Ju¿ na pocz¹tku XVI wieku panowa³o ogólne przekonanie, ¿e w Kociele
zarówno na kontynencie europejskim, jak i w Anglii potrzebne s¹ refor-my. Poszczególne grupy spo³eczne mia³y jednak odmienne wyobra¿enie, co do zakresu tych zmian. Przy panuj¹cych antyklerykalnych nastrojach najbar-dziej radykalnie nastawieni do zmian byli lollardzi. Ich wp³yw by³ jednak znikomy, gdy¿ stanowili potencjalne zagro¿enie jednoci wiary w Kociele, a to oznacza³o, ¿e nie mogli byæ przychylnie postrzegani przez w³adzê królew-sk¹. Przeladowania i wysokie kary, jakie nak³adano na tych dysydentów, doprowadzi³y do tego, ¿e ruch straci³ na swojej ekspansywnoci i w latach dwudziestych XVI wieku mia³ ju¿ marginalne znaczenie.
Humanici tak¿e dostrzegali wiele problemów, z którymi boryka³ siê ówczesny Koció³ w Anglii. Potêpiali oni z ca³¹ stanowczoci¹ szerzenie prze-s¹dów, wystawny styl ¿ycia, przepych dostojników, nadu¿ycia i z³e postêpo-wanie zakonników. G³ono krytykuj¹c panuj¹c¹ ignorancjê wród kleru, hu-manici wskazywali na znaczenie studiów nad literatur¹ klasyczn¹ i ¿ycie w pobo¿noci wed³ug prostych zasad biblijnych. Tak nieskrêpowana krytyka praktyk kocielnych mog³a wydawaæ siê prób¹ ingerencji w zmiany doktry-nalne Kocio³a. Niemniej jednak humanici byli przeciwni jakimkolwiek re-formom, które narusza³yby jednoæ Kocio³a. Dlatego w tym wzglêdzie ten tradycyjny humanizm, widoczny przede wszystkim u Erazma, Jana Fishera i Tomasza Morusa, nie ma nic wspólnego z pogl¹dami, jakie prezentowali póniejsi reformatorzy.
Protestanckie idee zwi¹zane z wyst¹pieniem Lutra pojawi³y siê w Anglii dopiero oko³o roku 1521. Wtedy to uczeni o najbardziej radykalnych pogl¹-dach rozpoczêli swoje spotkania w karczmie The White Horse, gdzie dyskuto-wali o nap³ywaj¹cych nowinkach z Europy. Do najbardziej aktywnych
uczest-ników tych spotkañ nale¿a³ William Tyndale, który ratuj¹c siê przez przela-dowaniami, uciek³ do Niemiec. Tam dokona³ przek³adu Nowego Testamentu na jêzyk angielski, który w obiegu pojawi³ siê w Anglii ju¿ 1526 r. Od tego momentu dwór Henryka VIII i ortodoksyjni humanici angielscy rozpoczêli ostr¹ bataliê przeciwko luterañskim herezjom. Skutecznoæ rz¹dowej kampa-nii nie zdo³a³a zahamowaæ szerz¹cej siê modzie na luterañskie pogl¹dy, ale mimo wszystko przenikanie luteranizmu a¿ do czasu schizmy by³o s³abe1.
Angielska reformacja rozpoczê³a siê w momencie, gdy proces rozwodowy o uniewa¿nienie ma³¿eñstwa Henryka VIII z Katarzyn¹ Aragoñsk¹ nie za-koñczy³ siê w Londynie wydaniem ostatecznego werdyktu, a sprawê skiero-wano do dalszego rozpatrzenia przez papie¿a w Rzymie. Henryk VIII tym-czasem ucieka³ siê do ró¿nych zabiegów i prób wywierania nacisku na Kle-mensa VII. Jednym z takich rodków nacisku by³ m.in. zjazd duchowieñstwa w Canterbury, który uzna³ króla za [...] jedynego protektora i najwy¿szego w³adcê, oraz w stopniu, na który pozwala prawo Chrystusowe, za
najwy¿sze-Rys. 1. Obraz przedstawiaj¹cy scenê poddania siê angielskiego duchowieñstwa pod jurysdykcjê Henryka VIII. Autor nieznany
ród³o: http://history.wisc.edu/sommerville
1 Cyt. za: J. Lecler, Historia tolerancji w wieku reformacji, Warszawa 1964, t. II, s. 302.
go przewodnika Kocio³a i duchowieñstwa angielskiego2. Jednak jakakolwiek presja ze strony angielskiego monarchy nie przynios³a po¿¹danego efektu.
