SZLAK BOJOWY 1

Kawaleria polska, która powsta³a w 1806 roku – choæ kontynuowa³a tradycje dawnej jazdy Rzeczpospolitej – to jednak zmieni³a swoje oblicze, podobnie jak ca³e pañstwo i armia Ksiêstwa Warszawskiego. Przyjê³a m.in.

nowe formy organizacyjne, sposób uzupe³niania szeregów i nieznane dot¹d formacje z ich charakterystycznym umundurowaniem i uzbrojeniem. Jakkol-wiek zasadniczy trzon polskiej kawalerii tworzy³y pu³ki regularne, to jednak miêdzy 1806 a 1813 rokiem trzykrotnie odwo³ywano siê do pospolitego rusze-nia szlachty. Cech¹ charakterystyczn¹ tej formacji by³a obecnoœæ w chor¹-gwiach towarzyszy (rycerzy), obok oficerów i pocztowych. Towarzysze, zgod-nie zreszt¹ z dawnymi tradycjami, wyrêczali siê pocztowymi „[...] w przy-krzejszych okolicznoœciach s³u¿by” i wykorzystywali ich do pos³ug osobistych jak s³u¿bê dworsk¹. Poza tym wspólnie z oficerami wspó³uczestniczyli w podejmowaniu decyzji o dzia³aniach bojowych. W 1806 i 1807 r. pospolite ruszenie powiela³o odwieczne przywary znane ju¿ z okresu Rzeczypospolitej, a wiêc brak dyscypliny, wykroczenia przeciwko prawu, samowolê, rabunki, nak³adanie nieuzasadnionych kontrybucji, a nawet ³upieskie wyprawy. Próby reorganizacji, maj¹ce na celu nadanie pospolitemu ruszeniu charakteru woj-ska regularnego, zawiod³y. Ogólna liczba pospolitaków nie przekroczy³a 5 tys.

(w lutym 1807 r. – 4,8 tys.). Czeœæ z nich walczy³a w samodzielnym korpusie jazdy powstañczej (dowodzonym przez gen. Wincentego Aksamitowskiego,

1 Tekst nie obejmuje oddzia³ów formowanych w 1812 roku na Litwie (by³y one podporz¹d-kowane w³adzom Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego do 1813 roku, gdy komendê nad nimi obj¹³ ks. Józef Poniatowski) oraz tych formacji jazdy, które od pocz¹tku swego bytu pozostawa³y na

¿o³dzie Francji, np. pu³ku szwole¿erów gwardii, pu³ków 7. i 8. szwole¿erów lansjerów.

a nastêpnie gen. Micha³a Sokolnickiego), ale wiêkszoœæ stopniowo porzuca³a szeregi walcz¹cych lub przechodzi³a do pu³ków regularnych². Ponownie do pospolitego ruszenia odwo³ano siê w 1809 r. w trakcie wojny z Austri¹³ oraz w 1813 r. po klêsce Napoleona w Rosji. W tym ostatnim wypadku do walki stanê³o tylko kilkaset osób (23 II 1813 r. – oko³o 400 jeŸdŸców, a spodziewano siê 4 tys.)⁴.

Regularne pu³ki kawalerii powstawa³y od koñca 1806 r. £¹czy³y w swo-ich szeregach rekruta dymowego, ochotników i pospolitaków. W czerwcu 1807 r. otrzyma³y numery od 1. do 6. (1., 4., 5. psk i 2., 3., 6. pu³)⁵. Jesieni¹ 1807 r. liczy³y one 5,2 tys. ¿o³nierzy i 4,8 tys. koni⁶, a w marcu 1809 r. 6,2 tys.

¿o³nierzy⁷. W nastêpstwie wojny z Austri¹ w 1809 r. liczba pu³ków jazdy wzros³a do 16. Nowe tworzono w oparciu o ochotników, pospolite ruszenie i pobór na terenie Ksiêstwa (7., 9. pu³, 10. phuz) i zaboru austriackiego (13.

phuz, 14. pkir., 8., 11., 12., 15., 16. pu³)⁸. 14 XI 1809 r. jazda polska liczy³a ju¿ 14, 5 tys. koni, a w 1810 r. zgodnie z etatem – 12,7 tys.⁹. Najliczniejsz¹ kawaleriê Ksiêstwo wystawi³o do wojny z Rosj¹ w 1812 r. Ju¿ 15 stycznia osi¹gnê³a ona stan 16,3 tys. ¿o³nierzy¹⁰. O skali wysi³ku Polaków w kampa-nii rosyjskiej œwiadczy fakt, i¿ jazda Ksiêstwa na jej pocz¹tku stanowi³a oko³o 18% jazdy Wielkiej Armii. W toku dzia³añ wojennych kawaleria polska, tak jak ca³a jazda Wielkiej Armii, topnia³a w zatrwa¿aj¹cym tempie.

W odwrocie spod Moskwy nie pomog³o jej nawet kucie koni na ostro¹¹.

