Jeden z biografów Marie Josepha La Fayettea nazwa³ go soldat de deux patries1. Pe³niejsze by³oby nazwanie go bohaterem dwóch wiatów.
U schy³ku ¿ycia mo¿na go okreliæ jako przyjaciela trzech narodów. Tym trzecim byli Polacy, po których stronie stan¹³ w trudnych dniach powstania listopadowego i wygnañczej pielgrzymki Polaków na zachód Europy. La Fay-ette sta³ siê symbolem walki o wolnoæ narodów. Dobrze odgrywa³ tê rolê rónie¿ wówczas, gdy wp³ywu na wielk¹ politykê ju¿ nie mia³.
La Fayette nawi¹za³ przyjacielskie zwi¹zki z Polakami na wiele lat przed rewolucj¹ lipcow¹ i powstaniem listopadowym. Nast¹pi³o to w Amery-ce, w czasie wojny wyzwoleñczej by³ych kolonii przeciw Królestwu Wielkiej Brytanii. Kazimierz Pu³aski, powstaniec barski, znakomity kawalerzysta przyby³ do Pensylwanii z listami polecaj¹cymi nie tylko do Waszyngtona, ale i do La Fayette«a. Po bitwie pod Brandywine, w której dowodzi³ Francuz, a Pu³aski odegra³ wa¿n¹ rolê w koñcowej fazie walk, odwiedzi³ La Fayettea w Bethléem. Po bohaterskiej mierci Pu³askiego pod Savannah nazwa³ go swym przyjacielem i chevalier sans peur. W kwaterze g³ównej Waszyngto-na pozWaszyngto-na³ siê z Tadeuszem Kociuszk¹, póniejszym Waszyngto-naczelnikiem insurekcji 1794 r. Okaza³o siê, ¿e maj¹ podobne pogl¹dy w sprawach polityki europej-skiej, a po latach bêd¹ mieli zbie¿ne, krytyczne zdania o Napoleonie. Dziêki tym kontaktom, jak i znajomoci z Polakami dzia³aj¹cymi w Pary¿u w
pierw-* Jest to nieco poszerzona wersja tekstu wyg³oszonego w Pary¿u w Bibliotece Polskiej 9 czerwca 2006 r. na sesji polsko-francusko-amerykañskiej: L`idée de a Liberté Kociuszko, La Fayette, Pu³aski. Leur participation à la guerre pour l`indépence des Etats Unis.
1 M. de la Fuye, E. A. Babeau, La Fayette. Soldat de deux patris, Paris 1953.
szych latach rewolucji, La Fayette wyrobi³ sobie szerszy pogl¹d na znaczenie sprawy polskiej w polityce europejskiej2.
Po latach, w padzierniku 1829 r., La Fayette napisa³ do Leonarda Chodki je fus l`intime ami de Pu³aski, de Kociuszko, et j`ai toujours pris le plus vif intérêt à la liberté et à la gloire polonaise3. A w przemówieniu wyg³oszonym w Pary¿u 12 lutego 1830 r. w rocznicê urodzin naczelnika, gdy obdarzono go portretem wodza insurekcji pêdzla Antoniego Oleszczyñskiego, La Fayette stwierdzi³, ¿e by³ to ...mon ancien frère d`armes, l`illustre
Ko-ciuszko, ce parfait type du courage, de l`honuer et du patriotisme polonais.
Notre amitié date de cinquante trois ans, lorsque, dans la révolution américaine, nous avons eu l`honneur de combattre sous le drapeau républi-cain des Etats Unis4.
La Fayette kontaktowa³ siê z Polakami w czasie rewolucji francuskiej w Pary¿u, m.in. z wys³annikami króla Stanis³awa Augusta. Paradoks historii sprawi³, ¿e jeden z pierwszych inicjatorów obalenia systemu absolutystyczne-go we Francji w miarê postêpuj¹cej radykalizacji potraktowany zosta³ jako wróg. Rewolucja zjad³a swe dzieci. Wkrótce po tym, gdy na Francjê ruszy³a armia interwentów, zdaj¹c sobie sprawê z zagro¿enia ze strony radyka³ów, z grup¹ wspó³pracowników uciek³ do Holandii z zamiarem wyjazdu do Sta-nów. Internowany przez Prusaków w Magdeburgu, a nastêpnie w Nysie liczy³ na pomoc Polaków w uwolnieniu z fortecznych kazamatów. W 1794 r.