W odpowiedzi na brak reakcji ze strony papie¿a, w kwietniu 1532 r. Henryk VIII zakaza³ zbieraæ w kraju annaty, które do tej pory wype³nia³y skarbiec papieski jako angielski podatek. Miesi¹c póniej angielskie duchowieñstwo
zrezygnowa-³o z w³adzy s¹downiczej i poddazrezygnowa-³o siê pod jurysdykcjê króla.
Decyzje, które zosta³y podjête przez monarchê, sk³oni³y ambasadora ce-sarza Karola V do refleksji, któr¹ podzieli³ siê ze swoim monarch¹: Wygl¹da to tak, jakby król og³oszony zosta³ papie¿em w Anglii3. Co prawda ³¹cznoæ z papiestwem wci¹¿ istnia³a, ale pod koniec 1532 r. potrzeba oficjalnego uznania rozwodu pary królewskiej sta³a siê pilna, gdy¿ Anna Boleyn by³a w ci¹¿y. Nieoczekiwanie arcybiskup Cranmer, oddany sprawie Henryka VIII, uzyska³ od papie¿a uprawnienia, które poszerzy³ jeszcze angielski parlament Aktem Apelacji, wed³ug którego spory teologiczne mia³y byæ kierowane do arcybiskupa Canterbury, a nie do samego papie¿a. Udzielone przez papie¿a pe³nomocnictwo i akt w³adzy ustawodawczej pozwoli³y Tomaszowi Cranmero-wi przeprowadziæ sprawê rozwodow¹ monarchy z Katarzyn¹ Aragoñsk¹ i udzieliæ królowi lubu z Ann¹ Boleyn. W 1534 r. angielski parlament przyj¹³ Akt Supremacji, w ten sposób nadaj¹c Henrykowi VIII tytu³ najwy¿szego na ziemi zwierzchnika Kocio³a w Anglii.
W wietle trudnych do przewidzenia wczeniej wydarzeñ, nale¿a³o stwo-rzyæ nowy i satysfakcjonuj¹cy zestaw doktryn dla henrykowskiego Kocio³a.
Zadanie to nie by³o wcale ³atwe, gdy¿ nale¿a³o wzi¹æ pod uwagê przynaj-mniej dwie istotne kwestie. Po pierwsze, z punktu widzenia Stolicy Apostol-skiej Anglia sta³a siê krajem heretyckim, a to wystarczy³o, by chrzecijañski król Francji lub cesarz Karol V uznali ekskomunikê tego kraju za pretekst do wypowiedzenia wojny. Po drugie Henryk VIII, jak i znacz¹ca wiêkszoæ jego poddanych choæ mo¿e nastawiona antyklerykalnie - pozostali w wierze Kocio³a katolickiego. W okresie, gdy nastêpowa³o zerwanie wiêzów Kocio³a angielskiego z Rzymem, wyznawcy w Anglii byli na ogó³ zadowoleni z nauk Kocio³a rzymsko-katolickiego w swoim kraju pomimo tego, ¿e w parafiach reprezentowali go niewykszta³ceni, ob³udni i przyzwyczajeni do ziemskich dóbr i uciech ksiê¿a. Potrzebê wyeliminowania nadu¿yæ w Kociele dostrze-ga³o tak¿e samo duchowieñstwo angielskie. Zgoda, co do koniecznoci prze-prowadzenia reform doktrynalnych wyra¿ana przez poszczególne grupy
spo-³eczne jednak nie oznacza³a jeszcze sukcesu. Zadanie to nale¿a³o wykonaæ ze szczególn¹ ostro¿noci¹, by przede wszystkim zachowaæ jednoæ Kocio³a an-glikañskiego, a przy okazji nie wzbudziæ obaw zwyk³ych ludzi. Sformu³owa-nie nowych doktryn by³o karko³omne ze wzglêdu na ró¿norodnoæ pogl¹dów, jakie prezentowa³o w tych sprawach angielskie spo³eczeñstwo.
