RZEMIEŒLNIKAMI W XVIII WIEKU

Piotrków nale¿a³ do tych miast, które odegra³y znacz¹c¹ rolê w historii naszego pañstwa¹. Pocz¹tki swojego istnienia, jak i rozwój gospodarczy za-wdziêcza³ centralnemu po³o¿eniu geograficznemu na g³ównych szlakach han-dlowych² i geopolitycznemu charakterowi. By³ miejscem s¹dów ksi¹¿êcych, zjazdów rycerstwa (XIII w.), obrad sejmowych (XV–XVI w.), synodów bisku-pich (do XVII w.) i Trybuna³u dla Korony (od XVI do XVIII w.)³. Dotychczaso-we publikacje dotycz¹ce dziejów Piotrkowa w okresie staropolskim B. Bara-nowskiego, K. G³owackiego, J. Goldberga, Z. Libiszowskiej, K. Pacelta, R. Rosina, H. Rutkowskiego, A. Stroynowskiego, T. Srogosza, M. R. Witanow-skiego, H. ¯erek-Kleszcz, S. Zaj¹czkowWitanow-skiego, S. M. Zaj¹czkowWitanow-skiego, nie zawsze skupia³y siê na samej osadzie i jej najbli¿szej okolicy – by³y

najczê-1 T. Kruz, Browarnictwo w Piotrkowie od XVI do XVIII wieku, Grudzi¹dz 2005, s. 6.

2 R. Rosin, Piotrków w œredniowieczu, w: 750 lat Piotrkowa Trybunalskiego. Materia³y na sesjê naukow¹, red. R. Rosina, Piotrków Trybunalski 1967, s. 5–42; S. Arnold, W³adztwo biskupie na grodzie wolborskim w XIII w., Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. I, z. 1, s. 17–25; R. Rosin, Wolbórz i jego okolice w XI–XVI w. Kasztelania–osadnictwo–miasto, w:

400 – lecie œmierci Andrzeja Frycza Modrzewskiego. 700-lecie nadania praw miejskich Wolborzo-wi. Materia³y z sesji popularnonaukowej z 24 IX 1972 r., red. R. Rosin, £ódŸ 1975, s. 34–37.

3 W. Konopczyñski, Chronologia sejmów polskich 1493–1793, Kraków 1948, s. 133–140;

W. Zarzycki, Trybuna³ Koronny dawnej Rzeczypospolitej, Piotrków Trybunalski 1993, passim;

Z. Anusik, ¯ycie polityczne miasta w latach 1578–1655; idem, ¯ycie polityczne miasta w latach 1655–1793, w: Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, red. B. Baranowski, £ódŸ 1989, s. 97–110, 138–158;

S. Zaj¹czkowski, Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi ³êczyckiej, sieradzkiej, £ódŸ

1951, passim.

œciej syntez¹ badañ nad regionem ³êczycko-sieradzkim. Jednak nie nale¿y zapominaæ, ¿e pewne zagadnienia zosta³y wstêpnie ju¿ czêœciowo opracowa-ne⁴. Stan taki podyktowany by³ i jest nadal zainteresowaniem samych histo-ryków, jak i pozosta³oœci¹ produkcji kancelaryjnej miasta, co poniek¹d zasad-niczo ogranicza szerszy zakres studiów. Okres zaborów i II wojny œwiatowej dla najstarszych materia³ów archiwalnych przyniós³ najwiêcej zniszczeñ, a w szczególnoœci ten ostatni, kiedy to zaginê³y akta grodzkie, ziemskie piotrkowskie i trybunalskie⁵. W tej sytuacji z pomoc¹ przychodz¹ nam tu jedynie akta cechowe mieszcz¹ce siê w APPT, które s¹ podstaw¹ opracowania niniejszego artyku³u⁶. Uzupe³nieniem s¹ lustracje z XVIII wieku z AGAD⁷ (tak¿e te opublikowane)⁸, jak i wykazy placów i posiad³oœci mieszkañców

4 B. Baranowski, Stosunki gospodarczo – spo³eczne w drugiej po³owie XVII i XVIII w., w:

Dzieje..., s. 84–96; idem, ¯ycie codzienne ma³ego miasteczka w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1975; idem, Struktura gospodarcza regionu ³êczycko – sieradzkiego – wieluñskiego w XVI–XVIII w., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu £ódzkiego (dalej: ZNU£), S. I, z. 72: 1970, s. 35–48; idem, Rozmiary i rejonizacja m³ynarstwa w Polsce w XVI–XVIII w., ZNU£, S. I, z. 75: 1971, s. 15–37;

idem, Piotrków w koñcu XVIII wieku, „Rocznik £ódzki” (dalej: R£), t. XXV (XXVIII): 1979, s. 87–105; K. G³owacki, Urbanistyka Piotrkowa Trybunalskiego, Kielce–Piotrków 1984, passim;