2 B. Gembarzewski, Wojsko polskie, Ksiêstwo Warszawskie 1807–1815 [dalej WP 1807], Warszawa 1912, s. 270; J. Albrecht, Z dziejów jazdy Ksiêstwa Warszawskiego. Przyczynek histo-ryczno-organizacyjny do lat 1806–1808, Warszawa 1922, s. 9–13, 14–21, 68; J. Grobicki, Rozwój i dzieje kawalerii Ksiêstwa Warszawskiego, cz. 1, „Przegl¹d Kawaleryjski”, t. 11: 1934, nr 4, s. 392–394; J. Staszewski, Wojsko polskie na Pomorzu w roku 1807, Gdañski 1958, s. 92 (Ÿród³o cytatu); H. Kroczyñski, Wojsko Polskie na Pomorzu Zachodnim i Krajnie w 1807, Warszawa 1990, s. 70–71, 113.

3 Oddzia³y pospolitego ruszenia formowano na terenie Ksiêstwa Warszawskiego i w Gali-cji. Gembarzewski, WP 1807, s. 272–273, 277–278; Grobicki, op. cit., cz. 1 s. 410; B. Paw³owski, Wojna polsko-austriacka 1809, Warszawa 1999, s. 125, 219, 234.

4 Gembarzewski, WP 1807, s. 127, 279–281; M. £ukasiewicz, Armia ksiêcia Józefa, War-szawa 1986 , s. 51, 55, 58–61.

5 W tekœcie u¿yto nastêpuj¹cych skrótów: BLK – Brygada Lekkiej Kawalerii, DLK

– Dywizja Lekkiej Kawalerii; KrK – Korpus rezerwowej Kawalerii; phuz – pu³k huzarów, pkir

– pu³k kirasjerów, psk – pu³k strzelców konnych, pu³ – pu³k u³anów.

6 Albrecht, Z dziejów, s. 43-44; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 401–402.

7 Gembarzewski, WP 1807, s. 117, do tej liczby nie wliczono 1,8 tys. ¿o³nierzy i 1,1 tys.

koni w zak³adach, tj. oddzia³ach zapasowych.

8 Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 411.

9 Gembarzewski, WP 1807, 118-120, 122, 150. 1 XI 1810 r. 12,1 tys. ¿o³nierzy i koni, przy czym 9. pu³ od 30 XII 1811 r. znalaz³ siê na ¿o³dzie francuskim.

10 Gembarzewski, WP 1807, s. 124, z tego 279 oficerów i 1341 ¿o³nierzy w zak³adach.

Przed wojn¹ z Rosj¹ na koszt Napoleona powiêkszano pu³ki jazdy o 200 ludzi (w kompanii 25).

11 J. Grobicki, Rozwój i dzieje kawalerii Ksiêstwa Warszawskiego, cz. 2, „Przegl¹d Kawale-ryjski”, t. 11: 1934, nr 5, s. 543; M. Kukiel, Wojna 1812 roku, t. 1, Kraków 1937, s. 301;

P. A. Austin, 1812. Wielki Odwrót, opowieœci tych co prze¿yli, Gdañsk 2005, s. 86, 99–100, 127;

T. Strze¿ek, Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym. Mobilizacja i podstawy funkcjonowania w wojnie, Olsztyn 2006, s. 13, 534.

W trakcie kampanii na terenie Litwy rozpoczêto formowanie kolejnych pu³-ków (na mocy dekretu Napoleona z 1 VII 1812 r.). Podlega³y one Komisji Rz¹dowej Tymczasowego W. Ks. Litewskiego. By³y to 17., 18., 19., 20. pu³, 21. psk i 3. pu³k szwole¿erów. Powsta³y te¿ mniejsze oddzia³y np. szwadron Tatarów czy szwadron ¿andarmów konnych¹². Formacje litewskie w³¹czy³y siê do dzia³añ bojowych pod koniec kampanii, ale nie zrekompensowa³y strat poniesionych przez kawaleriê Ksiêstwa Warszawskiego w Rosji. Pobór zwy-k³y, pobór jednego jeŸdŸca z 50 dymów do lekkiej kawalerii, pospolite rusze-nie i ochotnicy tak¿e rusze-nie byli w starusze-nie tego dokonaæ. 1 I 1813 r. kawaleria polska liczy³a 5,9 tys. ¿o³nierzy i 4,6 tys. koni. Na tê liczbê z³o¿yli siê ¿o³nie-rze, którzy ocaleli z kampanii rosyjskiej, a tak¿e 2,2 tys. ¿o³nierzy z zak³adów kawalerii¹³. W maju 1813 r., przed reorganizacj¹, kawaleria Ksiêstwa liczy³a w 17 pu³kach (z litewskimi 18. i 20. pu³, ale bez 9. pu³) 395 oficerów, 8,5 tys.

podoficerów i ¿o³nierzy z 7,5 tys. koni¹⁴. Napoleon reorganizuj¹c wojska Ksiêstwa, które przesz³o na ¿o³d francuski, faktycznie zredukowa³ liczbê pu³-ków kawalerii do jedenastu. 5. psk w³¹czono do 1. psk, 11. pu³ do 3. pu³, 12. pu³ do 8. pu³, a 10. phuz do 13. phuz. Dwa pu³ki litewskie w³¹czono do formacji Ksiêstwa – 18. pu³ do 6. pu³, a 20. pu³ do 16. pu³. W korpusie gen.

