ARTYKU£Y I ROZPRAWY

Rada Redakcyjna

Stanis³aw Achremczyk, Daniel Beauvois (Pary¿), Tadeusz Filipkowski, Stanis³aw Gajewski, Stefan Hartmann (Berlin), Zoja Jaroszewicz-Pieres³awcew,

Janusz Jasiñski, S³awomir Kalembka, Marek K. Kamiñski, Norbert Kasparek (przewodnicz¹cy), Andrzej Kopiczko, Giennadij Krietinin (Kaliningrad),

Kazimierz £atak, Bohdan £ukaszewicz, Jens E. Olesen (Greifswald), Bohdan Ryszewski, Jan Sobczak, Alojzy Szorc

Redakcja

Jan Gancewski (sekretarz), Witold Gieszczyñski (redaktor naczelny), Roman Jurkowski, Norbert Kasparek

Recenzenci

Kazimierz Bobowski, Wies³aw Caban

Adres Redakcji

Instytut Historii i Stosunków Miêdzynarodowych UWM, ul. Kurta Obitza 1 10-725 Olsztyn, tel./fax 089-527-36-12, tel. 089-524-64-35

e-mail: echaprzeszlosci@wp.pl

http://human.uwm.edu.pl/historia/echa.htm

Projekt ok³adki Barbara Lis-Romañczukowa

Redakcja wydawnicza Danuta Jamio³kowska

T³umaczenie na jêzyk angielski Joanna Jensen

PL ISSN 1509-9873

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie Olsztyn 2008

Ark. wyd. 31,5; ark. druk. 26,75; pap. druk. kl III

Druk – Zak³ad Poligraficzny Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie – zam. 722

ARTYKU£Y I ROZPRAWY

Miron Wolny, Oszustwo Abilyksa – fikcja literacka czy rzeczywisty symptom s³aboœci polityki Barkidów w Hiszpanii w pocz¹tkowym okresie drugiej wojny punickiej? ... 7 Marek Smoluk, Spory doktrynalne w Anglii za panowania Henryka VIII ... 25 Danuta Bogdan, W krêgu autonomii uniwersyteckiej. Troski i radoœci profesorów Uniwersytetu Królewieckiego w XVI–XVII wieku ... 37 Piotr Florek, Drugi etap walki Dymitra I Samozwañca o carsk¹ koronê.

Bitwa pod Dobryniczami i oblê¿enie Krom ... 61 Tomasz Kruz, Fachowiec i skradziona ³y¿ka. Z dziejów kontaktów cystersów

sulejowskich z piotrkowskimi rzemieœlnikami w XVIII wieku ... 73 Tomasz Strze¿ek, Kawaleria Ksiêstwa Warszawskiego w wojnach napoleoñskich

– organizacja i szlak bojowy ... 83 S³awomir Kalembka, Genera³ La Fayette przyjaciel Wielkiej Emigracji ... 113 Daniel Beauvois, Inteligencja polska na zachodnich kresach cesarstwa rosyjskiego

w XIX wieku ... 121 Stanis³aw Gajewski, Biskupi Królestwa Polskiego wobec ukazu carskiego

o klasztorach z 8 listopada 1864 roku ... 143 Àëåêñàíäð Ãàâðèëèí, Ìèññèîíåðñêàÿ ðàáîòà ïðàâîñëàâíîãî äóõîâåíñòâà ñðåäè

ñòàðîâåðîâ íà òåððèòîðèè ñîâðåìåííîé Ëàòâèè â íà÷àëå XX âåêà ...155 Mariusz Korzeniowski, Wydzia³ Opieki nad Dzieæmi Centralnego Komitetu

Obywatelskiego w Rosji – powstanie i pocz¹tki dzia³alnoœci ... 165 Dariusz Tarasiuk, Polacy w radzie miejskiej Miñska w latach 1917–1918... 181 Józef Smoliñski, Ochotnicy Polonii amerykañskiej podczas wojen œwiatowych.

Problemy i niepowodzenia ... 197 Pawe³ Letko, Polska Partia Socjalistyczna w powiecie kêtrzyñskim, cz. II ... 209 Mariusz Mazur, Obraz Konrada Adenauera w propagandzie polskiej

lat 1949–1955 ... 227 Marek Andrzejewski, Obraz Polski w austriackich podrêcznikach szkolnych

do historii ... 241 DOKUMENTY I MATERIA£Y

Kinga Dorbach, Akta dawne w strukturze zasobu Archiwum Diecezjalnego

w Pelplinie ... 255 Roman Jurkowski, Listy Edwarda Woyni³³owicza do Mariana Zdziechowskiego

z lat 1905–1928, cz. II ... 267 Karol Sacewicz, Narodowe Si³y Zbrojne wobec podziemia komunistycznego.