J. Goldberg, Struktura zawodowa ludnoœci miast „wolnych” województwa sieradzkiego w 1791 r., ZNU£, S. I, z. 21: 1960, s. 65–89; Z. Libiszowska, Stan gospodarczy ziemi ³êczyckiej i sieradzkiej w œwietle opisów Holschego, R£, t. IV (VII): 1961, s. 163–177; K. Pacelt, Stosunki gospodarcze i spo³eczne w XVI i w pierwszej po³owie XVII w., w: Dzieje..., s. 73–110; R. Rosin, op. cit., s. 30–39;

idem, Sukiennictwo w £êczyckim, Sieradzkim i Wieluñskim od XIII w. do lat siedemdziesi¹tych XVI w., R£, t. IV (VII): 1961, s. 233–258; H. Rutkowski, Piotrków Trybunalski w XVI i w pierwszej po³owie XVII wieku jako miejsce zjazdów szlacheckich, w: 750 lat Piotrkowa..., s. 43–74; A. Stroynowski, U¿ytkownicy królewszczyzn województw sieradzkiego i ³êczyckiego oraz ziemi wieluñskiej (XVI–XVIII w.), R£, t. XXIII (XXVI): 1978, s. 315–329; T. Srogosz, Specyfika karczmarstwa na terenie województwa ³êczyckiego i sieradzkiego oraz ziemi wieluñ-skiej w XVIII wieku (na marginesie ksi¹¿ki M. Szczepanik, Karczma, wieœ, dwór), R£, t. XXV (XVIII): 1979, s. 165– 171; idem, Przemarsze i kwaterunki niekarnych oddzia³ów wojskowych w województwie ³êczyckim i sieradzkim oraz ziemi wieluñskiej w XVII w., R£, t. XXXVII: 1987, s. 87–103; M. Rawita-Witanowski, Wspomnienia o starym Piotrkowie, Piotrków 1910, passim;

H. ¯erek-Kleszcz, Klêski elementarne w dziejach miasta w XVI– XVIII w., w: Dzieje..., s. 159–163;

S. Zaj¹czkowski, O produkcji ¿elaza na dawnych ziemiach ³êczyckiej i sieradzkiej do po³owy XVI w., ZNU£, S. I., z. 5: 1957, s. 35–49; S.M. Zaj¹czkowski, W sprawie lokacji wsi na prawie niemiec-kim na obszarze przedrozbiorowego powiatu piotrkowskiego do po³owy XVI wieku, Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, t. III: 2001, s. 41–95.

5 K. £apiñski, Królewskie przywileje, Spotkania z zabytkami (dalej: Szz), nr 9: 2001, s. 28.

6 APPT, Inwnetarz – Cechy miasta Piotrkowa 1550–1950, zesp. nr 14, passim; APPT, Inwentarz - Cech kupców w Piotrkowie [1487] 1532–1917, nr zesp. 193, passim.

7 AGAD, ASK, XLVI, Lustracja królewszczyzn w województwie sieradzkim powiecie piotr-kowskim i radomskim 1765–1775, sygn. 107, nr mkf. 980.

8 Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, wyd. A. Tomczak, Byd-goszcz 1963, cz. II (dalej: LWWK 1564–1565), s. 36–40; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. II, Województwo sieradzkie, wyd. Z. Guldon, Wroc³aw–Warszawa–

–Kraków 1969 (dalej: LWWK 1628–1632), s. 28–32; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, cz. II. Województwa sieradzkie, ³êczyckie, brzesko–kujawskie, inowro-c³awskie i ziemia dobrzyñska, wyd. Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruñ 1996 (dalej:

LWWK 1659–1665), s. 27–30; Lustracje województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. II, t. 2, wyd. R. Kabaciñski, K. Mikulski, J. Pakulski, Toruñ 2007 (dalej: LWWK 1789), s. 1–62.

Piotrkowa z lat 80. XVIII w. przechowywane w AP£, a dotycz¹ce szcz¹tko-wych informacji o uposa¿eniu i obowi¹zku podatkowym klasztoru cystersów w Sulejowie⁹. Nieocenionym Ÿród³em dalej pozostaje sam Kopiarz Sulejow-ski¹⁰, jak i jego opracowanie autorstwa Józefa Mitkowskiego¹¹.

Przedstawienie stosunków gospodarczych panuj¹cych miêdzy cystersami sulejowskimi i piotrkowskimi rzemieœlnikami wymaga w tym miejscu krót-kiej charakterystyki podstaw ekonomicznych miasta królewskiego oraz klasztoru cystersów. Ujmuj¹c ró¿nice na tle ¿ycia obyczajowego w korpora-cjach rzemieœlniczych, w œwietle XVIII. wiecznych ksi¹g cechowych za punkt wyjœciowy poruszanego problemu traktuje protoko³y z s¹du cechu szynkowe-go z 1744 roku i z 1769, 1777, 1782, 1785 – s¹ to jedyne wzmianki dotycz¹ce klasztoru sulejowskiego jak i samego Sulejowa¹².