Jana H. D¹browskiego na bazie 4. psk powsta³ 4. pu³. ZnaleŸli siê w nim oficerowie i ¿o³nierze z kilku pu³ków. Z trzech pu³ków stra¿y przedniej sfor-mowano pu³k krakusów¹⁵. Do kampanii jesiennej 1813 r. Polacy wystawili w 10 pu³kach (bez 9. pu³) oko³o 6 tys. szabel (czyli ludzi zdolnych do boju).

Gdy doliczymy do tego pu³k szwole¿erów gwardii (1,5 tys. szabel), 7. pu³k lansjerów (600 szabel), 8. pu³k lansjerów (300 szabel), 9. pu³ w Gdañsku (443 szable) da to ³¹cznie oko³o 8,8 tys., szabel¹⁶, a z litewskim 17. pu³ – 9,4 tys.

szabel. Stanowi³o to blisko 20–25% jazdy jak¹ dysponowa³ Napoleon przed kampani¹ jesienn¹¹⁷.

W kampanii 1813 r. kawaleria polska ponios³a bardzo dotkliwe straty.

20 XI 1813 r. w Sedanie w oœmiu pu³kach (2., 3., 4., 8., 16. pu³, 1. psk, p. krakusów i 13. phuz.) oraz dwóch kompaniach Gwardii Honorowej

(utwo-12 Gembarzewski, WP 1807, s. 124–125; £ukasiewicz, op. cit., s. 22, 50–51, 65, 83, 102, 105–106, 119. Pu³ki litewskie nie zakoñczy³y organizacji przed koñcem kampanii. W 1813 r.

przesz³y pod dowództwo ks. Józefa Poniatowskiego zgodnie z wol¹ Napoleona.

13 Gembarzewski, WP 1807, s. 125–125. W 1812 roku zmobilizowano tak¿e 1,3 tys. jazdy w ramach Gwardii Narodowej; £ukasiewicz, op. cit., s. 50, 57–58.

14 A. M. Ska³kowski, O czeœæ imienia polskiego, Lwów 1908, s. 186–7.

15 Gembarzewski, WP 1807, s. 139, 161; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 546–549; £ukasiewicz, op. cit., s. 172–173, 176, 206. W 1. psk znaleŸli siê tak¿e ¿o³nierze z 4. psk. Reorganizuj¹c kawaleriê pu³ków nie zlikwidowano, a jedynie po³¹czono z silniejszymi.

16 J. Za³uski, Wspomnienia, Kraków 1976, s. 271; Gembarzewski, WP 1807, s. 150;

M. Kukiel, Dzieje orê¿a polskiego w epoce napoleoñskiej 1795–1815, Poznañ 1912, s. 404–405;

Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 548; J. Pachoñski, Genera³ Jan Henryk D¹browski 1755–1818, Warszawa 1981, s. 550; £ukasiewicz, op. cit., s. 177, 180, 210–211.

17 M. Kukiel, Wojny napoleoñskie, Warszawa 1927, s. 246; R. Bielecki, Encyklopedia wojen napoleoñskich, Warszawa 2001, s. 278.

rzona z oficerów) liczy³a 2,1 tys. ¿o³nierzy (w tym 374 oficerów) i 2 tys. koni, a 8 XII 2,6 tys. ludzi i 1,3 tys. koni¹⁸. Oznacza³o to, i¿ jazda IV korpusu (patrz str. 91) w porównaniu do stanu z lipca straci³a 51% ludzi, a sam tylko pu³k krakusów 65% ludzi i 82% koni¹⁹. W kampanii 1814 r. kawaleria polska podtrzyma³a swoj¹ s³awê. Polaków uznano za najlepszych kawalerzystów.

Ju¿ w czerwcu 1813 r. Napoleon podobno nakaza³, aby ka¿dy oficer polskiej kawalerii przechodz¹c do kawalerii francuskiej by³ awansowany o jeden sto-pieñ wy¿ej od posiadanego²⁰. Na prze³omie 1813 i 1814 r. francuski sztab generalny i ministerstwo wojny zamierza³o ocala³ych piechurów polskich (1, 4 tys.) wcieliæ do pu³ków jazdy, a te z kolei poprzydzielaæ do oddzia³ów francuskich. Planowano tak¿e odtworzyæ 7. i 8. pu³ki lansjerów, a Legii Nad-wiœlañskiej pieszej dostarczyæ ch³opskich koni i przekszta³ciæ w „polskich kozaków”. Ostatecznie na mocy dekretu Napoleona (z 18 XII 1813 r.) w styczniu 1814 r. zorganizowano dwa pu³ki u³anów (1. i 2.), pu³k krakusów dokompletowano do 800 szabel i przekszta³cono w pu³k eklerów (èclaireurs

– zwiadowców), dalszych 800 ¿o³nierzy przeznaczono do 3. pu³ku eklerów gwardii²¹. W kampanii 1814 r. udzia³ polskich kawalerzystów (licz¹c ze szwo-le¿erami gwardii) w ca³oœci jazdy armii napoleoñskiej znacznie wzrós³, mimo

¿e na front kierowano ich stopniowo, w miarê jak uzyskiwali konie, ekwipu-nek i broñ (np. 1. i 2. pu³ w styczniu wystawi³ do boju tylko 293 jeŸdŸców z ponad tysi¹ca obecnych w Sedanie)²². Na pocz¹tku marca 1814 r. w trzech dywizjach kawalerii gwardii Wielkiej Armii na 5,5 tys. ¿o³nierzy by³o 2,6 tys.