wystosowa³ listy o wsparcie starañ o wolnoæ do Polaków. 3 stycznia napisa³ z Magdeburga do króla Stanis³awa Augusta: tandis que tous les énnemis de la liberté excerent à l`envi contre moi leur honorable hain, j`ai pensé que les principes et les sentiments de Votre Majesté, et l`intérêt personnel qu`lle m`a témoigné, m`autorisaient à mettre sous sa protection5. A 16 maja, ju¿
z Nysy, zwróci³ siê wprost do swego przyjaciela, Tadeusza Kociuszki, o wyrwanie go z niewoli pruskiej. Niestety, plany te nie powiod³y siê, Polska przechodzi³a konwulsje wywo³ane konfederacj¹ targowick¹ i walkami insu-rekcji kociuszkowskiej. Nie ulega jednak w¹tpliwoci, ¿e La Fayette widzia³ wówczas w Polakach swych przyjació³ i szczerych sojuszników. Bêdzie to procentowa³o 36 lat póniej. Szkoda, ¿e w Nysie nie ma stosownej tablicy i ulicy powiêconej przyjacielowi patriotów polskich.
Prusacy wydali La Fayettea Austriakom, którzy uwiêzili go w lochach fortyfikacji O³omuñca. Napoleon wydoby³ go z niewoli dziêki traktatowi
2 W. Konopczyñski, Kazimierz Pu³aski, Kraków 1931, s. 373; A. Lewak, Le général La Fayette et la cause polonaise. Lettres discours documents, Varsovie 1934, s. XXI.
3 A. Lewak, Le général..., s. 1.
4 A. Lewak, Le général..., s. 12.
5 Cytowane za: Les discours de Lafayette pour la Pologne publiés avec préface et notes par Ladislas Mickiewicz. Précédés d«une introduction dArmand Lévy..., Paris 1864, s. 22 (23); tak¿e F. Mignet, Histoire de la révolution française depuis 1789 jusqueen 1814, Bielefeld u. Leipzig 1894, s. 246248; A. Mathiez, Rewolucja francuska, Warszawa 1956, s. 207; A. Soboul, Révolu-tion française, I. De la Bastille à la Gironde, Paris 1962, s. 295296.
z Loeben. Powróciwszy do Francji zaszy³ siê La Fayette w swej rezydencji w La Grange, gdzie pozosta³ do koñca ¿ywota, ale podobnie jak Kociuszko nigdy nie zosta³ zwolennikiem Korsykanina. W 1803 r. Kociuszko odwiedzi³ genera³a, gdy ten z³ama³ nogê. W trzy lata póniej La Fayette uczestniczy³ w przyjêciu z okazji urodzin naczelnika. Po klêsce Napoleona obaj uwierzyli w liberalne plany imperatora Aleksandra I, ale równie szybko zmienili zda-nia. Kociuszko zmar³ w 1817 r. w Solothurn, natomiast La Fayette zaj¹³ miejsce jednego z g³ównych przeciwników reakcyjnego porz¹dku, ustalonego na kongresie wiedeñskim, potocznie zwanego wiêtym Przymierzem.
Po klêsce Napoleona w czasie stu dni La Fayette powróci³ do polityki w 1818 r. Zosta³ deputowanym; z trybuny parlamentarnej broni³ wolnoci obywateli i wolnoci prasy. Nawi¹za³ kontakty z libera³ami jak Benjamin Constant de Rebecque, ale i karbonariuszami, cz³onkami stowarzyszenia
Aide toi, le ciel t`avidera. W 1824 r. pop³yn¹³ do Stanów Zjednoczonych Ameryki ze swym synem Washingtonem Jerzym. Przyjmowano go tryumfal-nie, ale rych³o opuci³ Amerykê. Szybko wróci³ do ¿ycia publicznego. Po raz kolejny wybrano go deputowanym 12 lipca 1830 r., nadci¹ga³ koniec rz¹dów Burbonów we Francji. Gdy wybuch³a rewolucja lipcowa, La Fayette przyby³ do Pary¿a i 29 VII 1830 r., przyj¹³ godnoæ komendanta gwardii narodowej, któr¹ z³o¿y³ zreszt¹ ju¿ 25 grudnia tego roku. Rewolucjonici pragnêli 30 lipca og³osiæ Francjê republik¹, a La Fayetta prezydentem. Rozpoczê³a siê skomplikowana gra polityczna i parlamentarna, która zakoñczy³a siê 9 sierp-nia intronizacj¹ Ludwika Filipa w Izbie Deputowanych na króla Francuzów.