Do koñca XVIII w., Piotrków by³ w³asnoœci¹ królewsk¹, le¿¹c¹ w powie-cie piotrkowskim w województwie sieradzkim. Nieopodal miasta – 13 km na po³udniowy wschód - znajdowa³ siê klasztor cystersów w Sulejowie¹³. Mimo bliskiego po³o¿enia geograficznego i wspólnych losów politycznych na prze-strzeni dziejów, miejscowoœci te wraz z okolicznymi dzielnicami, zasadniczo ró¿ni³y siê pod wzglêdem: w³asnoœci, zarz¹dzania i ekonomiki¹⁴. Gospodarkê piotrkowsk¹ charakteryzowa³a przede wszystkim produkcja i œwiadczenie us³ug oferowanych nie tylko na rynku lokalnym, ale w najbli¿szej okolicy.

Zwiêkszony popyt na towary i us³ugi mia³ miejsce w trakcie trwania Trybu-na³u, kiedy to do miasta przybywa³a klientela szlachecka¹⁵. W zwi¹zku z upadkiem gospodarczym regionu w pocz¹tkach XVIII w. i skomplikowanej sytuacji mieszkañców (rywalizacja ze szlacht¹, duchowieñstwem, ¯ydami, Wêgrzynami, Ormiañcami)¹⁶, pierwszorzêdna rola rzemios³a zosta³a

zdystan-9 AP£, Rz¹d Guberialny Piotrkowski. Anteriora, sygn. 988d, passim.

10 A. Piasta, Wêdrówki kopiarza, Szz, nr 9: 2001, s. 41; APPT, Biblioteka. Mikrofilmy.

Kopiarz Sulejowski, nr mkf. 1372a-1380. Sam kopiarz sulejowski nie zawiera dokumentów z XVIII wieku, choæ indeks wspomina, ¿e takowe istnia³y.

11 J. Mitkowski, Pocz¹tki klasztoru cystersów w Sulejowie. Studia nad dokumentami, fundacj¹ i rozwojem uposa¿enia do koñca XIII wieku, Poznañ 1949, passim. Na pocz¹tku XX wieku o cystersach sulejowskich pisa³ tak¿e: M. Rawita-Witanowski, Przewodnik po dawnem opactwie cystersów w Sulejowie, Piotrków 1910, passim – jednak Jego praca powsta³a 20 lat wczeœniej przed znalezieniem Kopiarza Sulejowskiego.

12 APPT, Cechy miasta Piotrkowa (dalej: CmP). Ksiêga protoko³ów cechu szynkownego w Piotrkowie 1730–1762, sygn. 65, s. 162–163; Ksiêga protoko³ów z sesji, zapisy i wypisy uczniów cechu szynkownego w Piotrkowie 1763–1792, sygn. 66, s. 133, 142, 165–166, 192.

13 Atlas historyczny Polski, Województwo sieradzkie i województwo ³êczyckie w drugiej po³owie XVI wieku (mapa g³ówna) – czêœæ po³udniowa, red. S. Trawkowski, Warszawa 1998.

14 J. Mitkowski, op. cit., passim. O wspólnych dziejach historycznych œwiadczy choæby pierwsza wzmianka o Piotrkowie w dokumentach opactwa sulejowskiego z 1217, jak i wydane przywileje dla cystersów w Piotrkowie.

15 W. Zarzycki, op. cit., passim; K. Pacelt, op. cit., s. 78–79. Liczba mieszkañców mog³a osi¹gaæ nawet i 4 tys.

16 A. Czuba, M. G¹sior, R. Kotewicz, Przywileje miasta Piotrkowa przez królów polskich w wiekach XV, XVI, XVII i XVIII wystawione, Piotrków Trybunalski 1993, s. 32; K. G³owacki, op. cit., s. 49–50.

sowana przez rolnictwo¹⁷. Mimo to, renoma piotrkowskiego rzemios³a swoim zasiêgiem dalej obejmowa³a nie tylko najbli¿sze okolice, ale i te oddalone nawet o ponad 300 km. Na naukê przybywaj¹ terminatorzy i czeladnicy z:

Bêdkowa, Bogdanowa, Chêcin, Czêstochowy, Freiburga¹⁸, K³obucka, K³obu-dzic, K³uK³obu-dzic, Koniecpola, Krakowa, Legnicy, £êkawy, Lwowa, M³yna, Nie-dŸwiedzia, Opoczna, Przedborza, Rozprzy, Ro¿añska, Skierniewic, Sulejowa, Starzewa, Stawiszyna, Szczercowa, Tuszyna, Wieryna, Wielunia Witowa, Wolborza¹⁹. Mamy wiêc tu mieszkañców z posiad³oœci królewskich jak i klasztornych. Wœród piotrkowskich rzemieœlników spotykamy: bednarzy, gorzelników, introligatorów, karczmarzy, ko³odziejów, kotlarzy, kowali, kup-ców, cyrulików, lekarzy, miecznikarzy, mielcarzy, m³ynarzy, piwowarów, po-wroŸników, rymarzy, rzeŸników, siodlarzy, stelmachów, szewców, szklarzy,

œlusarzy, zegarmistrzów, z³otników, pisarzy²⁰. Ta ró¿norodnoœæ reprezentowa-nych przez piotrkowian zawodów zadecydowa³a o pojawieniu siê cechów:

szewców, kupców, piwowarów, szynkarzy, krawców, kuœnierzy, rzeŸników, z³otników, kowali, praso³ów, piekarzy, cyrulików²¹.