Polaków²³. W listopadzie 1814 r., w nowej rzeczywistoœci politycznej, w ocze-kiwaniu na decyzje mocarstw w sprawie przysz³oœci Ksiêstwa Warszawskiego 18 pu³ków kawalerii (wliczaj¹c krakusów, 1. i 2. pu³, a bez szwole¿erów gwardii, 7. i 8. pu³ku lansjerów oraz pu³ków litewskich) liczy³o 681 oficerów i 6458 ¿o³nierzy²⁴.

Od pocz¹tku swego istnienia regularna kawaleria Ksiêstwa ró¿ni³a siê od jazdy Rzeczpospolitej przedrozbiorowej. Przes¹dzi³y o tym proporcje

miê-18 Ska³kowski, op. cit., s. 410; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 555–556; Pachoñski, op. cit., s. 587, 593, w Sedanie 1 I 1814 roku jazda liczy³a 2,1 tys. ¿o³nierzy i 1,4 tys. koni. Dwa pu³ki z 20. brygady, a tak¿e 7. pu³k lansjerów uczestniczy³y w obronie Drezna i w listopadzie 1813 r.

– wbrew porozumieniom kapitulacyjnym – zmuszone zosta³y do zdania broni. 9. pu³ bi³ siê w Gdañsku, a 17. pu³ w pó³nocnych Niemczech i Danii.

19 Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 556; Pachoñski, op. cit., s. 587; £ukasiewicz, op. cit., s. 210.

20 Gembarzewski, WP 1807, s. 132; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 547.

21 F. Gajewski, Pamiêtniki, t. 1, Poznañ 1913, s. 388; Gembarzewski, WP 1807, s. 131–132, 164–166; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 556–558; R. Bielecki, A. Tyszka, Da³ nam przyk³ad Bonapar-te. Wspomnienia i relacje ¿o³nierzy polskich 1796–1815, t. 2, Kraków 1984, s. 239; R. Bielecki, Wielka Armia, Warszawa 1995, s. 476.

22 Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 556–558; Pachoñski, op. cit., s. 595–596, 25 I 1814 roku w trzech pu³kach jazdy znajdowa³o siê 2,2 tys. kawalerzystów i 1,4 tys. koni, a 8 II – 1,7 tys.

lansjerów i eklerów.

23 Bielecki, Wielka, s. 245–245.

24 Gembarzewski, WP 1807, s. 134–135, 137, 139, 142, 145, 147, 149, 150, 152–153, 155–156, 158–164, 166–167.

dzy kawaleri¹ a innymi rodzajami wojsk²⁵. Po 1806 r. kawaleria nie zajmo-wa³a w armii tak silnej pozycji jak w koñcu XVIII wieku²⁶. Ju¿ w planie poboru z 14 XI 1806 r., przygotowanym przez gen. Jana Henryka D¹browskie-go zak³adano, ¿e na jedneD¹browskie-go ¿o³nierza jazdy przypadaæ bêdzie 4,8 ¿o³nierza piechoty. Etat armii z 26 I 1807 r. utrwali³ ten stan²⁷. Z czasem proporcje zmienia³y siê na korzyœæ jazdy. W oddzia³ach obecnych w Ksiêstwie Warszaw-skim przed wybuchem wojny z Austri¹ (IV 1809 r.) stosunek formacji pieszych (piechoty, artylerii, saperów) do kawalerii kszta³towa³ siê na poziomie 3,7 do 1 (gdybyœmy liczyli sam¹ piechotê wyniós³by 3,2 do 1), a w listopadzie 1809 r.

z oddzia³ami galicyjsko-francuskimi 2,4 do 1 (przy uwzglêdnieniu formacji nieobecnych w Ksiêstwie wynosi³ 4,4 do 1). Etat armii Ksiêstwa z 20 III 1810 r. przewidywa³, i¿ na 3,6 ¿o³nierza pieszego przypadaæ mia³ jeden konny. Jazda by³a liczniejsza po wyniszczaj¹cej kampanii w Rosji. 11 I 1813 r. w wojsku Ksiêstwa stosunek formacji pieszych do konnych wynosi³ 1 do 1, a w koñcu marca 1,4 do 1. W maju 1813 roku – przed reorganizacj¹ armii – 2,5 do 1.

W trakcie kampanii 1813 r. (w VIII korpusie, IV KrK) osi¹gn¹³ 1,6 do 1 na korzyœæ pieszych, a 1814 r. wróci³ do stanu 1 do 1²⁸.