Instrukcja wywiadu z 15 marca 1943 r. ... 289

RELACJE I WSPOMNIENIA

W 90. rocznicê odzyskania niepodleg³oœci. M³odzie¿ podzamojska w 1918 roku.

Z tradycji rodzinnych (Janusz Jasiñski) ... 303 Wspomnienia zes³añca Aleksandra Modzelewskiego (1939–1942)

(Wies³aw Ignacy Gawinek) ... 325 POLEMIKI, RECENZJE I OMÓWIENIA

Bernard Nowaczyk, Powstanie Spartakusa 73–71 p.n.e. (Miron Wolny) ... 337 Przemys³aw Paradowski, W obliczu »nag³ych potrzeb« Rzeczypospolitej. Sejmy

ekstraordynaryjne za panowania W³adys³awa IV Wazy (Andrzej Korytko) ... 340 Wolfgang Froese, Historia pañstw i narodów Morza Ba³tyckiego (Piotr Florek) ... 344 Maria Filina, Danuta Ossowska, Losy Polaków na Kaukazie, cz. I: „Tbiliska grupa”

polskich poetów zes³añczych (Maria Korybut-Marciniak) ... 350 Jolanta Ma³gorzata Marszalska, Biblioteka opactwa cystersów w Szczyrzycu

do koñca XIX stulecia. Dziedzictwo wieków (Kazimierz £atak) ... 353 Zbigniew Dunin-Wilczyñski, Order Œw. Stanis³awa (Kazimierz £atak) ... 357 Ks. Tomasz B³aszczyk, Zakony na Œl¹sku w dobie kulturkampfu (Kazimierz £atak) ...359 Piotr Zwoliñski, Dzia³alnoœæ spo³eczno-dobroczynna Koœcio³a ³ódzkiego w okresie miêdzywojennym (Kazimierz £atak) ... 365 Pawe³ Dudziñski, Wspó³czesna heraldyka i zwyczaje heraldyczne w Koœcio³ach

chrzeœcijañskich (Kazimierz £atak) ... 367 Rafa³ Wnuk, „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich

II Rzeczypospolitej (wrzesieñ 1939–czerwiec 1941) (Karol Sacewicz) ... 372 Anna Korzeniewska-Lasota, Ukraiñcy na Warmii i Mazurach w latach 1947–1970

(Jaros³aw Syrnyk) ... 376 S³awomir Cenckiewicz, Piotr Gontarczyk, SB a Lech Wa³êsa. Przyczynek do biografii

(Pawe³ Piotr Warot) ... 387 Maria Bieniek, Dydaktyka historii. Wybrane zagadnienia (Izabela Lewandowska) ... 393 KRONIKA NAUKOWA

Irena Makarczyk, Nadanie tytu³u doktora honoris causa Uniwersytetu

Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie. Promocje Wydzia³u Humanistycznego .... 399 Tomasz Gajownik, ród³a do dziejów polsko-litewskiej rywalizacji wywiadowczej

w dwudziestoleciu miêdzywojennym XX wieku (w zasobie Litewskiego

Centralnego Archiwum Pañstwowego w Wilnie) ... 404 Witold Gieszczyñski, Refleksje z Muzeum Ofiar Ludobójstwa w Wilnie... 409 Roman Jurkowski, IV Miêdzynarodowa Konferencja Naukowo-Teoretyczna

„Znakomici Miñszczanie XIX-XX wieku”, Miñsk, 17 listopada 2007 r. ... 414 Witold Gieszczyñski, W 65. rocznicê zbrodni wo³yñskiej ... 418 Renata Gieszczyñska, Wystawa IPN pt. Olsztyñska „Solidarnoœæ”1980–1981 ... 422 PO¯EGNANIA

Moje po¿egnanie z Mistrzem. Wspomnienie o Profesorze Romanie Wapiñskim

(Roman Jurkowski) ... 425

TABLE OF CONTENTS

ARTICLES AND DISSERTATIONS

Miron Wolny, Abelox’s deception – literary fiction or a real symptom of the weakness of the Barcid policy in the initial period of the Second Punic War? ... 7 Marek Smoluk, Doctrinal disputes in England during the reign of Henry VIII ... 25 Danuta Bogdan, In the circle of university autonomy. Concerns and joys

of the professors of the University of Königsberg in the 16^th–17^th centuries ... 37 Piotr Florek, The second stage of the struggle of False Dmitriy I for the tsar’s crown.