Pomóg³ w tym i La Fayette, co wzmocni³o jego pozycjê polityczn¹ w ostatnich latach ¿ycia6.
Wkrótce po rewolucji lipcowej dosz³o do buntu Belgów w Królestwie Niderlandów, a 29 listopada 1830 r. wybuch³o w Królestwie Polskim powsta-nie listopadowe. Te dwa zrywy (dosz³o te¿ do buntów w krajach w³oskich i fermentu w Niemczech), wynik³y z naiwnych nadziei opozycyjnych rodo-wisk demokratycznych i republikañskich tych krajów, i¿ rewolucja lipcowa bêdzie powtórk¹ wielkiej rewolucji z 1789 r. Powiod³o siê tylko Belgom i to dziêki liberalnej grze dyplomatycznej Londynu i Pary¿a oraz twardej walce Polaków z najpotê¿niejsz¹ armi¹ Europy, o czym wspó³czeni historycy bel-gijscy ³atwo zapomnieli.
Genera³ La Fayette zaj¹³ jednoznacznie pozytywne stanowisko wobec Polski i Polaków walcz¹cych o sw¹ wolnoæ. By³ lojalnym sojusznikiem. Oto fragment z jego, jednej z wielu wypowiedzi, wyg³oszonej w Chambre des Deputés 9 kwietnia 1832 r.: La Chambre connait mon opinion sur ce que nous aurions du faire [pour les Polonais] et que nous n`avons pas fait. [...]
Mais du moins est il résultaté de tout cela que le roi et la Chambre ont
6 E. Charavay, La Fayette (...), [w:] La Grande Encyclopédie..., Vol. 21, Paris (1911), s. 742744; oraz liczne opracowania syntetyczne.
engagé, je puis dire, leur responsabilité et leur honner à cet axiome, à ce principe, que la nationalité polonaise ne périrait pas7.
La Fayette nie ogranicza³ siê do deklaracji. To w³anie z jego inicjatywy utworzono w Pary¿u Comité Central Français en Faver des Polonais, zwany póniej, w skrócie, Komitetem Franko-Polskim. Zebranie organizacyjne
odby-³o siê 17, a ukonstytuowanie siê 28 stycznia 1831 r. Utworzy³y go 43 osoby (z czasem by³o 73). By³o w nim 17 deputowanych i 8 genera³ów, m.in. Victor Hugo, Pierre J. David, Jean P. Bernager, Casimir Delavigne. Szczególnie czynny by³ jedyny Polak Leonard Chodko. Z inicjatywy Komitetu wydano we Francji kilkadziesi¹t propolskich broszur i druków ulotnych opisuj¹cych wydarzenia powstañcze w Polsce. Organizowano spotkania okolicznociowe i koncerty. Do wrzenia 1831 r. zebrano 420 tys. franków i przekazano Lega-cji Polskiej, czyli nieoficjalnemu poselstwu. W sierpniu 1831 r. rozpoczê³o siê propagowanie po¿yczki polskiej, do której zg³oszono akces na 4 ml. franków.
Utworzono kilkadziesi¹t komitetów na terenie ca³ej Francji. Do najaktyw-niejszych nale¿a³o utworzone w Lyonie Société du Bazar Polonais.
Komitet Franko-Polski, wspó³pracuj¹c z legacj¹ polsk¹ zaj¹³ siê te¿ wy-sy³aniem do Polski oficerów oraz lekarzy francuskich. Szukano nawet kandy-data na wodza naczelnego armii powstañczej. Ostatecznie na pole walki
dotar-³o przynajmniej 21 ochotników, w tym 6 lekarzy wojskowych i 2 genera³ów.
