Przestrzenny renesans

Bernhard Klein, Maps and the Writing of Space in Early Modern England and Ireland, New York, Palgrave 2001, 235 stron.

Twierdzenie, ¿e wiek XVI by³ œwiadkiem gwa³townych zmian w sposobie po-strzegania oraz reprezentacji przestrzeni, zmian zainicjowanych, jak i wp³ywaj¹-cych na kszta³t Zachodniej kartografii, bynajmniej nie jest odkrywcze. Piêtnasto-wieczne ³aciñskie t³umaczenie Geografii Ptolemeusza, ekspansja geograficzna czy te¿ rozpowszechnienie siê umiejêtnoœci czytania map dziêki drukowi, doprowadzi-³y do zjawiska, które Frank Lestringant nazwa³ „kosmograficzn¹ rewolucj¹”1. Œre-dniowieczny porz¹dek kosmologiczny oparty na hierarchii poszczególnych miejsc ustêpuje koncepcji przestrzeni otwartej i nieskoñczonej, ujêtej w ramy geometrii Euklidesa. Matematyzacji przestrzeni towarzyszy dychotomiczne rozwarstwienie, czy te¿ rozdêcie systemu skalarnego polegaj¹ce na rozró¿nieniu miêdzy ma³¹ skal¹ globu, domen¹ geografii i kosmografii, a œredni¹ b¹dŸ du¿¹ skal¹ regionów bêd¹-cych przedmiotem opisu chorografii.

Bernhard Klein powy¿sze przemiany kulturowe czyni t³em swej rozprawy Maps and the Writing of Space in Early Modern England and Ireland (Mapy oraz pisa-nie przestrzeni we wczesnonowo¿ytnej Anglii i Irlandii), zaznaczaj¹c jednak, ¿e interesuj¹ go w szczególnoœci, jak sam tytu³ podpowiada, Anglia oraz Irlandia za panowania El¿biety I i Jakuba I. W tym kontekœcie z kolei, autor poddaje analizie formowanie siê takich przestrzennych konstrukcji jak obszar wy³aniaj¹cego siê pañstwa, na wpó³ kolonialnej Irlandii czy te¿ angielskiego maj¹tku ziemskiego. Na kszta³t owej analizy oraz na sam¹ strukturê ksi¹¿ki maj¹ wp³yw ramy teoretyczne wy³o¿one drog¹ wstêpu. Zmuszaj¹ one czytelnika do ponownego, uwa¿nego przyj-rzenia siê przestrzennej rewolucji Renesansu i jej daleko id¹cym skutkom nie tylko w dziedzinie kartografii.

D³ugotrwa³y, z³o¿ony proces „mentalnej i materialnej renegocjacji przestrzeni doœwiadczanej”(s.5) Klein nazywa transakcj¹ kartograficzn¹, gdy¿ powy¿sza rene-gocjacja dokonuje siê za spraw¹ kartograficznego prze³o¿enia œwiata na mapê. Prze-strzeñ organiczna ulega semantycznej konwersji w przePrze-strzeñ funkcjonaln¹. Me-chanizm przestrzennego prze³o¿enia z kolei jest zawarty w trzech zazêbiaj¹cych siê, ale mog¹cych funkcjonowaæ niezale¿nie od siebie, fazach. Klein postrzega je w kategoriach triady pojêciowej, która odzwierciedla ró¿ne techniki reprezentacji przestrzeni, wywiedzione przez autora z kolejnych stadiów powstawania i póŸniej-szego u¿ytkowania mapy w kulturze Zachodu.

W pierwszej kolejnoœci dochodzi do pomiaru danego terenu dokonanego przez geometrê przy pomocy narzêdzi specjalistycznych, takich jak na przyk³ad teodolit. Kodem jest tutaj geometria Euklidesa przetwarzaj¹ca przestrzeñ w ci¹g liczb.