Miêdzy 1806 a 1808 rokiem zmieni³ siê sposób uzupe³niania szeregów kawalerii polskiej. Do 1808 r. rekruta pozyskiwano poborem dymowym (jeŸdziec z 10 lub 40 dymów), a nastêpnie poborem wzorowanym na francu-skim²⁹. Szeregowi i podoficerowie pochodzili ze wszystkich stanów spo³ecz-nych. Jak wynika z kontroli (wykazów ewidencji osobowej) przez 16 pu³ków kawalerii miêdzy 1806 a 1811 rokiem przewinê³o siê ponad 25 tys. oficerów, podoficerów i ¿o³nierzy (w tym przez pierwsze szeœæ pu³ków miêdzy latami 1806/7 a 1810/11 – 11, 4 tys. a przez pozosta³e w przedziale miêdzy 1809 a 1810/12 rokiem – 13, 7 tys.³⁰ W korpusie oficerskim dominowali przedsta-wiciele szlachty s³u¿¹cy w przedrozbiorowej armii Rzeczpospolitej (w tym uczestnicy powstania koœciuszkowskiego), legionach, armii francuskiej oraz

25 W pierwszej po³owie stulecia przyjêto za H. Jominim, i¿ stosunek proporcjonalny kawa-lerii do pozosta³ych rodzajów wojsk powinien wynosiæ 1 do 5 na terenach p³askich i 1 do 9 na terenach górskich. W wojnach napoleoñskich z lat 1800–1815 proporcje poszczególnych rodza-jów wojsk oscylowa³y wokó³ tych liczb, ale z regu³y na korzyœæ kawalerii. Wyj¹tkiem by³a armia rosyjska, dysponuj¹ca liczn¹ kawaleri¹ regularn¹ i nieregularn¹. Carl von Clausewitz by³ bar-dziej powœci¹gliwy w ocenie stosunku poszczególnych broni. C. Clausewitz, O wojnie, Lublin 1995, s. 319–329; Strze¿ek, op. cit., s. 36.

26 W armii przedrozbiorowej, nawet po reformach Sejmu Wielkiego, stosunek jazdy do formacji pieszych mia³ kszta³towaæ siê na poziomie 1 do 2. Osi¹gniêto go dopiero w powstaniu koœciuszkowskim. Powstanie Koœciuszkowskie 1794. Dzieje militarne, t. 1, Warszawa 1994, s. 59–60, 65, 301, 303, t. 2, s. 15, 47, 60, 82, 156, 253; A. Wolañski, Wojna polsko-rosyjska 1792, Warszawa 1996, s. 147, 158, 245, 373, 569.

27 Albrecht, Z dziejów, s. 5–6; Zarys dziejów wojskowoœci polskiej do roku 1864, t. 2, Warszawa 1966, s. 313; H. Kroczyñski, op. cit., s. 64.

28 Gembarzewski, WP 1807, s. 130; Pachoñski, op. cit., s. 550–552, 554, 587; £ukasiewicz, op. cit., s. 50, 129, 177, 210–211; Bielecki, Wielka, s. 454–455, 461, 463–469.

29 Zarys dziejów, s. 310, 323; £ukasiewicz, op. cit., s. 57–58.

30 Gembarzewski, WP 1807, s. 132–160.

w mniejszym stopniu w armii austriackiej, pruskiej i rosyjskiej. Do tego dochodzili liczni ochotnicy przewa¿nie ze stanu szlacheckiego. W 1808 r.

w 3. pu³ku u³anów i 4. pu³ku strzelców konnych na 70 oficerów – 26 wywo-dzi³o siê z armii Rzeczpospolitej i legionów, 36 z powstañ wojewódzkich, czterech z armii pruskiej, trzech z austriackiej, a jeden z rosyjskiej³¹.

Kawaleria Ksiêstwa przyjê³a szereg rozwi¹zañ francuskich. W pu³kach pojawi³y siê rady administracyjne (nadzorowa³y finanse, ekwipunek, umun-durowanie i ¿ywienie ¿o³nierzy itp.), stopnie wojskowe (np. genera³a brygady, szefa szwadronu, sztandarowego), wzory mundurów (np. strzelców konnych, huzarów, kirasjerów), wyposa¿enie i uzbrojenie. Pod wzglêdem organizacyj-nym pu³ki kawalerii polskiej, podobnie jak francuskiej, dzieli³y siê na szwa-drony, a te z kolei na kompanie (po dwie w szwadronie), które faktycznie by³y szwadronami manewrowymi i bojowymi. Ró¿nice dotyczy³y liczby ofice-rów, podoficerów i ¿o³nierzy oraz szwadronów etatowych w pu³ku (w styczniu 1807 r. – 6 szw., w marcu 1807 r. – 3 szw., w 1809 roku – 2 szw. bojowe i trzeci zak³adowy, a w 1810 r. 4 szw.). W 1812 r. pu³ki przydzielone do dywizji piechoty mia³y 4 szwadrony , a pozosta³e w brygadach kawalerii rezerwowej tylko 3. W czerwcu 1813 r. Napoleon ustali³ sk³ad pu³ku na 4 szwadrony³². Jazda Ksiêstwa Warszawskiego nie dysponowa³a jednolitym regulaminem. Panowa³a wiêc du¿a dowolnoœæ w szkoleniu poszczególnych pu³ków (zdarza³o siê, ¿e posiada³y one w³asne regulaminy, jak np. 4. psk)³³. Powszechnie jednak w musztrze stosowano system trójkowy³⁴, a w armii francuskiej dwójkowy³⁵. W praktyce, gdy kawaleria polska wspó³dzia³a³a z francusk¹, ta ró¿nica nie sprawia³a trudnoœci walce pod warunkiem, ¿e polscy oficerowie znali komendy w jêzyku francuskim³⁶.

