ry n k u w ew n ętrzn y m w zasadzie n a poziomie wielkiego h u rtu .
, Odnośnie h and lu zagranicznego, n iek tó re po sia d a ją u p raw n ie n ia eksportow e, a to :
1) C e n tra la T ekstylna, l ^ i r o E ksportow e,
»Cetebe“ , Łódź, K ościuszki 15,
W ^ C e n tra la Z bytu P ro d u k tó w Przem ysłu
^ eglowego, W ydział E ksportow y, K atow ice, h-osciuszki 30,
C e n tra la Z bytu P rzem ysłu C em entow e
go, W ydział E ksportow y, Sosnowiec, 3 M aja 22, 4) C e n tra la żelaza i Stali, K atow ice, Ligo- n ia 7, Oddz. W arszaw a, Al. n a S k a rp ie 21,
5) _ Zjednoczenie P rzem ysłu Cynkowego, w ydział E ksp orto w y, K atow ice, Zam kow a 12,
. 6) C e n tra la H andlow a P rzem ysłu Cukrow- n iczego, B iuro E kspo rtow e „C ukrozbyt", W a r
szawa, Al. Niepodległości 161,
7) C e n tra la P ro d u k tó w N aftow ych, W a r szaw a, R akow iecka 39.
Pozostałe z a ła tw ia ją zagadnienia, zw iązane z eksportem p ro d u k cji sw ojej b ran ż y przez — la tych celów pow ołane do życia — odrębne P rzedsiębiorstw a h an d lu zagranicznego.
Ogólna s y tu a c ja gospodarcza P a ń s tw a n a cinku handlu, niezdrow y układ stosunków . dy stry b u cji, w szczególności w arty k u łach , crych podaż nie p ok ry w a jeszcze zapotrzebo- le 7vf ludności, zm usiła n iek tó re C en tra- nia P U ^ a łszeJ — aniżeli to było w założe- swv h prze,w idyw ane — rozbudow y pionowej pień p ^acdwek w głąb ry n k u i licznych w y sta ł y . m terw en cy jn y ch n a poziomie h u r tu i pół- Hetai^1’ ^ . naw et w nielicznych w ypadkach — k o n s u m c -tyCZy w ytw orów m asow ej ste ty a? y zakreślone niniejszy m arty k u łem nie- nos7r>7 le, P ozw a la ją n a om ówienie działalności kcjono6 ląych C en tral, n a p rzestrzen i ich fun- p r z e s ti^ an-la -n a r yn k u > w szczególności zaś n a zeni pierw szego okresu t j. do 1. I. 1947 r.
D ekret z d n ia 3 stycznia 1947 r. o tw o rzeniu
3-a
p rzed sięb io rstw państw ow ych (Dz. U. R. P . N r 8, poz. 42) s tw a rz a now ą sy tu ację p ra w n ą i przynosi możliwości w łaściwego u sy tuo w an ia tych C en tral Zbytu, k tó ry ch rozw ój, uzasadnio
n y ro zm iaram i p ro d u k cji rep rezento w anych przez nich przem ysłów i rolą w życiu gospodar.
czym — w ym aga znacznego rozszerzenia za k re su działania, zarów no w sensie kom petencji, ja k i odpowiedzialności branżow ej.
C entrale m a ją otrzym ać w najbliższym cza
sie now ą fo rm ę p ra w n ą w postaci statu tó w . T a zm iana w in n a dać C entralom k orzystne w a ru n ki w stosunku do a p a ra tu produkcyjnego p rz e m ysłu, ja k o też d y stry b u to ró w w szystkich trzech sektorów , czynnych n a w olnym rynku.