The battle of Dobrynichi and the siege of Kromy ... 61 Tomasz Kruz, A professional man and a stolen spoon. The history of contacts between

Sulejów Cistercians and Piotrków craftsmen in the 17^th century ... 73 Tomasz Strze¿ek, The cavalry of the Duchy of Warsaw during the Napoleonic Wars

– organization and battles ... 83 S³awomir Kalembka, General La Fayette, a friend of the Great Emigration ... 113 Daniel Beauvois, The Polish intelligentsia of the western borderland of the Russian

empire in the 19^th century ... 121 Stanis³aw Gajewski, The attitudes of the bishops of the Kingdom of Poland towards

the tsar’s ukas on monasteries and convents of 8 November 1864 ... 143 Aleksander Gawrylin, Missionary activity of orthodox clergy among old believers

in the territory of Lithuania in the early 20 th century ... 155 Mariusz Korzeniowski, The Child Care Department of the Citizens’ Central

Committee in Russia – origins and early activities ... 165 Dariusz Tarasiuk, The Poles in the Minsk City Council in 1917–1918 ... 181 Józef Smoliñski, Volunteers from the American Polish community during

the world wars. Problems and failures ... 197 Pawe³ Letko, The Polish Socialist Party in the Kêtrzyn District, part II ... 209 Mariusz Mazur, The image of Konrad Adenauer in the Polish propaganda

of 1949–1955 ... 227 Marek Andrzejewski, The image of Poland in Austrian school history textbooks ... 241 DOCUMENTS AND MATERIALS

Kinga Dorbach, Old records in the structure of the Diocesean Archives resources in Pelplin ... 255 Roman Jurkowski, Letters of Edward Woyni³³owicz to Marian Zdziechowski

from the period of 1905–1928, part II ... 267 Karol Sacewicz, The National Armed Forces against the communist underground.

The orders of the secret service of 15 March 1943 ... 289 REPORTS AND REMEMBRANCES

On the 90^th anniversary of regaining independence. The youth from the area

of Zamoœæ in 1918. From family traditions (Janusz Jasiñski) ... 303

Reminiscences of Aleksander Modzelewski, an exile, from the period of 1939–1942 (Wies³aw Ignacy Gawinek) ... 325 POLEMICS, REVIEWS AND ELABORATIONS

Bernard Nowaczyk, The Spartacus’ Uprising, 73–71 BC, (Miron Wolny) ... 337 Przemys³aw Paradowski, In the face of ‘urgent needs’ of the Polish Republic.

Extraordinary sejms under the reign of W³adys³aw IV Vasa (Andrzej Korytko) .... 340 Wolfgang Froese, The History of states and nations of the Baltic Sea

(Piotr Florek) ... 344 Maria Filina, Danuta Ossowska, The Fate of Poles in the Caucasus, part I:

The Tbilisi group of the exiled Polish poets (Maria Korybut-Marciniak)... 350 Jolanta Ma³gorzata Marszalska, The library of the Cistercian Abbey in Szczyrzec

until the end of the 19^th century. A heritage of centuries (Kazimierz £atak) ... 353 Zbigniew Dunin-Wilczyñski, The order of St. Stanislav (Kazimierz £atak) ... 357 Rev. Tomasz B³aszczyk, Religious orders in Silesia during the kulturkampf

(Kazimierz £atak) ... 359 Piotr Zwoliñski, The social and charity activity £ódŸ Church in the interwar

period (Kazimierz £atak) ... 365 Pawe³ Dudziñski, Modern heraldry and heraldic customs in Christian churches

(Kazimierz £atak) ... 367 Rafa³ Wnuk, “In the times of the first Soviets”. The Polish conspiracy on the Eastern

Borderland of the Second in Polish Republic (September 1939 – June 1941

(Karol Sacewicz) ... 372 Anna Korzeniewska-Lasota, Ukrainians in Warmia and Mazury 1947–1970

(Jaros³aw Syrnyk) ... 376 S³awomir Cenckiewicz, Piotr Gontarczyk, The Secret Police and Lech Wa³êsa.