Tak wiêc w 1831 r. zosta³o odnowione francusko-polskie braterstwo broni8. Nad Wis³¹ doceniono szczególniejsze zas³ugi Komitetu Franko-Polskiego, a ju¿ zw³aszcza jego prezesa. Genera³ La Fayette 1 lutego 1831 r. zosta³ z upowa¿nienia powstañczego Rz¹du Narodowego, Polskiej Gwardii Narodo-wej mianowany Pierwszym Grenadierem. W pimie senatora Antoniego Ostrowskiego stwierdzono, ¿e Gwardia Narodowa w Warszawie [...] s`em-presse de présenter l`hommage de sont respect, [...] à celui, que les deux mondes ont salué de nom glorieux de premier champion de la liberté9.
Dwa miesi¹ce póniej, 20 kwietnia 1831 r., dziêkuj¹c za to wyró¿nienie napisa³ do marsza³ka Sejmu W³adys³awa Ostrowskiego Vous sentez, Mon-sieur le Maréchal, combien je dois être fière et heureux d`avoir au milien du monde entier qui vous admire, obtenu un regard particulier de Votre noble Nation10. A po udanej wiosennej ofensywie polskiej przeciw armii rosyjskiej po szosie brzeskiej, co by³o wielkim zaskoczeniem dla obserwatorów z za-chodniej Europy, gratulowa³ 21 kwietnia 1831 r. genera³owi Skrzyneckiemu
7 Discours du général Lafayette à la Chambre des Députés. (Séance du 9 avril 1832), [Paris 1832], s. 4.
8 L. Gadon, Wielka Emigracja w pierwszych latach po powstaniu listopadowym, wyd. II, Pary¿ (1960), s. 85 i n.; F. Ponteil, La Fayette et la Pologne 18301834, [w:] La Fayette et la Pologne 18301834, Paris 1934, s. [621]; Polska i Francja. Dziesiêæ wieków zwi¹zków politycz-nych, kulturalnych i gospodarczych, pod red. A. Tomczaka, wyd. II, Warszawa 1988, s. 215216.
9 A. Lewak, Le général..., s. 10.
10 A. Lewak, Le général..., s. 25.
11 A. Lewak, Le général..., s. 27.
permettez a un ami dévoué de la cause polonaise, à un grenadier de Votre Garde Nationale, de vous exprimer son admiration pour vos talens et vos vertus, sa joie de vos triomphes, ses voeux ardents pour votre noble pays, son héroïque armée [...]11.
Powstanie listopadowe, mimo si³y oporu i sukcesów bitewnych, niewiel-kich liczebnie wojsk polsniewiel-kich z najpotê¿niejsz¹ wówczas armi¹ wiata, skoñ-czy³o siê klêsk¹. Wieczorem 7 wrzenia 1831 r. wojska polskie opuci³y War-szawê. 5 padziernika resztki armii polskiej przekroczy³y granicê miêdzy Królestwem Polskim a zaborem pruskim pod Brodnic¹. Pamiêtaj¹c o zapro-szeniu do Francji uczestników powstania przez ministra Horacego Sébastia-niego z 16 marca 1831 r., które w³aciwie mia³o s³u¿yæ tylko uspokojeniu opinii publicznej francuskiej, setki Polaków uda³y siê na zachód Europy.
Wiêkszoæ z nich znalaz³a siê we Francji. Masowy nap³yw kombatantów powstañczych by³ zaskoczeniem dla w³adz francuskich. Do wiosny 1833 r. we Francji znalaz³o siê oko³o 4600 uczestników powstania listopadowego. Ich liczba póniej ros³a, dochodz¹c pod koniec lat trzydziestych XIX w. do oko³o 5500 wygnañców. W sumie w latach 18311847 znalaz³o siê te¿ poza Francj¹, oko³o 1112 tysiêcy polskich emigrantów politycznych. A po rewolucjach 1848 i 1849 r. i powstaniu styczniowym ³¹cznie oko³o 30 tysiêcy Polaków. To, ¿e spo³eczeñstwo i pañstwo francuskie wziê³o na siebie ciê¿ar utrzymania wiêk-szoci tych ludzi, by³o w du¿ej mierze zas³ug¹ La Fayettea. Dodaæ trzeba, ¿e kolejne rz¹dy Francji, i bezporednio spo³eczeñstwo, w czterdziestoleciu 18311870 wspomog³y politycznych wygnañców polskich niebagateln¹ sum¹ oko³o 60 milionów ówczesnych twardych franków12.