2 P. Hughes, The Reformation in England, London 19501954, tom I, s. 227229; Po r.
J. Delumeau, Reformy chrzecijañstwa w XVI i XVII w., Warszawa 1986, tom 1, s. 98.
3 Cyt. za: J. Lecler, op. cit., s. 303.
Pierwsz¹ prób¹ zdefiniowania wiary w nowo powsta³ym Kociele henry-kowskim by³o wydanie w lipcu 1536 r. przez synod angielski Dziesiêciu Arty-ku³ów, które utrzymywa³y sakrament chrztu, pokuty i eucharystii. Pozosta³e cztery, choæ definitywnie nie zosta³y odrzucone w dokumencie, pominiêto milczeniem4. Zachowano nadal obrzêdy katolickie i obrazy, a ponadto nie zosta³a zakwestionowana modlitwa do wiêtych i za zmar³ych. Pominiêto jednak w tym zakresie wiary definicjê czyæca. Zdecydowanie odrzucono zna-czenie mszy, jako sposobu pomocy duszom, które ju¿ odesz³y oraz nie zacho-wano papieskich odpustów5.
Dziesiêæ Artyku³ów przedstawia³o doktryny nowej wiary, które nie do koñca zosta³y przemylane i pozostawia³y wiele dwuznacznych kwestii. Wy-dany przez synod dokument nie zdo³a³ uciszyæ ortodoksyjnych obaw ani te¿
zahamowaæ chêci kontynuowania reform. Pó³ roku po wydaniu Dziesiêciu Artyku³ów biskupi angielscy spotkali siê po raz kolejny, by zredagowaæ nowe doktryny wiary. W wydanym dokumencie The Institutions of a Christian Man, znanym tak¿e jako The Bishops Book6, uznano Pismo wiête za naj-wy¿szy autorytet w sprawach religijnych. Przywrócono siedem sakramentów, ale dogmat o przeistoczeniu nie zosta³ jednak do koñca sprecyzowany.
W ogólnej ocenie, tak jak Dziesiêæ Artyku³ów, The Bishops Book nie okaza³a siê ani krokiem do przodu ku radykalnej zmianie teologicznej, ani te¿ kro-kiem do ty³u ku tradycyjnej doktrynie. Henryk VIII uzna³, ¿e The Institu-tions of a Christian Man nie mo¿e stanowiæ podstawy wiary dla ca³ego
Ko-cio³a i dokument ten nigdy nie zosta³ przedstawiony w parlamencie. Wy-dawnictwo Bertheleta wyda³o The Bishops Book w formie publikacji we wrzeniu 1537 r. i rekomendowa³o tê pozycjê tylko do prywatnego u¿ytku przez duchowieñstwo w parafiach7. Obecnie historycy nie przypisuj¹ temu opracowaniu zbyt du¿ego znaczenia historycznego lecz wskazuj¹ raczej na jego wartoæ jêzykoznawcz¹ i literack¹. J. A. Froude o The Institutions of a Christian Man pisze nastêpuj¹co:
w kwestii jêzyka poza wszelk¹ w¹tpliwoæ jest to najpiêkniejsza kompozycja, jaka do wtedy pojawi³a siê w angielskiej prozie8.
Pomoc w okreleniu formu³y wiary zaoferowali tak¿e reformatorzy z zagranicy. Na przyk³ad H. Bullinger i W. Capito przes³ali na dwór angielski
4 G. R. Elton, Reform and reformation: 15091558, London 1977, s. 256260.
5 A. G. Dickens, English Reformation, New York 1964, s. 243245.
6 Do pracy nad redakcj¹ The Bishops Book Henryk VIII zaprosi³: biskupa diecezji londyñ-skiej R. Stokesleya, biskupa Winchesteru S. Gardinera, biskupa Worcester H. Latimera, biskupa Salisbury N. Shaxtona, biskupa St. Davids W. Barlowa, biskupa Norwich W. Reppsa, biskupa Chichesteru R. Sampsona i biskupa Ely T. Goodricha.
7 [Bishops], The Institutions of a Christian Man, Berthelet 1537.