Na-170

stêpnie, na podstawie pomiaru, powstaje obraz poszczególnych - spo³ecznych, po-litycznych czy ekonomicznych - obszarów, jednym s³owem, mapa. Klein nazywa ten etap wizualizacj¹ przestrzeni. W ostatniej fazie przestrzeñ, odczytana z mapy i odpowiednio do kontekstu zinterpretowana, zostaje przekszta³cona w narracjê. Wydaje siê, ¿e Kleinowi nie chodzi tutaj tylko o konwersjê przestrzeni w tekst, która musi zachodziæ zawsze, kiedy relacje przestrzenne ulegaj¹ zwerbalizowaniu. Chodzi o specyficzn¹ formê werbalizacji, jak¹ jest narracja ze swoj¹ wewnêtrzn¹ struktur¹. Przestrzeñ staje siê opowieœci¹, wytworem geograficznej wyobraŸni i poetyki, uwarunkowanym przez t³o kulturowo-historyczne, na którym jest snuta. Dla Kleina liczba, obraz i narracja funkcjonuj¹ jako zapis przestrzeni bêd¹cy rezultatem „spo³ecznego (i politycznego) dzia³ania” (s.10). Autor powo³uje siê tu-taj na pojêcie przestrzeni relacji spo³ecznych Henri Lefebvre’a, któr¹ ten zawar³ w The Production of Space. Lefebvre apeluje o teoretyczne wyodrêbnienie tak rozumianej przestrzennoœci od przestrzeni abstrakcyjnej oraz przestrzeni fizycz-nej, okreœlonej percepcj¹ zmys³ow¹.2 Klein podejmuje wyzwanie rzucone przez Lefebvre’a, podkreœlaj¹c jednak, i¿ szczególnie interesuj¹ go „struktury znacze-niowe wpisane w werbaln¹ i wizualn¹ reprezentacjê ró¿nie wyobra¿onych, spo-³ecznych i politycznych, obszarów”(s.10). Dotyczy to szczególnie kartografii, gdy¿ jako dyskurs bierze ona udzia³ w dynamicznym procesie kszta³towania siê wielora-kich form kulturowej i politycznej to¿samoœci.

Kluczowym pojêciem jest tutaj równie¿ termin mapping zaproponowany przez Denisa Cosgrove’a na oznaczenie z³o¿onego procesu kulturowego skoncentrowa-nego na momencie powstania mapy. Dla Cosgrove’a mapping stanowi „odrêbn¹ epistemologiê,”3 gdy¿ „acts of mapping to kreatywne, czasem pe³ne niepokoju momenty zdobywania wiedzy o œwiecie, a sama mapa jest zarówno przestrzennym ucieleœnieniem owej wiedzy, jak i impulsem do dalszej poznawczej aktywnoœci.”4

W ten sposób pojedyncza mapa mo¿e staæ siê zarzewiem kolejnych reprezentacji, i tak ad infinitum. Co wa¿niejsze, ukoñczony kartograficzny obraz „wymyka siê kontekstowi swej produkcji wkraczaj¹c w nowy obieg kultury.”5 Kleina interesuj¹ mechanizmy tak zdefiniowanego procesu oraz jego wp³yw na wyobra¿anie sobie relacji przestrzennych.

Czêœæ pierwsz¹ swojej rozprawy zatytu³owanej „Measurements” (Pomiary) poœwiêca Klein pierwszej fazie prze³o¿enia kartograficznego. W trzech ró¿nych kontekstach autor omawia œcieranie siê dwóch przeciwstawnych koncepcji prze-strzennych. Z jednej strony mamy œredniowieczn¹ przestrzeñ wiêzi miêdzyludz-kich, gdzie centralnym punktem odniesienia jest cia³o, z drugiej strony, przestrzeñ poddan¹ geometrycznemu pomiarowi, który eliminuje jej cielesnoœæ i spo³eczny wymiar.

W rozdziale zatytu³owanym „Mathematics of the World” (Matematyka Œwia-ta/Matematycznoœæ Œwiata) autor dotyka problemu przedstawiania obrazu globu w europejskich dzie³ach kosmograficznych oraz przemian, jakim obraz ten ulega³ w XVI wieku. Klein, w swojej analizie, k³adzie nacisk na trzy dzie³a, które wed³ug niego najlepiej ilustruj¹ owe przemiany. Chodzi tutaj o Liber cronicarum cum

figu-ris et ymaginibus Hartmanna Schedela z 1493 roku, Kosmografiê Sebastiana Munstera z 1544 roku oraz pierwszy atlas, Theatrum Orbis Terrarum, Abrahama Orteliusza opublikowany w roku 1572.