21 kwietnia 1831 r., gdy La Fayette gratulowa³ Skrzyneckiemu sukcesów wiosennej ofensywy polskiej, wystosowa³ tak¿e list do Joachima Lelewela, znakomitego historyka, wówczas tak¿e cz³onka powstañczego Rz¹du Narodo-wego. Napisa³ w nim et néanmois vous combattez seul encora pour l`inde-pendance et la civilisation de l`Europe13. Gdy tylko J. Lelewel dotar³ do Pary¿a 29 padziernika 1831 r., po zadomowieniu siê w stolicy wiata, wielokrotnie kontaktowa³ siê z Lafayette`em. Znamy teksty 21 listów wiel-kiego historyka do genera³a i 30 tego¿ do uczonego. Rzecz jednak nie we fragmentarycznie wydanej korespondencji. Jest ona tylko wiadectwem o wiele wiêkszej wspó³pracy tych dwóch wybitnych ludzi. Lelewel stan¹³ na czele Komitetu Narodowego Polskiego, utworzonego 8 grudnia 1831 r.
w Pary¿u. Komitet ten przyznaj¹cy sobie uprawnienia reprezentowania ca³ej emigracji polskiej, mia³ zdecydowanie zabarwienie demokratyczne, co nie
12 S. Kalembka, Wielka Emigracja 18311863, Toruñ 2003, s. 5256, 395, 424. Jeli idzie o zaanga¿owanie siê La Fayettea w pomoc wychodstwu politycznemu polskiemu wystarczy przypomnieæ jego wyst¹pienia w Izbie Deputowanych 26 padziernika 1831 r., 21 lutego 1832 r., 9 kwietnia tego¿ roku, 19 lutego, 11 marca i 11 kwietnia 1833 r. i, ostatnie, 26 stycznia 1834 r.
na nieca³e cztery miesi¹ce przed mierci¹.
13 A. Lewak, Le général..., s. 25.
odpowiada³o dzia³aczom bliskim ksiêciu Adamowi J. Czartoryskiemu i
budzi-³o podejrzliwoæ w³adz francuskich. W grudniu 1832 r., Lelewel, w imieniu Komitetu, og³osi³ odezwê do Rosjan w zwi¹zku z rocznic¹ buntu dekabrystów.
W zwi¹zku z tym interweniowa³a ambasada rosyjska w Pary¿u.
Doprowadzi-³o to do upadku Komitetu, formalnie rozwi¹za³ siê 1 lipca 1832 r. J. Lelewelo-wi, jak i jego towarzyszom, nakazano opuszczenie Pary¿a. Znakomity histo-ryk znalaz³ gocinê w rezydencji La Fayettea w La Grange. Kiedy jednak potajemnie robi³ wypady do Pary¿a, ledzony przez policjê, 9 marca 1833 r.
zosta³ aresztowany i pod nadzorem ¿andarmerii odes³any do Tours, aby tam w po³owie lipca otrzymaæ nakaz opuszczenia Francji. Resztê ¿ycia spêdzi³ w Brukseli, ale zmar³ w Pary¿u14. Aresztowanie J. Lelewela w La Grange spowodowa³o ostre wyst¹pienie La Fayettea w Izbie Deputowanych 11 mar-ca 1833 r. Pod adresem ministra spraw wewnêtrznych pad³y ostre s³owa
Messieurs, vous rappelez cette malheureuse décision [...], qui arbitraire des autres gouvernements despotiques dont nous espérions que la revolution de juillet nous avait exemptés à jamais15. La Fayette korespondowa³ stale z Lelewelem, gdy ten przebywa³ w Tours, a nastêpnie ostentacyjnie uda³ siê do Brukseli. 8 lutego 1834 r., na kilka miesiêcy przed mierci¹, napisa³ do uczonego m.in. te s³owa: Adien, mon cher Lelewel [...]. Vous aurez su les mesur d`extradition qui ontété si indécemmant convennes entre trois puissen-ces du Nord [nawi¹zywa³ tutaj do konferencji trzech reakcyjnych mocarstw, zaborców Polski, w Münchengrätz czyli Mnichovo Hradite]. [...] L`Europe se tirera de cette crise, mais il fandra encore combattre et souffrir16.