8 J. A. Froude, History of England from the fall of Wolsey to the death of Elizabeth, New York 1969, s. 245: in point of language beyond question [The Institutions of a Christian Man is] the most beautiful composition which had as yet appeared in English prose.
ksi¹¿ki dedykowane Henrykowi VIII, w których przedstawili swój pogl¹d na doktrynalne reformy. Prace te, chocia¿ zosta³y przyjête z zadowoleniem, by³y poddane ostrej krytyce przez Henryka VIII. T. Cranmer w imieniu króla poinformowa³ W. Capito, ¿e jego Responsio de Missa, Matrimonio et jure Magistratus in Religionem zosta³o ¿yczliwie przyjête, ale w niektórych miej-scach Henryk VIII nie podziela pogl¹dów autora dzie³a. Prawdopodobnie, w opinii arcybiskupa Cranmera, monarcha mia³ zupe³nie inny punkt widze-nia w kwestii mszy wiêtej9. Podobny los podzieli³o dzie³o W. Bullingera De Scriptvrae Sanctae Avthoritate. Król, chocia¿ poprosi³ o t³umaczenie na jêzyk angielski pracy tego szwajcarskiego reformatora, to jednak w niektórych kwestiach ró¿ni³ siê w pogl¹dach z autorem10. Bez wzglêdu na pewnoæ siebie, jaka cechowa³a Henryka VIII, jego daleko id¹ca ostro¿noæ wobec tych ofert jest zupe³nie zrozumia³a. W wietle niepewnej sytuacji dyplomatycznej i ideologicznego napiêcia, jakie panowa³o w spo³eczeñstwie angielskim, jakie-kolwiek otwarcie wyra¿ane sympatie dla niemieckiego protestantyzmu mo-g³yby byæ le postrzegane.
O zaistnia³ym w Anglii konflikcie najlepiej wiadcz¹ wydarzenia, jakie mia³y miejsce na uniwersytetach. Po mêczeñskiej mierci Jana Fishera mo¿na by³o odczuæ panuj¹ce w kolegium w. Jana niezadowolenie wród ortodoksyjnych wyk³adowców. Przy wyborze nowego zarz¹dcy kolegium w roku 1537, uczeni zignorowali kandydaturê proponowan¹ w listach przez Tomasza Cromwella i wybrali Nicholasa Wilsona, który krótko wczeniej zosta³ zwolniony z wiêzienia, gdzie odbywa³ karê za niew³aciwy stosunek do królewskiej supremacji w Kociele anglikañskim. Odwagê, jak¹ zaprezento-wali pracownicy uczelni, wkrótce jednak zmieniono na uleg³oæ wobec monar-szego dworu. W nastêpnym roku na stanowisko zarz¹dcy wyznaczony zosta³ ju¿ królewski kandydat John Taylor.
Tymczasem w Oxfordzie wzajemne oskar¿enia o heretyckie pogl¹dy i sympatyzowanie z papiestwem by³y nie mniej czêst¹ praktyk¹ wród uczo-nych. Robert Huycke, który zosta³ zwolniony w 1535 r. ze stanowiska pryncy-pa³a St Albans Hall, powróci³ do ³ask po okazaniu skruchy i pozyskaniu zaufania Tomasza Cromwella. Robert Smith, który by³ nastêpc¹ R. Huyckea na stanowisku pryncypa³a w tym samym kolegium zosta³ oskar¿ony o
wyra-¿anie pogl¹dów sugeruj¹cych supremacjê papiesk¹. Tak¿e prze³o¿ony New College John London musia³ siê broniæ przed bezpodstawnymi oskar¿eniami Tomasza Cromwella. Fakt, ¿e uda³o mu siê zachowaæ tê pozycjê a¿ do czasu wydania Szeciu Artyku³ów ka¿e podejrzewaæ, ¿e dziêki swojej uni¿onej po-stawie powróci³ do ³ask Cromwella. Swoj¹ lojalnoæ John London potwierdzi³ w 1538 r., gdy wys³a³ na przes³uchanie dwóch pracowników, których podej-rzewa³ o propapieskie sympatie. Podobna atmosfera wzajemnych pomówieñ i oskar¿eñ panowa³a w kolegium Corpus Christi. Przyk³ad grupy ewangelików
9 T. Cranmer, Miscellaneous writings and letters of Thomas Cranmer, Vancouver 2002, s. 340.
10 List Nicholasa Partridgea, [w:] Epistolae Tigurinae 153158, Cambridge 1848, s. 396398.
przy³apanych na spo¿ywaniu miêsa w okresie Wielkiego Postu najdobitniej obrazuje ówczesne praktyki, polegaj¹ce na wzajemnym donoszeniu i poma-wianiu. O incydencie spo¿ycia miêsa w zakazanym okresie doniesiono w listach do Tomasza Cranmera11. Prawdopodobnie zostali wydani przez jednego ze swoich wspó³towarzyszy, którego przekupiono. Winni przyznali siê do pope³nienia zarzucanego im czynu, ale na swoj¹ obronê twierdzili, ¿e spo¿ywali miêso tylko dla celów zdrowotnych i w ukryciu, by nie wywo³aæ oburzenia potencjalnych wiadków12.