C en trale Z bytu stosow nie do rep rezen to w a
n ej przez nie w podaży m asy to w aro w ej, w inny stać się głów nym in stru m e n te m polityki p a ń stw ow ej i czynnikiem uporząd ko w ania h an d lu w odnośnych b ran żach , nie tylko n a szczeblu hurtow ym , lecz i detalicznym . E lem enty speku
lacyjne działające w handlu, głównie bazow ały dotychczas n a rów noległym istnien iu i działaniu n a ry n k u różnych in sty tu c ji h and lu uspołecz
nionego, z sobą wcale lub tylko luźno powiążą- nych. W ielotorow ość dyspozycyjna i b ra k ośrod
ka, k tó ry b y koordynow ał n a p rze strz e n i od) za
k ładu w ytw órczego do ostatecznego k on sum enta m asę tow arow ą, pochodzącą z przem ysłu p ań . stw owego, były w łaśnie w ykorzystyw ane przez spekulację, k tó re j św ia t p ra c y i R ząd w ypow ie
dzieli stanow czą w alkę. W yrazem te j woli ca
łego społeczeństw a są ustaw y, uchw alone przez S ejm 2 czerw ca 1947 r., m. in. u sta w a „o zezwo
leniach n a prow adzenie p rzedsiębiorstw handlo
w ych i zawodowe w ykonyw anie czynności h a n dlowych", k tó re j rozporządzenia wykonaw cze p rze w id u ją dla poszczególnych b ran ż planow ą sieć d y stry b u c y jn ą h u r tu i detalu. C entrale Z bytu m a ją tu w dzięczne pole do w niesienia swego pow ażnego udziału w walce o handel.
Do norm atyw nego u regu low an ia stosunków w a p a ra c ie handlow ym w szystkich sektorów niezaw odnie przyczyniły się zm iany a d m in is tra cyjne, w y n ik ające z d ek retu z dnia 27 m arc a 1947 r. „o zm ianach organ izacji i zakresie dzia
ła n ia naczelnych w ładz a d m in istra c y jn y c h "
(Dz. U. R. P. N r 31).
S koncentrow anie bowiem zagadnień handlu, dotychczas rozproszonych w kilku M in iste r
stw ach, w ręk u M in istra P rzem ysłu i H andlu, s tw a rz a możliwości ujednolicenia ogólnej poli.
ty k i handlow ej P a ń stw a , zaham ow anie p rze ro stów ad m in istra c y jn y ch n a tym odcinku, likwi.
dację zbędnych ogniw p o śred n ictw a i zm niej
szenie n a rz u tó w do cen w yjściow ych pro d uk tów . Będzie to m iało rów nież w pływ n a u stalę nie się w hu rcie i detalu godziw ych cen, n?
któ ry ch s tra ż y stoi zm ontow any ostatnio, spo łeczny i fachow y a p a r a t notow ań i kontroli cen
33-a
Jedno kierow nictw o, jed e n ośrodek dyspozy cyjny, w y raźn e określenie celów i zadań dla c a łego a p a ra tu d y strybucyjnego, planow e działa
n ie i n ależy ta k o n tro la ry n k u pozwolą n a speł
nienie postulatów , z a w a rty c h w tezie 19 N a ro dowego P la n u Gospodarczego.
Z apoczątkow ane przez branżow e C en trale planow anie zbytu w skali P a ń stw a , pozwoli w rezultacie zlikw idow ać istn ieją cy dotychczas dysonans, spowodow any k o lizją m iędzy plano
w ą reg lam en to w an ą p ro d u k cją, a bezplanow ą, n iereglam en tow an ą i w ręcz chaotyczną d y stry
b ucją. -f-Ł1
R easu m u jąc powyższe, m ożna w y razić po
gląd, że C en trale Z bytu n a obecnym poziomie o rg an izacy jn y m są zdolne do dokonania pozy
tyw n ych zm ian ta k w s tru k tu rz e obrotu, ja k i w c h a ra k te rz e budow y sieci d y stry b u c y jn e j, w ym aganych przez T r z y l e t n i N a r o d o w y P l a n G o s p o d a r c z y .
Inż. J. N O W K U Ń S K I
Członek Rady Techniczne) Min. Komunikacji