Losy Joachima Lelewela pokazuj¹, jakie trudnoci sprawia³o sêdziwemu La Fayetteowi zaanga¿owanie siê w pomoc wygnañcom polskim. Konflikty z tego wynikaj¹ce uk³ada³y siê na dwóch p³aszczyznach. Jedna dotyczy³a faktu, i¿ aktywna politycznie emigracja polska we Francji, na czele której stali przywódcy niedawnego powstania antyrosyjskiego, a porednio tak¿e antyaustriackiego i antypruskiego, utrudnia³a politykê wschodni¹ monarchii lipcowej. A Ludwik Filip i jego ministrowie pragnêli legitymizacji ich re¿imu i z tej strony, zale¿a³o im na pe³nej aprobacie ze strony Petersburga, Wiednia i Berlina. Ludwik Filip nigdy nie spotka³ siê z ksiêciem Adamem Jerzym Czartoryskim, choæ czas na kontakty z nim znajdowali ministrowie brytyjscy.
Sami emigranci polscy we Francji nie u³atwiali ¿ywota bohaterowi dwóch
wiatów. Szybko rozbili siê na kilka stronnictw politycznych zwalczaj¹cych siê z wielk¹ zaciêtoci¹. Pocz¹tkowo g³ównym przedmiotem sporów by³a sprawa odpowiedzialnoci za klêskê powstania listopadowego. Zwolennicy tworz¹cego siê obozu demokratycznego, wskazywali na kunktatorstwo
wiêk-14 Listy emigracyjne Joachima Lelewela, wyd. H. Wiêckowska, T. I: 18311835, Kraków 1948 i T. V: 18311860, Wroc³aw Kraków 1956; B. Cygler, Dzia³alnoc polityczno-spo³eczna Joachima Lelewela na emigracji w latach 18311861, Gdañsk 1969, s. 23102.
15 A Lewak, Le général..., s. 147148.
16 A. Lewak, Le général..., s. 197.
szoci polityków i genera³ów przewodz¹cych insurekcji, z czasem pojawi³ siê te¿ w¹tek sprawy ch³opskiej. Politycy liberalni i umiarkowanie konserwatyw-ni wytykali radyka³om, ¿e ci w czasie powstakonserwatyw-nia sw¹ opozycyjnoci¹ os³abiali skutecznoæ dzia³añ politycznych i wojskowych przywódców. Wkrótce doszed³ do tego problem, jaki ma byæ najskuteczniejszy plan wyzwolenia siê Polski i jej model polityczno-spo³eczny17.
La Fayette dobrze dawa³ sobie radê w tak z³o¿onej sytuacji. Umia³ ma-newrowaæ miêdzy stronnictwami politycznymi wychodstwa polskiego, czasa-mi odwo³uj¹cyczasa-mi siê do jego autorytetu, ¿eby wspomnieæ o konflikcie
genera-³a Józefa Bema z Joachimem Lelewelem i jego adherentami. Wystêpowa³ tak¿e jako porednik miêdzy Polakami, a zw³aszcza Komitetem Narodowym Polskim a Samuelem G. Howem, przewodnicz¹cym amerykañskiego komite-tu propolskiego i prezydentem Stanów Zjednoczonych Andrew Jacksonem.
Genera³ La Fayette, wspó³twórca systemu monarchii lipcowej, w obronie wygnañców polskich nie waha³ siê u¿ywaæ mocnych s³ów, których rz¹dz¹cy musieli w pokorze wys³uchiwaæ. 14 maja 1833 r. w Izbie Deputowanych m.
in. stwierdzi³: Rappelons nous ce qu`était la France après la révolution de juillet; rappelons nous tous les peuples saluant de leurs voeux et de leu-reus esprérances le drapean tricolore. Tous les gouvernements de cette révo-lution étaient alors trop heureux de recevoir la paix de nous18.