Gospodarka cystersów sulejowskich w g³ównej mierze opiera³a siê na rolnictwie, natomiast rzemios³o odgrywa³o drugorzêdn¹ rolê. W XVIII w.

w³aœciwie zanika. Klasztor w powiecie piotrkowskim w XVIII wieku czerpa³ dochody z miasta Sulejowa (targowe) oraz okolicznych wsi: Barkowic, Ceka-nowa, Ko³a, Krzy¿aCeka-nowa, czêœci wsi Kurnêdz, £azów Du¿ych, £êczna, Milejo-wa, Przyg³owa i czêœci wsi Sutymost. Lustracje z 1765 i 1789 r. podaj¹ prawie identyczny sk³ad, nie licz¹c Kurnêdza i czêœci wsi Sutymost. W œwie-tle obci¹¿eñ podatkowych wiemy, ¿e uprawiali owies i ¿yto, hodowali ptactwo domowe²². Nie oznacza to, ¿e nie zajmowali siê tak¿e: bartnictwem, m³ynar-stwem, ³owiectwem, karczmarm³ynar-stwem, rybo³ówstwem i bobrownictwem²³. Stan taki podyktowany by³ skutkami potopu szwedzkiego (po bitwie pod Opocznem ¿o³nierze elektora brandenburskiego z³upili i spalili Sulejów, mor-duj¹c 7 ksiê¿y)²⁴, jak i konfederacji barskiej – starosta piotrkowski mœci³ siê

17AP£, op. cit., s. 1–144.

18 Freiburgiem nazywano i Wroc³aw, ale nie nale¿y wykluczyæ miasta z pogranicza nie-miecko-francuskiego. Miasto mia³o wœród swoich obywateli tak¿e i obcokrajowców, np. Alexan-der Watson (Szkot), Antoni Vicini (W³och). Szlaki handlowe do Korony wiod³y te¿ i przez Œl¹sk.

O tym, ¿e kupcy przybyli t¹ drog¹, œwiadczy choæby ich emigracja na prze³omie XVIII i XIX w.

do swoich rodzin na Œl¹sku.

19 APPT, CmP. Ksiêga protoko³ów z sesji..., sygn. 66, s. 105, 119, 123, 124, 125, 126, 130, 132, 133, 134, 136, 138, 142, 156, 158, 159, 162, 164, 165, 166, 168, 170, 172, 173, 174, 179, 180, 181, 184, 185, 190, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 199, 200, 206, 207, 208, 211, 214.

20 Np. APPT, CmP. Ksiêga protoko³ów cechu..., sygn. 65, s. 20, 24, 27, 28, 29, 30, 49, 55, 101, 144.

21 LWWK 1789, s. 8, 26; Statut cechu kupców w Piotrkowie (1487) 1659, wyd. K. Urzêdow-ski, Piotrków Trybunalski 1987, passim.

22 AGAD, op. cit.; LWWK 1789, s. 14, 16, 20, 21.

23 J. Mitkowski, op. cit., s. 202–266.

24 W. Konopczyñski, Krwawe dni nad górn¹ Wart¹. Konfederacja sieradzka, ³êczycka i wieluñska w latach 1768 – 72, R£, t. II (5): 1959, s. 1–56.

na zakonnikach za spory graniczne i p³acone podatki (1768–1772)²⁵. W XVIII w.

klasztor sw¹ s³awê zawdziêcza³ trzem g³oœnym procesom. Pierwszy z nich dotyczy³ wy¿ej wymienionej sprawy ze starost¹ piotrkowskim, drugi zaœ spo-ru granicznego z opactwem witowskim norbertanów; siêga³ on jeszcze XIII w.²⁶ (do ostatecznego za³atwienia sporu w 1742 r. poproszono deputatów trybunal-skich – Je¿owskiego z Kujaw i Kliñskiego z Che³mna). Trzeci spór dotyczy³ skarg mieszczan Sulejowa i Mogielnicy²⁷. W 1775 r. dekretem królewskim nakazano uleg³oœæ wobec cystersów sulejowskich. Sami zakonnicy w póŸniej-szym czasie pozbyli siê Mogielnicy i zamienili j¹ na inne dobra z Walewskim, wojewod¹ rawskim. W 1775 r. nabyli miasteczko Skrzynno, które póŸniej czêœciowo odsprzedali S. Szyd³owieckiemu²⁸.