Analiza Kroniki Schedela skupia siê na typologii przestrzeni rz¹dz¹cej Kroni-k¹ oraz sposobie reprezentacji poszczególnych miast, który, dla Kleina, stanowi wyraz hierarchicznej stagnacji. Analogia miêdzy cia³em – mikrokosmosem, a œwia-tem – makrokosmosem zajmuje tutaj jeszcze centraln¹ pozycjê, a punkœwia-tem zbie¿-nym tych dwóch porz¹dków jest cieleœnie doœwiadczana przestrzeñ miejsk¹ – ob-szar kszta³towania siê i funkcjonowania wiêzi spo³ecznych. Dzie³o Munstera z kolei, postrzega Klein jako przejaw wy³aniania siê nowego modelu przestrzeni. Miasto staje siê sfer¹ kontaktów, komunikacji i wymiany handlowej, a wiêc przestrzeni¹ otwart¹ i dynamiczn¹, bêd¹c¹ czêœci¹ systemu po³¹czeñ, który wykracza poza gra-nice danego miasta. W reprezentacyjnej otwartoœci i dynamizmie, Klein dopatruje siê zarzewia procesu, który zredukuje miasto do pojedynczego punktu na geome-trycznie wytyczonej mapie.

Tak w³aœnie dzieje siê na kartach Theatrum Orbis Terrarum Orteliusza, gdzie przestrzeñ œwiata poddana zostaje matematycznemu uabstrakcyjnieniu i, dziêki temu, systematycznej reprezentacji. Za spraw¹ geometrii i iluzji naukowej dok³adnoœci atlas tworzy fikcjê zupe³nej kontroli nad opisywan¹ przestrzeni¹. Z drugiej strony, orteliañski atlas to toponimiczna egzotyka i sugestywny kszta³t obrazu. Klein przy-wo³uje w tym miejscu interpretacjê Johna Gilliesa, który dopatruje siê w owej kar-tograficznej estetyce elementów zmys³owoœci. Gillies pisze o „semiozie po¿¹da-nia”, gdy¿ tak przedstawione ‘cia³o’ globu otwiera siê na penetracjê analitycznego, mêskiego spojrzenia. W tej interpretacyjnej dwoistoœci, gdzie geometria napotyka erotyzm, Klein nie widzi sprzecznoœci. Wrêcz przeciwnie, uwa¿a on bowiem, i¿ owa dwoistoœæ „jest wizualnym potwierdzeniem erotyczno-egzotycznego podtek-stu nowo¿ytnej geografii.”(s. 39)

W rozdziale drugim tej czêœci ksi¹¿ki, autor przenosi czytelnika z rozleg³ych przestrzeni globu na angielsk¹ prowincjê, gdzie przedmiotem jego dociekañ jest rozwój miernictwa (surveying) oraz jego wp³yw na zmianê statusu przestrzeni agrar-nej. Klein snuje swój wywód wokó³ piêtnasto- i szesnastowiecznych podrêczników do miernictwa autorstwa Johna Fitzherberta, Aarona Rathborne’a czy Leonarda Diggesa, jak i tekstów polemicznych, miêdzy innymi Surveyor’s Dialogue Johna Nordena czy The Pathway to Knowledge Roberta Recorde’a, które powstawa³y pod wp³ywem fermentu spo³ecznego sprowokowanego wtargniêciem geometry na teren maj¹tku ziemskiego.

Autor dowodzi, ¿e przyjêcie i stopniowe rozpowszechnianie siê geometrii jako nauki zdatnej do natychmiastowego, praktycznego zastosowania, wspó³gra³o ze zmian¹ znaczenia terminów surveying i surveyor, która odzwierciedla³a, z kolei, ekonomiczno-spo³eczn¹ transformacjê angielskiej wsi. Wed³ug Kleina, powy¿sze przemiany powoduj¹, ¿e przestrzeñ rolnicza przestaje byæ postrzegana, w pierw-szej kolejnoœci, jako sfera feudalnych wiêzi spo³ecznych, lecz jako oszacowany przy po mocy tabel i diagramów towar w rodz¹cej siê gospodarce kapitalistycznej.