Aby zakoñczyæ tê praktykê wzajemnych oskar¿eñ i unikaæ w przysz³oci wani i konfliktów na tym tle, konieczne by³o zdefiniowanie doktryn wiary.
G³os w tej sprawie zabra³ tak¿e monarcha, który w kwietniu 1539 r. wezwa³ zebranych na debacie cz³onków parlamentu do opracowania owiadczenia w sprawach wiary. Powo³ana zosta³a wiêc komisja sk³adaj¹ca siê z trzech ewangelików i trzech ortodoksyjnych biskupów, którym przewodniczy³ To-masz Cromwell. Poniewa¿ si³y by³y wywa¿one równo po obu stronach, komi-sja nie zdo³a³a osi¹gn¹æ porozumienia i wypracowaæ wspólnego stanowiska.
Zdeterminowany Henryk VIII zwo³a³ kolejny raz sesjê parlamentu i w grud-niu 1539 r. wydano Akt ku po³o¿egrud-niu kresu ró¿nicom zdañ13(The Act for Abolishing Diversity of Opinion). Nowo uchwalone prawo okrela³o kanony wiary w Szeciu Artyku³ach. Na mocy pierwszego artyku³u zachowano trans-substancjacjê i wszystkim, którzy by j¹ kwestionowali grozi³a kara mierci.
Artyku³ drugi znosi³ dla osób wieckich koniecznoæ przyjmowania komunii pod dwiema postaciami. Kolejne dwa artyku³y zakazywa³y zwi¹zków ma³¿eñ-skich ksiê¿om, zakonnikom i by³ym mnichom, a z kolei dwa ostatnie punkty potwierdza³y zasadnoæ prywatnych mszy i spowiedzi14. Wydane prawo zo-sta³o szczegó³owo omówione w pozycji, któr¹ opracowali biskupi w 1543 r.
pod tytu³em The Necessary Doctrine and Erudition of a Christian Man. Pu-blikacja ta jest bardziej znana jako The Kings Book, gdy¿ nie tak jak wczeniejsza The Bishops Book uzyska³a autoryzacjê samego monarchy.
Henryk VIII by³ zaanga¿owany w tworzeniu zarówno prawa, jak i wydaniu póniejszej publikacji. Udzia³ króla jest widoczny w naniesionych przez niego poprawkach do wersji roboczej tego manuskryptu, a tak¿e w redakcji kilku dokumentów, które tworz¹ podstawê opublikowanej pracy. Doktrynalna re-forma zosta³a ukoñczona dziêki bezporedniej interwencji samego monarchy.
Pomimo kar, jakie mo¿na by³o nak³adaæ na mocy Aktu Szeciu Artyku³ów, nowe prawo nie poci¹gnê³o za sob¹ du¿ej liczby ofiar. Ze znanych osobistoci biskupi Hugh Latimer i Nicholas Shaxton zostali zmuszeni do zrezygnowania z zarz¹dzania swoimi diecezjami. Oskar¿enie o herezjê i uznanie winnym Tomasza Cromwella by³o jednym z najbardziej spektakularnych wyroków
11 T. Cranmer, op. cit., s. 381384.
12 T. Fowler, The History of Corpus Christi College, Oxford 1893, s. 120126.
13 Por. J. Delumeau, op. cit., t. 1, s. 99.
14 A. G. Dickens, op.cit., s. 246247. Por. G. R. Elton, op. cit., s. 284, 286288.
mierci, jakie wydano w tym okresie. W rzeczywistoci ten g³ówny kanclerz dworu królewskiego popad³ w nie³askê króla za fiasko, jakim by³o ma³¿eñstwo monarchy z Ann¹ de Cléves. Zwi¹zek ten nie by³ w ogóle skonsumowany i szybko popad³ w zapomnienie, a Tomaszowi Cromwellowi, który to wszystko zaaran¿owa³, przysz³o zap³aciæ najsurowsz¹ cenê za farsê, jak¹ by³ ten lub.
Egzekucja Cromwella da³a pocz¹tek okresowi przeladowañ, podczas którego nie oszczêdzano ani luteranów, ani anabaptystów, ani katolików.