Ró¿nice wystêpuj¹ce miêdzy gospodark¹ Piotrkowa a gospodark¹ cyster-sów polega³y na tym, ¿e o ile piotrkowanie na pierwszym miejscu stawiali rzemios³o, a na drugim rolnictwo, to u cystersów sulejowskich by³o dok³adnie na odwrót. Cystersi przez wieki prowadzili ekstensywn¹ gospodarkê roln¹, zwiêkszali wp³ywy z dziesiêcin (³¹czyli maj¹tki w celu lepszego zarz¹dza-nia)²⁹. Nie dbali natomiast o rzemios³o, które zaczê³o zanikaæ, tak¿e na skutek wojen XVII w., jak i konfederacji barskiej. Gospodarkê piotrkowsk¹ natomiast w XVIII w. charakteryzowa³a ró¿norodnoœæ wykonywanych zawodów.

XVIII-wieczne ksiêgi cechowe zawieraj¹ zdawkowe informacje na temat kontaktów cystersów sulejowskich z piotrkowskimi rzemieœlnikami. Podsta-w¹ jest tu protokó³ z s¹du cechowego sporz¹dzony 22 listopada 1744 r. (warto w tym miejscu przytoczyæ g³ówne treœci tego protoko³u). Przed s¹dem cecho-wym, w obecnoœci starszych i m³odszych sto³u (wszystkich zgromadzonych w cechu), stanêli: mistrz Jakub Górski (œlusarz) i jego uczeñ – czeladnik Jerzy Szkoland (rusznikarz). Górski oskar¿y³ Szkolanda, ¿e odszed³ od niego nie podziêkowawszy za naukê. Czeladnik broni³ siê, argumentuj¹c, ¿e mistrz nie p³aci mu za wykonywan¹ pracê i odszed³ od mistrza za zezwoleniem subdelegata cechowego. S¹d cechowy nakaza³ uczniowi wróciæ na 1 tydzieñ do mistrza i wykonywaæ dalej pracê³⁰.

25 S³ownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich, red. B. Chle-bowski, W. Walewski, Warszawa 1890, t. XI, s. 567; Urzêdnicy danej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku. Spisy, red. A. G¹siorowski, Kórnik 1993, t II: Ziemia ³êczycka, sieradzka i wieluñska, z. 2: Urzêdnicy ³êczyccy, sieradzcy i wieluñscy XVI– XVIII wieku, s. 120–121.

26 K. G³owacki, Koœció³ œw. Ma³gorzaty i dawny klasztor Nobertanów w Witowie, Piotrków 1984, passim; M. Kêdzierska, Œredniowieczne dzieje klasztoru norbertanów w Witowie, Nasza Przesz³oœæ, nr 85: 1996, s. 5–48.

27 S³ownik..., s. 568; S³ownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañ-skich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1885, t. VI, s. 578.

28 Ks. W. Fudalewski, Miasto Opatów pod³ug miejscowych Ÿróde³ i podañ, Warszawa 1895, s. 22–27.

29 K. Bobowski, Podstawy gospodarcze cysterskich klasztorów œl¹skich, w:, Korzenie œrod-kowoeuropejskiej i górnoœl¹skiej kultury gospodarczej, red. A. Barciak, Katowice 2003, s. 242–249;

Piœmiennictwo pragmatyczne w Polsce do koñca XVIII wieku na tle powszechnym, red. J. Gan-cewski, A. Wa³kówski, Olsztyn 2006, s. 292.

30 APPT, CmP, op. cit., s. 162.

Omówiona sytuacja by³a doœæ czêsto spotykana w korporacjach rzemieœl-niczych. Mistrzowie wielokrotnie wykorzystywali uczniów, nie p³ac¹c im za wykonywan¹ pracê. Uwa¿ali to za formê zap³aty za edukacjê³¹. Kwesti¹ sporn¹ jest tu powo³anie siê na subdelegata cechowego, niewymienionego z imienia i nazwiska (w owym czasie ¿adna z ksi¹g nie podaje nazwiska osoby pe³ni¹cej tê funkcjê). Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e pe³ni³ j¹ cechmistrz lub wicecechnmistrz. Mo¿liwe, ¿e subdelegatem w tym przypadku by³ sam mistrz, przed którym toczono sprawê. Znane s¹ takie procedury z póŸniejszego okresu, kiedy to Wawrzyniec Weso³owski pozwa³ swojego mi-strza, Józefa Mu³atowskiego, za niewykonywanie podstawowych obowi¹z-ków: mistrz [...] spaceruje po mieœcie. Tymczasem mia³ on do tego pe³ne prawo, by³ bowiem subdelegatem cechowym. Z drugiej strony zleca³ uczniowi wykonanie pracy samodzielnie, bo traktowa³ j¹ jako wynagrodzenie za naukê zawodu³².