172

Zauwa¿a on jednak równie¿ obecnoœæ napiêtej koegzystencji tych dwóch porz¹d-ków, feudalnego i kapitalistycznego, manifestuj¹c¹ siê w³aœnie na mapie posiad³o-œci – koñcowym produkcie pracy geometry. Obok iloposiad³o-œciowego szacunku ziemi, uwidacznia ona spo³eczny status w³aœciciela, który plasuje go na drabinie feudalnej hierarchii spo³ecznej. W tym kontekœcie, z jednej strony, miernictwo zagra¿a inte-gralnoœci posiad³oœci, z drugiej zaœ, staje siê narzêdziem kontroli na skalê lokaln¹ i pañstwow¹.

Tematem kolejnego rozdzia³u czyni Klein Irlandiê – przestrzeñ politycznej ry-walizacji i podboju – wystawion¹ na analityczne, porz¹dkuj¹ce i kontroluj¹ce spoj-rzenie angielskiego geometry. Klein stara siê tutaj przekonaæ czytelnika, ¿e mier-nictwo w Irlandii spe³nia³o rolê narzêdzia strategicznego, u¿ytego, z jednej strony, do zniesienia dwuznacznoœæ przestrzeni Éire (dzikoœæ/urodzaj), a z drugiej, do prób kulturowego jej wch³oniêcia uzasadnianych geograficzn¹ bliskoœci¹ wyspy.

Rozdzia³y drugiej czêœci ksi¹¿ki zebrane s¹ pod wspólnym nag³ówkiem „Car-tographies” (Kartografie). Klein dzieli siê w nich z czytelnikiem swoimi rozwa-¿aniami na temat sposobów, w jakie mapa nadaje znaczenie opisywanej przez siebie przestrzeni, jak j¹ zabarwia czy wrêcz zastêpuje. Dlatego te¿ pierwszy rozdzia³ tej czêœci ksi¹¿ki, zatytu³owany „The Whole World at One View” (Œwiat w zasiêgu spojrzenia), poœwiêca Klein na przybli¿enie czytelnikowi kontekstu szesnastowiecznego boomu kartograficznego oraz wnikliw¹ analizê ówczesnych pogl¹dów na medium mapy, gdzie bezkrytycznemu entuzjazmowi towarzyszy g³ê-boki sceptycyzm.

Drugi rozdzia³, „Mapping the Nation” (Kreœl¹c mapê pañstwa), jest skoncen-trowany wokó³ trzech kartograficznych przedsiêwziêæ skupionych na Wyspach Brytyjskich. Trzeba jednak podkreœliæ, i¿ kartograficzne obrazy nie s¹ dla Kleina „neutralnym odbiciem przestrzennych faktów, istniej¹cych poza obrêbem swej re-prezentacji, ale tekstowym i graficznym obszarem, przez który przemawia zbioro-wa wyobraŸnia narodu”. (s. 110-111)

Po krótkim omówieniu mapy Laurenca Nowella „General Description of En-gland and Ireland” z lat 1564-65, przedstawiaj¹cej terytorium pañstwa Tudorów z Irlandi¹, Klein skupia siê na projekcie Christophera Saxtona, którego rezultatem by³ atlas hrabstw Anglii i Walii opublikowany w ca³oœci w 1579 roku. Na skutek wymierzenia terytorium pañstwa przy pomocy metod wykorzystywanych w mier-nictwie maj¹tków ziemskich, poszczególne ró¿nice regionalne ton¹ w strukturalnej jednolitoœci. Powoduje to decentralizacjê obrazu bez mo¿liwoœci przywrócenia prze-strzennych hierarchii. Powy¿sze przedstawienie terytorium pañstwa ma odzwier-ciedlaæ retorykê narodowej jednoœci, a ornamentyka kart atlasu manifestowaæ he-gemoniê Tudorów. Autor zauwa¿a jednak pewien paradoks: pierwszeñstwo dane terytorium nieumyœlnie przyczyni³o siê do wykie³kowania koncepcji pañstwa, która podwa¿a ideê jego równoznacznoœci z cia³em panuj¹cego. Pojawia siê wiêc pytanie czy lojalnoœæ dla kraju i monarchy mog¹ byæ odrêbnymi kwestiami?