La Fayette zmar³ 20 maja 1834 r. By³ to ciê¿ki cios dla Polaków, choæ za³o¿ony przezeñ Komitet Franko Polski d³ugo jeszcze dzia³a³, bo a¿ po lata powstania styczniowego. J. Lelewel do syna zmar³ego George«a Washing-tona La Fayetta skierowa³ 24 maja z Brukseli te s³owa: Rodzina Wasza straci³a patriarchê, ja przyjaciela, który w niedoli mojej mia³ dla mnie serce prawdziwie ojcowskie19. A genera³ Józef Dwernicki w odezwie skiero-wanej do wygnañców polskich we Francji na wieæ o mierci La Fayetta stwierdza³ Ce que Lafayette fut pour la France, il ne nous appartient pas de le proclamer; ce qu`il fut pour le monde, le monde le dira. Nous, Polonais jette sur cette terre hospi talière, nous n`avons cessé de recueillere de sa bouche des paroles de consolation et d`espoire. [...] Hâtons nous d` expri-mer le vouen d`apporter, au monument qu`elle ne manquera pas de consa-crer à Lafayette, notre part, modeste comme l`offrande de l`éxilé, mais déposée avec la tandresse du culte que nous avons vouné à la mémoire de ce défenseur des droits de l`humanité et de notre cause20.
Genera³ La Fayette by³ przyjacielem Polaków i sprzymierzeñcem ich d¹¿eñ do wolnoci i odbudowy suwerennej Rzeczpospolitej. Ale nie wynika³o to tylko z jego sympatii osobistych. W jakim stopniu by³ on równie¿
wizjone-17 S. Kalembka, Spojrzenie na polskie drogi do wolnoci w epoce rozbiorów (17941870), Studia z dziejów polskiej myli politycznej, t. V: D¹¿enia do niepodleg³oci Polski a ocena rz¹dów zaborczych w XIX wieku, Toruñ 1992, s. 538.
18 A. Lewak, Le général..., s. 159.
19 Listy emigracyjne..., t. V, s. 115.
20 A. Lewak, Le général..., s. 200201.
21 Discours du général Lafayette à la Chambre...., (Paris 1832), s. 1.
rem, zwolennikiem jednoci europejskiej. I w tym aspekcie popiera³ polskie d¹¿enia niepodleg³ociowe. Oto jego s³owa wypowiedziane wiosn¹ 1832 r.
Il a été de tout temps reconnu que la grande famille européenne était divisée en diverses sections plus ou moins bien constituées, et dont la natio-nalité reposait sur certains droits auxqueles les étrangeres n`étaient pas admis. [...] Mais à mesur que la civilisation s`est étandue, ces prejugés se sont dissipés et nous touchons à l`époque où les peuples fininiront par com-prandre que le bien qui arrive à l`un d`entre eux est un bien pour tous, et qué une conquête de la liberté reagit nécesserement sur toutes les autres nations21.
SUMMARY
General La Fayette became one of symbolic figures of the turn of the 18th and the 19th centuries. He was a symbol of struggle for the liberation of nations from feudal regimes and foreign rulers. He clearly supported the position of Poland and Poles fighting for their freedom. La Fayette did not limit himself to declarations.
It was on his initiative that the Comité Central Français en Faver des Polonais was created in Paris, later known, in short, as the Franco-Polish Committee.
The special services of the Franco-Polish Committee and particularly of its president were appreciated on the Vistula. On 1 February 1831, General La Fayette was appointed the first grenadier of the Polish National Guard, with the full autho-rization of the insurrectionary National Government. He died on 20 May 1834.
It was a heavy blow for the Poles, although the Franco-Polish Committee still functioned for long time, until the years of the January Insurrection.
General La Fayette was a friend of the Poles and an ally of their drive towards freedom and the reconstruction of a sovereign Polish Republic. But this did not result only from his personal liking. To certain extent, he was also a visionary, a supporter of European unity, and in this aspect he supported the desire for Polish independence.
Daniel Beauvois
Université de Paris I Panthéon Sorbonne, France