Nie nale¿y zapominaæ, ¿e sprawa toczy³a siê przed wszystkimi zgroma-dzonymi w cechu (za obes³aniem znaku brackiego), tzn., ¿e subdelegat by³ przypuszczalnie³³ obecny podczas trwania procesu. Znaj¹c rozstrzygniêcie wnioskujemy, ¿e nie stan¹³ w obronie ucznia lub – co wa¿niejsze – nie zna³ siê na prawie cechowym i bez zezwolenia cechu pozwoli³ mu odejœæ. Subdele-gat kontrolowa³ wykonywanie rzemios³a zgodnie z zobowi¹zuj¹cym prawem.

Nie mia³ prawa sam decydowaæ o przyjêciu i odejœciu uczniów od mistrza.

Tymi sprawami zajmowa³ siê ca³y cech lub starsi i wicestarsi korporacji rzemieœlniczych. Sytuacja ta œwiadczy o poziomie wykszta³cenia ówczesnych mistrzów, wicemistrzów cechowych i subdelegatów (brak znajomoœci podstaw prawnych, dotycz¹cych funkcjonowania korporacji rzemieœlniczych w mia-stach królewskich).

Dalsza czêœæ protoko³u zawiera w³aœciw¹ informacjê o kontaktach gospo-darczych piotrkowskich rzemieœlników z opactwem sulejowskim. Otó¿ wyko-nuj¹c pracê w budynku klasztornym, nieopodal zegara, mistrz Jakub Górski zabra³ potajemnie kleszcze jako zap³atê, natomiast jego uczeñ Jerzy Szko-land – ³y¿kê i sztabkê cynow¹. Protokó³ wspomina, ¿e rzeczy skradzione przez ucznia zakonnicy odebrali, brak natomiast informacji odnoœnie do kleszczy skradzionych przez mistrza. Najprawdopodobniej uznano, ¿e skoro Jakub Górski zasiada³ w ³awie s¹dowej cechu, nie wskazane by³oby umiesz-czaæ tak¹ informacjê w protokole. Zachowane zapisy w aktach cechowych rzucaj¹ nam nieco wiêcej œwiat³a na dzia³alnoœæ Jakuba Górskiego.

Wielo-31 M. Bogucka, ¯ycie codzienne w Gdañsku. Wiek XVI–XVIII, Gdañsk 1967, s. 68–80.

32 APPT, CmP, Ksiêga protoko³ów z sesji..., sygn. 66, s. 212.

33 Zob. APPT, CmP, Ksiêga protoko³ów cechu rzeŸnickiego w Piotrkowie Tryb. 1647–1816 sygn. 40, s. 15. Cz³onkowie cechu wielokrotnie lekcewa¿yli prawo cechowe. Czêsto by³o to podyktowane wzglêdami pragmatycznymi. Nierzadko uwa¿ali oni spotkania cechowe za ca³ko-wicie zbêdne – zbyt czasoch³onne, przeszkadzaj¹ce w wykonywaniu zawodu i dlatego w nich nie uczestniczyli. Stosowanie œrodków przymusu ze strony cechu sk³ania³o ich to do ekstremalnych zachowañ. Niejaki Perle na zaproszenie starszyzny odpowiedzia³: pies was jeba³.

krotnie wspominaj¹, ¿e za partactwo by³ on karany³⁴, nawet wtedy, kiedy pe³ni³ wa¿ne funkcje w cechu szynkownym (nale¿a³ do starszyzny cechowej

– by³ mistrzem i wicemistrzem w latach 1738–1740 i 1749–1750)³⁵. Z drugiej strony mo¿na przypuszczaæ, ¿e by³ wszechstronnie wykszta³cony, skoro po-dejmowa³ siê ró¿nych prac, choæ wykonywa³ je niezgodnie z prawem. Jego postêpowanie (oprócz przes³anek ekonomicznych) wynika³o byæ mo¿e tak¿e z obserwacji funkcjonowania Trybuna³u w Piotrkowie oraz czerpania przy-k³adu ze szlachty³⁶.

Sprawa przedstawiona przed ca³ym zgromadzeniem w cechu szynkow-nym by³a na tyle powa¿na, ¿e postanowiono prze³o¿yæ j¹ na 28 listopada 1744 r. Jednak nie zachowa³ siê protokó³ z tak¹ dat¹ lub te¿ nie sporz¹dzono go z obawy o utratê renomy oœrodka nauki rzemios³a, do Piotrkowa przyby-wali bowiem terminatorzy z wielu okolicznych miejscowoœci³⁷.

Pojawia siê zatem pytanie: czy zakonnicy sulejowscy nie znali sytuacji materialnej piotrkowskich rzemieœlników i panuj¹cych tu obyczajów – gdzie za przys³owie piwo mo¿na by³o zdobyæ œwiadka w procesie s¹dowym³⁸? Otó¿

nie; cystersi przebywali w Piotrkowie doœæ czêsto, choæby po to, aby kontrolo-waæ stan swojego maj¹tku po³o¿onego przy ul. Dominikañskiej (by³ to drew-niany dwór z 3 kominami). Uczestniczyli te¿ w ¿yciu publicznym miasta.