Odpowiedzi twierdz¹cej zdaje siê dostarczaæ atlas Johna Speeda Theatre of the Empire of the Great Britain z 1611 roku, pomimo dedykacji dla Jakuba I. Speed

opar³ swój projekt na pomiarach Saxtona, nadaj¹c mu jednak ca³kowicie odrêbne znaczenie, czyni¹c mapy lustrem swej antykwarycznej pasji. Bogato opisana i sko-mentowana przestrzeñ przesuwa punkt ciê¿koœci narodowej lojalnoœæ z monarchy na terytorium. Klein pokazuje, powo³uj¹c siê na Richarda Helgersona i Denisa Wooda, ¿e mamy tutaj do czynienia z systemem, w którym przestrzeñ funkcjonuje „nie tylko w kontekœcie si³ politycznych, ale równie¿ spo³ecznych, historycznych i kulturowych znaczeñ” (s. 108). Atlas Speeda przedstawia Wielk¹ Brytaniê jako „przestrzeñ wy³aniaj¹cej siê, narodowej samo-œwiadomoœci”(s.110).

Ca³kowicie odmienne znaczenie maj¹ kartograficzne portrety Irlandii, chocia¿ czêœæ komentowanych przez Kleina map w rozdziale „The Image of Ireland” (Ob-raz Irlandii) pochodzi z przedsiêwziêæ omawianych w kontekœcie angielskim. Na przyk³adzie map ogólnych wyspy (sekcja irlandzka mapy Nowella, dalej mapy George’a Lily’ego, Babtisty Boazia oraz „The Kingom of Ireland” z atlasu Spe-eda), regionalnych map wojskowych Richarda Bartletta oraz map plantacji Tho-masa Ravena, Klein analizuje dwa sprzeczne politycznie projekty, które ukazuj¹ ambiwalentny stosunek Korony do podbijanego i kolonizowanego terytorium. Z jednej strony mamy próby wizualnego wch³oniêcia wyspy, co wzmacnia poli-tyczn¹ wizjê pañstwowej jednoœci, z drugiej, Irlandia jest poddana geograficznemu wykluczeniu, tak by nie zagra¿a³a brytyjskiej integralnoœci. Autora w szczególno-œci interesuje tutaj proces transformacji irlandzkiego terytorium w now¹ przestrzeñ kulturow¹, z której zosta³y wymazane wszelkie œlady wczeœniejszej historii. Klein podkreœla, i¿ „podbój kartograficzny oznacza mentalne i polityczne zaw³aszcze-nie” (s. 130) irlandzkiej przestrzeni.

Trzeci¹ czêœæ swej ksi¹¿ki Klein poœwiêca ostatniemu ogniwu ³añcucha prze-strzennych translacji, a wiêc tekstowi. Wed³ug autora, mapy uwalniaj¹ twórcz¹ energiê i staj¹ siê zarzewiem narracji, pojmowanej jako werbalna reinterpretacja przestrzeni ukszta³towanych w ramach opisu kartograficznego.

Rozdzia³ „Imaginary Journeys: Describing Britain” (Podró¿e w wyobraŸni: opisanie Brytanii) poœwiêca Klein chorograficznym narracjom skupionym na Wiel-kiej Brytanii. Chorograf, w odró¿nieniu od kosmografa, przedmiotem swego jako-œciowego opisu czyni poszczególne rejony lokalnej topografii, plasuj¹c siê na po-graniczu kartografii i literatury. Klein wyodrêbnia dwa przestrzenne wzorce obecne w topograficznych narracjach, które odpowiadaj¹ pojêciowemu rozró¿nieniu miê-dzy planem a itinerariuszem. Wiedza o przestrzeni, jak¹ dostarcza nam plan, jest statyczna, gdy¿ zastyg³a w obrazie. Opisywany obszar podlega mentalnej kontroli, gdy¿ jesteœmy w stanie ca³oœciowo ogarn¹æ go spojrzeniem. Itinerariusz, z kolei, reprezentuje dynamiczne doœwiadczenie podró¿y, w trakcie której niepewna wie-dza o przebytych terytoriach stopniowo siê wy³ania, podlegaj¹c sta³ej, cielesnej weryfikacji.