31 Fredro Aleksander, Trzy po trzy, Warszawa 1987, s. 405–407; Gembarzewski, WP 1807, s. 117; Albrecht, Z dziejów, s. 63 przypis; J. Staszewski, Walki kawaleryjskie pod Mirem i Romanowem 1812, Poznañ 1934, s. 11–19; Pachoñski, op. cit., s. 405–407.

32 H. Dembiñski, Niektóre wspomnienia o dzia³aniach korpusu polskiego pod dowództwem Xsiêcia Józefa Poniatowskiego w roku 1813 przez naocznego œwiadka Jenera³a Henryka Dembiñ-skiego, naówczas kapitana jazdy, „Pamiêtniki Polskie”, t. 3, Pary¿ 1845, s. 129; Za³uski, op. cit., s. 74, 81, 313, 315; Gembarzewski, WP 1807, s. 116, 119, 122, 124; Staszewski, Walki, s. 2;

Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 400–401, 416; £ukasiewicz, op. cit., s. 209–210; R. Morawski, H. Wielecki, Wojsko Ksiêstwa Warszawskiego. Kawaleria, b.r. i m.w., s. 8, 16, 29, 32.

33 I. Lubowiecki, Pamiêtniki, Lublin 1997, s. 117; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 405; Staszew-ski, Walki, s. 11; Paw³owStaszew-ski, Wojna, s. 56; R. MorawStaszew-ski, H. Wielecki, op. cit., s. 22.

34 Kompania dzieli³a siê na trzy plutony, a pluton na szóstki i trójki. Jeden z regulaminów zalecanych przez gen. Aleksandra Ró¿nieckiego do szkolenia jazdy, polski z 1790 roku, nakazy-wa³ obroty czwórkami lub trójkami, a francuski z 1804 r. tylko czwórkami. Gajewski, op. cit., t. 1, s. 179; Za³uski, op. cit., s. 315; J. Albrecht, Generalny inspektor jazdy gen. dyw. Ró¿niecki i jego lustracje pu³ków jazdy Ksiêstwa Warszawskiego w 1808 roku, „Bellona”, 1922, t. 5, z. 2, s. 116; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 405; Zarys, s. 313; R. Morawski, H. Wielecki, op. cit., s. 17;

Paw³owski, Wojna, s. 56.

35 Za³uski, op. cit., s. 81, 315. Szwadron bojowy, czyli kompania, dzieli³ siê na cztery plutony, a pluton na czwórki i dwójki.

36 F. Sznayde, Wypisy do teorii Jazdy u³o¿one jako notatki wyrywkowe bez zwi¹zku i przeznaczone jedynie tylko w pomoc pamiêci uczêszczaj¹cych na ustne kursa Teorii Jazdy, Pary¿ 1834, s. 181–182; Austin, 1812. Wielki odwrót, s. 338.

Bardzo póŸno wprowadzono w kawalerii polskiej podzia³ na kawaleriê dywizyjn¹ lub korpusow¹ (przy dywizjach piechoty i korpusach z³o¿onych z ró¿nych rodzajów wojsk) i rezerwow¹, zwan¹ te¿ samodzieln¹ (zdolna do samodzielnych dzia³añ przy wsparciu, co najwy¿ej, artylerii konnej). Pocz¹t-kowo pu³ki by³y przydzielone do formacji piechoty w poszczególnych legiach.

W 1808 r. armiê polsk¹ podzielono na trzy dywizje, a ka¿da z nich dyspono-wa³a dwoma pu³kami jazdy. W 1809 r., w trakcie dzia³añ wojennych, tworzo-no tymczasowo wiêksze, samodzielne, oddzia³y jazdy w sile kilku pu³ków, np.

w pierwszych dniach wojny 3–4 pu³ki zgrupowano pod wodz¹ gen. Aleksan-dra Ró¿nieckiego, na prze³omie czerwca i lipca podzielono jazdê na stra¿

przedni¹ (jeden pu³k), korpus g³ówny (trzy pu³ki) i rezerwê (dwa pu³ki). Do kawalerii dodano lekk¹ piechotê (wolty¿erów) i artyleriê konn¹. Dopiero w 1811 r. (po 17 V) do ka¿dej z trzech dywizji piechoty przydzielono po brygadzie kawalerii, a z dziewiêciu pozosta³ych utworzono trzy samodzielne brygady. W wojnie z Rosj¹ 16 pu³ków Ksiêstwa funkcjonowa³o, jako jazda dywizyjna i rezerwowa. Piêæ pu³ków porozdzielano miêdzy korpusy rezerwo-wej kawalerii i korpusy Wielkiej Armii. Szeœæ pu³ków utworzy³o dywizjê we francuskim IV korpusie rezerwowej kawalerii. Pozosta³ych piêæ pu³ków, jako jazda dywizyjna, w trzech brygadach, wesz³o w sk³ad polskiego V Korpusu Wielkiej Armii ks. Józefa Poniatowskiego. Dowodzi³ nimi gen. Micha³ Ka-mieñski. W sierpniu 1812 r., jeszcze przed bitw¹ pod Smoleñskiem, korpus zreorganizowano. Dwie brygady kawalerii po³¹czono w dywizjê³⁷. W czerwcu 1813 r. z rozkazu Napoleona utworzono z pu³ków Ksiêstwa rezerwowy kor-pus kawalerii (IV KrK) oraz brygadê kawalerii, która wchodz¹c w sk³ad VIII korpusu piechoty stanowi³a jego jazdê korpusow¹. Przy korpusie gen. D¹-browskiego tak¹ funkcjê pe³ni³a jedna brygada z IV korpusu³⁸.