W 1742 r. toczyli spór z opactwem witowskim, a poza tym by³o to miejsce kontaktów gospodarczych. Cystersi dostarczali na rynek piotrkowski skór z bobrów, których odbiorc¹ by³a okoliczna szlachta³⁹. Korzystali te¿ z us³ug piotrkowskich rzemieœlników, poniewa¿ wyludniony Sulejów nie móg³ zaspo-koiæ potrzeb klasztoru, cystersom pozostawa³o wiêc jedynie z³o¿enie zamó-wienia na wykonanie specjalistycznych prac w cechu piotrkowskim. Poruszo-na kwestia sporPoruszo-na w protokole cechowym – choæ wynika³a z konfliktu miêdzy mistrzem a uczniem – rzuca nieco œwiat³a na stosunki miêdzy piotrkowskimi rzemieœlnikami a klasztorem. Marek Cetwiñski w artykule dotycz¹cym pracy w Ksiêdze henrykowskiej, stanowczo stwierdza, ¿e cystersi cenili pracê, a nie cz³owieka pracy⁴⁰. W tym przypadku cystersi z góry za³o¿yli, ¿e nie zap³ac¹ za wykonane zlecenie lub te¿ wiedzieli, ¿e pracê bêdzie wykonywa³ mistrz

– partacz (taki, jakiego sami wybrali), st¹d te¿ protokó³, z poruszanych wy¿ej wzglêdów, nie zawiera informacji o kradzie¿y mistrza⁴¹. Zabiegi maj¹ce na celu rozwój gospodarczy w³asnoœci cystersów sulejowskich w powiecie

piotr-34 APPT, CmP, Ksiêga protoko³ów z sesji..., sygn. 66, s. 148.

35 APPT, CmP, Ksiêga protoko³ów cechu..., sygn. 65, passim.

36 K. KoŸmian, Pamiêtniki, Wroc³aw–Warszawa–Kraków–Gdañsk 1972, t. I, s. 251–354; J.

S. Bystroñ, Dzieje obyczajów w danej Polsce. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 1993, t. I, s. 228–229.

37 APPT, op. cit.; APPT, CmP, Ksiêga protoko³ów z sesji..., sygn. 66, passim.

38 M. Rawita-Witanowski, Wspomnienia..., Piotrków 1910, s. 7–9.

39 H. Rutkowski, Piotrków Trybunalski w XVI I pierwszej po³owie XVII wieku jako miejsce zjazdów szlacheckich, w: 750 lat Piotrkowa..., s. 43–66.

40 M. Cetwiñski, Praca i pracowitoœæ w „Ksiêdze henrykowskiej”, w: Korzenie..., s. 95–99.

41 APPT, CmP, Ksiêga protoko³u cechu..., sygn. 65, s. 162–163.

kowskim nie zakoñczy³y siê – w œwietle ksi¹g cechowych – na tym jednym, odnotowanym incydencie. W latach nastêpnych zapisuj¹ swoich poddanych tylko do jednej korporacji rzemieœlniczej w Piotrkowie – mianowicie do cechu szynkownego. W roku 1769 Antoni Mukwiñski, obywatel Sulejowa, podejmu-je na okres 4 lat naukê stolarstwa u Antoniego Nerynka; 13 stycznia 1777 r.

Tomasz Walaszkiewicz, obywatel Sulejowa, podejmuje naukê œlusarstwa u Szymona Dziewickiego; 22 wrzeœnia 1782 r. ksi¹dz Jan Witkowski zapisuje Wojciecha Sarnowicza z Woli Ba³drzychowskiej do cechu szynkownego na naukê stolarstwa; 22 maja 1785 r. Ignacy Bernacki, obywatel Sulejowa, podej-muje naukê œlusarstwa⁴². Ksiêgi cechowe nie wspominaj¹ nic o wyzwoleniu wy¿ej wymienionych na czeladników, a tym bardziej na mistrzów. Stwierdziæ nale¿y, ¿e cystersom zale¿a³o tylko na wykwalifikowanych rzemieœlnikach, którzy po nabyciu praktycznych umiejêtnoœci, mogliby w przysz³oœci praco-waæ na rzecz zakonu. Nie interesowa³o ich zdobywanie formalnych stopni przez uczniów, a cech szynkowny zapewnia³ takie mo¿liwoœci. Obserwacja najbli¿szego otoczenia przez terminatorów tak¿e nie dostarcza³a buduj¹cego obrazu. Rzemieœlnicy brali zaliczki za zlecone prace lub ¿¹dali ca³ych kwot, a prac nie wykonywali⁴³. Pieniêdzy nie zwracali lub sprzeniewierzali je na alkohol. Nie by³ bezpieczny tak¿e skarb cechowy. W 1739 r. cechmistrz Jan Sobczyñski bezprawnie pobiera³ z niego pieni¹dze na wino⁴⁴. Nagminne nad-u¿ywanie alkoholu⁴⁵ wielokrotnie doprowadza³o do k³ótni i sporów, koñcz¹-cych siê nierzadko rêkoczynami⁴⁶. W 1740 r. œlusarz Jakub Górski pobi³ we w³asnym mieszkaniu Walentego Kotlewskiego. Tego samego roku bednarz Wawrzyniec Dutkiewicz za bijatyki pod wp³ywem alkoholu zosta³ zawieszony w prawach cechowych. Do pobiæ dochodzi³o doœæ czêsto w przypadku braku zap³aty za wykonan¹ pracê⁴⁷. Z³a koniunktura gospodarcza prowadzi³a do odbierania sobie pracy. W 1741 r. siodlarz Micha³ Jan Kirnicki wykonywa³ zawód rymarza, a stolarz Jacek Jackowski – zawód bednarza. W 1743 r.