W roli prekursora angielskiej chorografii widzi Klein Johna Lelanda - królew-skiego bibliotekarza za czasów Henryka VIII. Zebrane przez niego materia³y sta³y siê Ÿród³em interesuj¹cych autora opisów, a mianowicie Description of Britain Williama Harrisona z 1577 roku poprzedzaj¹ce Holinshed’s Chronicles oraz

Brit-174

taniê Williama Camdena z roku 1586. Dla Kleina, te dwie chorografie funkcjonuj¹ w przeciwstawnych ramach pojêciowych. Dzie³o Harrisona przyjmuje formê rela-cji z wyimaginowanej podró¿y, co umo¿liwia chorografowi oscylacjê w swym opi-sie miêdzy przestrzeni¹ planu, a przestrzeni¹ doœwiadczan¹ w ruchu, definiowan¹ przez pryzmat jej spo³ecznego wymiaru i kulturowego zró¿nicowania. U Camdena, z kolei, wyraŸnie dominuje porz¹dek kartograficzny, a jego opis poszczególnych hrabstw stanowi formê zewnêtrznej, wrêcz wizualnej, kontroli nad ich ujednolico-n¹ przestrzeni¹.

Rozdzia³ „The Poetics of National Space” (Poetyka przestrzeni pañstwowej) poœwiêca autor na zestawienie obok siebie dwóch angielskich poematów, The Faerie Queene Edmunda Spensera i Poly-Olbion Michela Draytona, proponuj¹c przyjrze-nie siê ich przestrzennej wyobraŸni. Klein zauwa¿a tutaj pewne analogie, których dostarczaj¹ mu wnioski zaczerpniête z poprzedniego rozdzia³u. Przejœcie od powsta-³ego w latach 1590-1596 poematu Spensera do ukoñczonego w 1622 roku Poly-Olbion przyrównuje Klein do zmian w konceptualizacji przestrzeni w omawianych wy¿ej projektach chorograficznych. Sceneria Faerie Queene interpretowana jest w kontekœcie dynamicznej, anty-kartograficznej przestrzennoœci itinerariusza i topo-graficznej niepewnoœci Description Harrisona. Dzie³o Draytona z kolei, pod¹¿a œla-dem Camdenowskiej Brittanii w swej poetycznej reprezentacji krajobrazu.

Studium porównawcze powy¿szych utworów to lektura niezmiernie interesuj¹-ca. Kleinowska analiza jêzyka poematów, figur retorycznych czy œrodków poetyc-kiego obrazowania wybranych fragmentów otwiera nowe mo¿liwoœci interpreta-cyjne tak szeroko ju¿ przecie¿ komentowanych utworów. Wychodz¹c od przestrzennych rozbie¿noœci, Klein bada ich filozoficzne implikacje oraz odrêbne wizje narodowej to¿samoœci zawarte w powy¿szych dzie³ach. S³u¿¹ one autorowi do zwrócenia uwagi czytelnika na spektrum politycznych zmian, które odró¿niaj¹ Angliê Spensera od Anglii Draytona.