Z rodzajów kawalerii bezwzglêdnie dominowa³y pu³ki lekkie – u³anów (11), strzelców konnych (3), huzarów (2) i krakusów (1). Obecnoœæ licznych pu³ków u³añskich, uzbrojonych w lance i posiadaj¹cych polski mundur naro-dowy (kurtki i rajtuzy granatowe, czapki rogate) by³a charakterystycznym elementem polskiej jazdy. Obecnoœæ u³anów i strzelców konnych rodzi³a po-wa¿ne problemy, gdy¿ przynajmniej do 1809 r. polscy dowódcy nie rozró¿niali taktycznego zastosowania u³anów od strzelców konnych odmiennie uzbrojo-nych. Dosz³o do tego, i¿ w 1809 r. odebrano szaserom karabinki i uzbrojono w lance. W 1813 r. ju¿ nie tylko u³ani i szaserzy, ale tak¿e huzarzy i krakusi

37 Gembarzewski, WP 1807, s. 122; M. Kukiel, Jazda polska nad Moskw¹. Bitwa pod Mo¿ajskiem 7 wrzeœnia 1812, Poznañ 1925, s. 24; Paw³owski, Wojna, s. 416; A. Dusiewicz, Tarutino 1812, Warszawa 2004, s. 57.

38 A. Su³kowski, Listy do ¿ony z wojen napoleoñskich, Warszawa 1987, s. 252, 299; Gem-barzewski, WP 1807, s. 122, 124–125, 128–130; Kukiel, Jazda, s. 23; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 541, 546, 550; Kukiel, Wojna, t. 1, s. 145; Staszewski, Walki, s. 3, 17; £ukasiewicz, op. cit., s. 209–210; Paw³owski, Wojna, s. 416; Bielecki, Wielka, s. 457–458, 469–471. Od 1 VI 1813 r.

oddzia³y ks. Józefa Poniatowskiego przesz³y na ¿o³d francuski. Korpus obserwacyjny gen.

J. H. D¹browskiego op³acany by³ przez Francuzów od stycznia 1813 roku.

pos³ugiwali siê w boju lancami³⁹. Krakusi stanowili wyj¹tkow¹ formacjê, nieznan¹ wczeœniej ani w armii polskiej, ani we francuskiej. Po wyprawie do Rosji w 1812 r., odtwarzaj¹c armiê Ksiêstwa Warszawskiego, zarz¹dzono pobór jednego jeŸdŸca z 50 dymów do pu³ków lekkiej jazdy. Planowano zebra-nych 12,6 tys. ludzi podzieliæ na szwadrony po 500 szabel i przy³¹czyæ do regularnych pu³ków jako lekkie oddzia³y posi³kowe (éclaireus). Ostatecznie uda³o siê zebraæ tylko oko³o 2 tys. jeŸdŸców s³abo wyszkolonych i na marnych koniach, co nie pozwoli³o na wykorzystanie ich zgodnie z planem. Utworzono z nich (w kwietniu 1813 r.) trzy pu³ki „stra¿y przedniej” po oko³o 500 szabel, a resztê na gorszych koniach odes³ano do piechoty. W czerwcu z tych trzech pu³ków utworzono jeden pu³k krakusów w sile 880 szabel. Formacja ta swo-im sposobem walki przypomina³a nieregularne pu³ki rosyjskie (kozaków).

Krakusów nie uczono skomplikowanych manewrów taktycznych. Dyspono-wali oni nawet uproszczonym regulaminem. Pu³k przemieszcza³ siê i manew-rowa³ k³usem (a nie stêpa), pos³uguj¹c siê buñczukiem do sygnalizowania komend ruchów. Jak zauwa¿y³ Franciszek Gajewski, krakusi „nacierali

œmia-³o, byli niezmordowani”. Odznaczyli siê w walkach z lekk¹ jazd¹ rosyjsk¹ tak, ¿e we wrzeœniu 1813 r. Napoleon zachwycony „pigmejami” ¿¹da³ ich tysiêcy dla swojej armii. W ten sposób krakusi stali siê pierwowzorem dla nowego typu jazdy francuskiej (trzech pu³ków eklerów gwardii). Po reorgani-zacji dokonanej na pocz¹tku 1814 r. pu³k krakusów, jako pu³k eklerów zmie-ni³ sukmanê i rogatywkê na mundur przypominaj¹cy ubiór Czerkiesów⁴⁰. W armii Ksiêstwa Warszawskiego ciê¿k¹ kawaleriê reprezentowa³ tylko jeden pu³k kirasjerów (utworzony w 1809 r. formalnie przetrwa³ do 14 XI 1814 r.).

W 1813 r. kirasjerzy, ju¿ bez kirysów, wraz z krakusami tworzyli brygadê⁴¹. Najlepsz¹ kawaleri¹ (pod wzglêdem wyszkolenia, umiejêtnoœci i

do-œwiadczenia ¿o³nierzy) Polacy dysponowali dopiero w schy³kowym okresie epoki napoleoñskiej, w kampaniach 1813 i 1814 r. w Niemczech i Francji.