Królewski re¿im trwa³ z niewielkimi przerwami a¿ do koñca panowania monarchy. Choæ mo¿e nie nast¹pi³ wielki wzrost ofiar w wyniku dyskrymina-cji wyznawców innych religii ni¿ tej, któr¹ ustanowi³ monarcha, to niemniej kraj by³ trzymany w pos³uszeñstwie jak stwierdza Joseph Lecler pod okrutnym batem szpiegostwa i donosicielstwa15. Na ³askawoæ króla nie Rys. 2. Pierwsza strona z The Necessary Doctrine and Erudition of a Christian Man,
znanej tak¿e jako Kings Book
ród³o: http://history.wisc.edu/sommerville
15 J. Lecler, op. cit., s. 310.
mogli liczyæ luteranie i anabaptyci, gdy¿ w wietle dekalogu henrykowskie-go byli oni uto¿samiani z heretykami. Takim dysydentom wytaczano
najczê-ciej zarzuty natury religijnej. W gorszej jednak sytuacji znaleli siê wierni Kocio³a rzymskiego. Rzymskich katolików ustawodawstwo angielskie
uwa-¿a³o za zdrajców, a wiernoæ papie¿owi by³a uwa¿ana za najciê¿sz¹ zbrodniê.
Wed³ug Henryka VIII katolicy podwa¿ali jego prawo do najwy¿szej w³adzy królewskiej i kocielnej, a to znaczy³o, ¿e byli przestêpcami o charakterze politycznym16.
Pierwszym celem ataku sta³ siê arcybiskup Canterbury Tomasz Cran-mer. W ci¹gu ca³ej swojej kariery T. Cranmer wykazywa³ siê ca³kowit¹ lojal-noci¹ wobec monarchy i by³ zawsze us³u¿nym wykonawc¹ królewskiej woli.
To zupe³ne podporz¹dkowanie siê nie powstrzyma³o arcybiskupa przed kryty-kowaniem uprawianej przez króla polityki religijnej. Wykorzystuj¹c zas³ysza-n¹ krytykê, oponenci Cranmera w 1543 r. zorganizowali spisek przeciwko nie-mu. Jego wrogowie z Tajnej Rady Królewskiej17 zasugerowali Henrykowi VIII,
¿e jeli arcybiskup zosta³by aresztowany, jego oskar¿yciele nie mieliby wów-czas obaw, by przeciwko niemu zeznawaæ. Król wyda³ zgodê na zatrzymanie T. Cranmera i jedynie interwencja Anthony Dennyego i Williama Buttsa, wp³ywowych przyjació³ monarchy uchroni³a go przed aresztowaniem18. Nie by³ to jednak koniec k³opotów arcybiskupa, który dziesiêæ lat wczeniej udziela³ lubu Henrykowi VIII z Ann¹ Boleyn. Po nieudanym spisku, w hrabstwie Kent powo³ano komisjê, której zadaniem by³o powtórne prze-analizowanie postawionych arcybiskupowi zarzutów. Cz³onkowie komisji byli do tego stopnia stronniczy i uprzedzeni wobec T. Cranmera, ¿e kolejny raz interweniowano u A. Dennyego i W. Buttsa z prob¹, by wys³ali arcybiskupa Edwarda Lee lub inn¹ wp³ywow¹ osobê do obrony pomawianego o herezjê arcybiskupa Canterbury19. Spisek maj¹cy na celu znies³awienie T. Cranmera zakoñczy³ siê niepowodzeniem, a pomawiany o herezje Cranmer zosta³ w procesie oczyszczony ze stawianych mu zarzutów20.
Za kolejn¹ próbê zdyskredytowania arcybiskupa Canterbury uznaæ mo¿-na przeladowanie jednego z jego diecezjalnych ksiê¿y. Richard Turner, który by³ kaznodziej¹ i kuratorem w Chatham, zosta³ oskar¿ony o g³oszenie here-zji. Zarzucono mu m.in., ¿e odprawia³ przet³umaczon¹ na jêzyk angielski mszê i u¿ywa³ tej formy nabo¿eñstwa w swoim kociele. W konsekwencji zosta³ wezwany przed radê sêdziowsk¹, przes³uchany przez S. Gardinera i uwiêziony pod zarzutem pope³nienia przestêpstwa na podstawie Szeciu Artyku³ów. Po raz wtóry Richard Morice zwróci³ siê do A. Dennyego i W. Buttsa,
16 Ibidem, s. 311.
17 Privy Council w t³umaczeniu Tajna Rada Królewska. W okresie rz¹dów Henryka VIII, monarcha za rad¹ tej instytucji móg³ wydawaæ nowe prawa i zarz¹dzenia przez zaledwie pro-klamacjê. Tajna Rada Królewska by³a tak¿e u¿ywana do podwa¿ania wyroków s¹dowych i aktów przyjêtych w parlamencie.