Zamykaj¹cy ksi¹¿kê rozdzia³ „Groundless Fictions: Writing Irish Space” (Bez-podstawne/ bezterytorialne fikcje: zapis przestrzeni irlandzkiej) przeznacza Klein na omówienie kulturowych narracji snutych przez angielskie Ÿród³a wokó³ prze-strzeni i mieszkañców Irlandii. Wed³ug Kleina, niejednoznaczny status wyspy znaj-duje swe odbicie w narracjach o irlandzkim nomadyzmie oraz dzikoœci (savagery). Autor pos³uguje siê tutaj rozró¿nieniem wprowadzonym przez Paula Browna, któ-ry w nomadach widzi wewnêtrznych buntowników funkcjonuj¹cych na obrze¿ach danej spo³ecznoœci, a w barbarzyñcach (savages) ucieleœnienie zewnêtrznych za-gro¿eñ dla jej kulturowej integralnoœci. W kontekœcie irlandzkiej dzikoœci Klein porusza równie¿ problem kanibalizmu, omawiaj¹c ró¿ne o nim doniesienia po-cz¹wszy od Ÿróde³ antycznych. Autor pod¹¿a tutaj œladem Williama Arensa w swej interpretacji kanibalizmu jako zbiorowego, etnograficznego mitu, spe³niaj¹cego funkcjê mechanizmu wykluczania oskar¿onych o antropofagiê Innych poza margi-nes produkuj¹cego owe fikcje spo³eczeñstwa. W tym sensie irlandzcy kanibale przy-czynili siê do pojêciowego uformowania angielskiej pañstwowoœci i to¿samoœci narodowej.

Klein zwraca równie¿ uwagê na próby dyskursywnej feminizacji przestrzeni Irlandii w kolonialnym kontekœcie. Porównuje on tutaj podobne zabiegi dotycz¹ce Nowego Œwiata, dochodz¹c do wniosku, ¿e mimo formalnego podobieñstwa, nar-racje owe wyrastaj¹ z ca³kowicie ró¿nych pod³o¿y. Autor podwa¿a w ten sposób te krytyczne spojrzenia, które opowiadaj¹ siê za bezpoœredni¹ paralel¹ pomiêdzy an-gielsk¹ aktywnoœci¹ w Ameryce i Irlandii. Klein twierdzi, ¿e podbój Irlandii kieruje siê w prawdzie podobn¹ logik¹, co klasyczny ju¿ kolonialny trójk¹t, którego wierz-cho³ki to nieznany, otwarty na inskrypcjê l¹d, kolonizator oraz barbarzyñska, miej-scowa ludnoœæ, ale ró¿ni siê od niego tym, ¿e irlandzka przestrzeñ posiada ju¿ swe g³êboko zakorzenione, ambiwalentne znaczenie.

Wy³aniaj¹cy siê z ksi¹¿ki Kleina wielopoziomowy, przestrzenny Renesans to obszar œcieraj¹cych siê ze sob¹ ró¿norodnych dyskursów, w których g¹szczu Kle-inowi udaje siê jednak nie zgubiæ, a przy tym ukazaæ z³o¿onoœæ interesuj¹cej go problematyki. Zmiany w sposobie konceptualizacji i reprezentacji przestrzeni do-tykaj¹ zarówno obszar globu, jak i lokalnego krajobrazu, odbijaj¹c siê szerokim echem nie tylko w samej kartografii, ale równie¿ tekstach literackich czy malar-stwie. Elokwentne, wnikliwe, czasem nowatorskie interpretacje tekstów kulturo-wych inspiruj¹ do ponownego przyjrzenia siê dzie³om, które wielokrotnie ju¿ ko-mentowane, mia³y wiêcej nie zaskakiwaæ. Ponadto, niezmiernie trafnym zabiegiem Kleinowskiego projektu jest niew¹tpliwie zestawienie obok siebie obszarów Irlan-dii i Wielkiej Brytanii. Uœwiadamia to bowiem czytelnikowi, jak ró¿nym politycz-nym celom mo¿e s³u¿yæ formalnie ujednolicony i skonwencjonalizowany mecha-nizm przestrzennej konwersji.

Przypisy:

1 Frank Lestringant, Mapping the Renaissance World. The Geographic Imagination in the Age of Discovery, prze³. David Fausett, Cambridge, Polity Press 1994, s. 4.

2 Henri Lefebvre, The Production of Space, prze³. Donald Nicholson-Smith, Oxford, Blac-kwell 1991, s. 27.

3 Denis Cosgrove, Introduction: Mapping Meaning, w: Mappings, red. Denis Cosgrove, London, Reaktion 1999, s. 9. [t³um. K. L]

4 Cosgrove, Introduction..., s. 2. [t³um. K. L]