stolarz Jakub Górski zajmowa³ siê szewstwem⁴⁸. Stan taki prowadzi³ do frustracji i nieetycznych zachowañ⁴⁹.

Rekapituluj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e bliskie po³o¿enie geograficzne Sulejo-wa i PiotrkoSulejo-wa nie pozSulejo-wala³o na izolacjê œwiata duchownego i spo³ecznoœci

42 APPT, CmP, Ksiêga protoko³ów z sesji..., sygn. 66, s. 132–133, 142–143, 165–166, 192.

43 Np. APPT, CmP, Ksiêga protoko³u cechu..., sygn. 65, s. 101. W 1738 roku stolarz Maciej Morelowicz wzi¹³ zaliczkê w wysokoœci 13 z³ od cyrulika Piotra Marteta. Praca nie zosta³a wykonana, a zaliczka nie zosta³¹ oddana.

44 Ibidem, s. 106.

45 Statut cechu kupców..., passim; APPT, Nadania i przywileje miasta Piotrkowa. Statut cechu piwowarów z 1722 roku, sygn. 8.

46 Np. APPT, CmP, Ksiêga protoko³u cechu..., sygn. 65, s. 132.

47 Ibidem, s. 174.

48 Np. ibidem, s. 133, 139, 148.

49 Np. ibidem, s. 165. W 1744 r. Antoni Chmurski – œlusarz, oskar¿y³ Wojciecha Rymanew-skiego – rusznikarza, ¿e pochodzi³ ze wsi. APPT, CmP, Ksiêga protoko³ów cechu rzeŸnickiego..., sygn. 40, s. 15.

laickiej. Istnienie w Piotrkowie Trybuna³u zmusza³o cystersów sulejowskich do uczestniczenia w ¿yciu politycznym, jak i do za³atwiania swoich w³asnych spraw w tym mieœcie, a tym samym do kontaktów z piotrkowianami. Ró¿nice wystêpowa³y w podstawach ekonomicznych funkcjonowania klasztoru, jak i miasta. Domen¹ gospodarki cystersów wci¹¿ pozostawa³o rolnictwo – rze-mios³o traktowano marginalnie. Poszerzany area³ upraw i komasowanie ma-j¹tków w celu lepszego zarz¹dzania by³o kontynuacj¹ doœwiadczeñ œrednio-wiecznych. Natomiast mieszczanie piotrkowscy w po³owie XVIII w. przekwa-lifikowali swoje zajêcia, czerpi¹c dochody tak¿e z rolnictwa. Brak wykwalifi-kowanych poddanych w dobrach klasztoru zmusi³ cystersów sulejowskich do korzystania z us³ug piotrkowskich rzemieœlników. Bliskoœæ oœrodka edukacyj-nego w Piotrkowie decydowa³a o wysy³aniu mieszkañców dóbr cysterskich na naukê do Piotrkowa.

Opisana w artykule scenka obyczajowa ujawni³a tak¿e sposób postrzega-nia i traktowapostrzega-nia zakonników. Upadaj¹ce rzemios³o piotrkowskie nie przyno-si³o zadowalaj¹cych zysków. Wykonywane prace poza obrêbem miasta by³y okazj¹ do dodatkowego zarobku. Zakonników sulejowskich postrzegano jako zamo¿ny klasztor, st¹d padli ofiar¹ kradzie¿y, choæ ich sytuacja w XVIII w.

Opisana w artykule scenka obyczajowa ujawni³a tak¿e sposób postrzega-nia i traktowapostrzega-nia zakonników. Upadaj¹ce rzemios³o piotrkowskie nie przyno-si³o zadowalaj¹cych zysków. Wykonywane prace poza obrêbem miasta by³y okazj¹ do dodatkowego zarobku. Zakonników sulejowskich postrzegano jako zamo¿ny klasztor, st¹d padli ofiar¹ kradzie¿y, choæ ich sytuacja w XVIII w.