18 S. Cattley Reed, Acts and Monuments of John Foxe, London 1837, s. 2429.
19 J. G. Nichols, Narratives of the Days of the Reformation, Camden Society 1859, s. 253.
20 Ibidem.
prosz¹c o wziêcie w obronê Richarda Turnera i t³umacz¹c, ¿e jego prze³o¿ony Tomasz Cranmer jest w tej sprawie bezsilny21. John Foxe przedstawia w Acts and Monuments sposób, w jaki W. Butts wykorzysta³ dobry nastrój monarchy, by wzi¹æ w obronê Richarda Turnera:
Tomasz Cranmer i jego diecezjalny ksi¹dz zostali oszczêdzeni dziêki wp³ywom dobrze ustosunkowanych osobistoci z otaczaj¹cego monarchê krê-gu dworzan. Tymczasem dostrzegaj¹ca wszêdzie spiski frakcja Tajnej Rady Królewskiej kontynuowa³a polowanie na heretyków. Oczyszczanie z
niepo-¿¹danych elementów rozpoczêto w 1543 r. w Windsorze. Kilka osób o stosun-kowo skromnym pochodzeniu, a powi¹zanych z miastem lub kaplic¹ w Wind-sorze, jak na przyk³ad ksi¹dz Windsoru Anthony Peerson, Robert Testwood i organista John Marbeck zosta³o aresztowanych23. Zatrzymanie wymienio-nych dawa³o nadziejê, ¿e w trakcie przes³uchañ oskar¿eni wymieni¹ nazwi-ska bardziej prominentnych dworzan, których z kolei bêdzie mo¿na pos¹dziæ o sympatyzowanie z pogl¹dami heretyckimi. G³ównym inicjatorem tego polo-wania na heretyków by³ John London, który by³ kanonikiem w St. George.
J. London podejrzewa³ niektórych cz³onków Tajnej Rady Królewskiej o finan-sowe wspieranie takich radyka³ów jak na przyk³ad A. Peerson czy J. Mar-beck. Ten ostatni by³ inwigilowany ze szczególn¹ surowoci¹, gdy¿ chciano w ten sposób uzyskaæ od niego dyskredytuj¹ce informacje o podejrzewanych przez J. Londona Philipie Hobym i Simonie Heynesie. P. Hoby, który by³ dyplomat¹ i cz³onkiem Tajnej Rady Królewskiej, sympatyzowa³ z ewangeli-kami. Natomiast Simon Heynes, powiernik Williama Buttsa, by³ jednym z tych radyka³ów z Cambridge, który swoj¹ karierê zrobi³ w okresie królew-skiego rozwodu. W roku 1534 zosta³ on wys³any w imieniu króla do Cambrid-ge, gdzie mia³ wyg³aszaæ kazania na temat królewskiej supremacji w Kociele anglikañskim. Próba objêcia oskar¿eniem tych dwóch reformatorów nie
po-ledz¹c poranne czynnoci, gdy król mia³ przystrzygane w³osy i odbywa³ porann¹ toaletê, Butts przyniós³ w rêku list. Gdy monar-cha spyta³ co to za wieci, Butts przyjemnie i radonie zacz¹³ insynuowaæ co to za sprawa, i na królewski rozkaz przeczyta³ list na g³os [...] wys³uchanie i rozwa¿enie listu zmieni³o nastrój króla i gdy wczeniej rozkaza³ by wspomniany Turner zosta³ wydalony z kraju, tak teraz rozkaza³ zatrzymaæ go jako oddanego poddanego.
I tak ta sprawa ujrza³a swój koniec22.
21 List R. Moricea w sprawie kaznodziei zosta³ wydrukowany [w:] S. Cattley Reed, op. cit., s. 3134.
22 Ibidem, s. 34: spying his time, when the king was in trimming and in washing, Buts
22 Ibidem, s. 34: spying his time, when the king was in trimming and in washing, Buts