Jak s³usznie zauwa¿y³ Jerzy Grobicki, kawaleria polska „[...] przez swoj¹ bitnoœæ wysu[nê³a – T.S.] siê na czo³o walcz¹cych podówczas wojsk prawie ca³ej Europy”⁴². D³ugo musia³a ona pracowaæ na swoj¹ s³awê.

Chrzest bojowy przesz³a w kampaniach 1806 i 1807 r. Nie by³a jednorod-na pod wzglêdem organizacyjnym i kadrowym, gdy¿ tworzy³y j¹ formacje z³o¿one z ochotników, pospolitego ruszenia, poborowych i dezerterów z armii zaborczych. Walczy³y one na ró¿nych frontach wojny- na Pomorzu Zachodnim i Gdañskim, w Prusach Wschodnich i na Mazowszu. G³ównym ich

przeciwni-39 Paw³owski, Wojna, s. 57; R. Morawski, H. Wielecki, op. cit., s. 16, 44, 93.

40 Dembiñski, op. cit., s. 126; K. Ko³aczkowski, Wspomnienia, ks. 2, Kraków 1899, s. 38–39;

A. Bia³kowski, Pamiêtnik starego ¿o³nierza 1806–1814, Warszawa 1903, s. 326–327, 333–334;

Gajewski, op. cit., s. 336, Krakusi byli postrachem jazdy wêgierskiej i pruskiej, ale u³ani i kozacy dotrzymywali im pola, gdy¿ byli uzbrojeni w lance i spisy; Gembarzewski, WP 1807, s. 56, 68, 127–128, 174–175; Pachoñski, op. cit., s. 591; £ukasiewicz, op. cit., s. 209–210, 252.

41 £ukasiewicz, op. cit., s. 209–210.

42 Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 388–391.

kiem by³y oddzia³y nieregularne (na Pomorzu pruskie freikorpsy, tj. oddzia³y z³o¿one z ochotników), a w Prusach i na Mazowszu oddzia³y kozaków armii rosyjskiej. Napoleon nieustannie naciska³ na polskie w³adze, aby szybciej formowa³y lekk¹ jazdê do os³ony komunikacji Wielkiej Armii przed „licznymi i napastliwymi zastêpami kawalerii nieprzyjacielskiej”⁴³.

W 1806 i 1807 r. polska kawaleria zdobywa³a doœwiadczenie w zakresie s³u¿by os³onowej, zwiadowczej i ³¹cznikowej. W praktyce wype³nia³a zadania kawalerii nieregularnej, bo taka w wiêkszoœci wypadków by³a pomimo wysi³-ków organizatorów⁴⁴. W bitwach odnotowano jej œladow¹ obecnoœæ pod Pu³-tuskiem⁴⁵ i I³aw¹ Prusk¹⁴⁶. Dopiero pod Frydlandem (14 VI) uczestniczy³, wraz z dywizj¹ gen. D¹browskiego, 5. psk (p³k. Kazimierza Turny), wzmoc-niony kompani¹ „towarzyszy” z 6. pu³ (zob. przypis 51). Pu³k ten z powodze-niem atakowa³ zarówno piechotê jak i kawaleriê rosyjsk¹ w bojach o Hein-richsdorf. W poœcigu po bitwie jazda Turny dwukrotnie rozbi³a oddzia³y ro-syjsko-pruskie pod wsi¹ Wystêpne (Hohenstein nad £yn¹) i w Gierdanach⁴⁷.

Na prze³omie grudnia 1806 i stycznia 1807 r. rodz¹ca siê regularna jazda polska i chor¹gwie pospolitego ruszenia stacza³y drobne utarczki (pod Byd-goszcz¹, Borzechowem i pod wsi¹ Ostrowite) z pruskimi freikorpsami (oddzia³ mjr. Stutterheima), oczyszczaj¹c przedpole Bydgoszczy⁴⁸. Do czerwca oddzia³y polskie nie uczestniczy³y w bojach prowadzonych przez Napoleona w Prusach Wschodnich. Ich zadania ogranicza³y siê do ochrony skrzyde³, ty³ów i komuni-kacji armii francuskiej oraz oblê¿enia Gdañska⁴⁹. Dlatego te¿ jazda polska stacza³a wiele potyczek podjazdów, a tak niewiele wiêkszych bitew. Przyk³ad

Na prze³omie grudnia 1806 i stycznia 1807 r. rodz¹ca siê regularna jazda polska i chor¹gwie pospolitego ruszenia stacza³y drobne utarczki (pod Byd-goszcz¹, Borzechowem i pod wsi¹ Ostrowite) z pruskimi freikorpsami (oddzia³ mjr. Stutterheima), oczyszczaj¹c przedpole Bydgoszczy⁴⁸. Do czerwca oddzia³y polskie nie uczestniczy³y w bojach prowadzonych przez Napoleona w Prusach Wschodnich. Ich zadania ogranicza³y siê do ochrony skrzyde³, ty³ów i komuni-kacji armii francuskiej oraz oblê¿enia Gdañska⁴⁹. Dlatego te¿ jazda polska stacza³a wiele potyczek podjazdów, a tak niewiele wiêkszych bitew. Przyk³ad