Contribution to his biography Pawe³ PiotrWarot) ... 387 Maria Bieniek, Didactics of history. Selected issues (Izabela Lewandowska) ... 393 ACADEMIC CHRONICLE

Irena Makarczyk, Promotions in the Faculty of Arts awarded the title

of honoris causa doctor of the University of Warmia and Mazury in Olsztyn, defences of postdoctoral dissertations and doctoral examinations in the field of history in the academic year of 2007/2008 ... 399 Tomasz Gajownik, Sources for the history of the Polish-Lithuanian rivalry

of intelligence services in the interwar period of the 20^th century

(in the resources of the Lithuanian Central State Archive in Vilnius) ... 404 Witold Gieszczyñski, Reflections from the Museum of Genocide Victims in Vilnius... 409 Roman Jurkowski, IV International Scientific and Theoretical Conference

“The Distinguished Minsk citizens of the 19^th and 20^th centuries”,

Minsk, 17 November 2007 ... 414 Witold Gieszczyñski, On the 65^th anniversary of the Volhynia crime ... 418 Renata Gieszczyñska, Exhibition entitled “Olsztyn »Solidarity« of 1980–1981” ... 422 FAREWELLS

Farewell to My Master. Memorial about Professor Roman Wapiñski ... 425

Miron Wolny

Instytut Historii i Stosunków Miêdzynarodowych Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie

ARTYKU£Y I ROZPRAWY

Wraz z przybyciem Hamilkara do Hiszpanii w roku 237 p.n.e. rozpoczê³a siê nowa era w dziejach Pó³wyspu. Oto stare kultury iberyjskie, które wcze-

œniej mia³y stycznoœæ ze spo³ecznoœci¹ fenick¹ i punick¹¹, teraz postawione zosta³y w obliczu koniecznoœci zasymilowania siê z nimi. Procesowi temu poœwiêcono dot¹d stosunkowo du¿o uwagi². Przegl¹d wspó³czesnej literatury dotycz¹cej polityki kartagiñskiej w Hiszpanii wskazuje jednak, ¿e podejmo- wane badania pozostaj¹ niekiedy na niewystarczaj¹cym poziomie szczegó³o- woœci, aby zawsze w pe³ni wypowiedzieæ siê w kwestii postêpów romanizacji na terenie Hiszpanii w okresie drugiej wojny punickiej, której Ÿród³em mia-

³aby byæ s³aboœæ polityki punickiej na tym terenie³. Wydaje siê, ¿e poruszony

1 App., Ib., 1, 6; P. Barceló, Karthago und die Iberische Halbinsel von den Barkiden, Bonn 1987; J. Gómez de Caso, Amilcar Barca y la política cartaginesa (249–237 a.C), Alcalá de Henares 1996.

2 J. M. Blásquez, M. P. García, G. Pérez, Los Bárquidas en la Península Ibérica, w: Atti del II Congresso onternazionale di studi fenici e punici, Roma, 9-14 novembre 1987, vol. I, Roma 1991, s. 27–50; P. L. Vilatela, Polibio (III, 9 s.) y la administración terrtorial cartaginesa de Iberia, HAnt 27, 2003, s. 7–42; J. M. Blásquez, La política Bárquida en la Península Ibérica, w:

Atti V Congresso internazionale di studi fenici e punici, Marsala-Palermo, 2–8 ottobre 2000, vol. III, Palermo 2005, s. 1331–1342.

3 Na wysokim poziomie zdetalizowania by³a i jest nadal omawiana problematyka wybu- chu drugiej wojny punickiej, ze szczególnym uwzglêdnieniem Saguntu, jako problemu zapalne- go zob. A.B. Drachmann, Sagunt und die Ebro-Grenze in den Verhandlungen zwischen Rom und Karthago 220–218, København 1920; W. Kolbe, Die Kriegsschuldfrage von 218 v. Chr. Geb., Heidelberg 1934; J. Carcopino, Le traité d’Hasdrubal et la responsiblité de la deuxième querre punique, REA 55, 1953, s. 258–293; A. Giovannini, Le droit fécial et la declaration de querre de Rome à Carthage en 218 avant J.-C., Atheneum 88, 2000, s. 69–116.

OSZUSTWO ABILYKSA – FIKCJA LITERACKA CZY RZECZYWISTY SYMPTOM S£ABOŒCI POLITYKI

BARKIDÓW W HISZPANII W POCZ¥TKOWYM

OKRESIE DRUGIEJ WOJNY PUNICKIEJ?

w niniejszej pracy przypadek Abilyksa, nielojalnego wobec Kartagiñczyków zdrajcy sprzyjaj¹cego Rzymianom, mo¿e rzuciæ nieco wiêcej œwiat³a na kwe- stie zorganizowania polityki punickiej na Pó³wyspie Iberyjskim. Badania do- tycz¹ce przekazów historiograficznych nosz¹ zwykle piêtno zarzutu o reinter- pretacjê, st¹d w³aœciwe dociekania nale¿y poprzedziæ kilkoma uwagami natu- ry metodologicznej.

Poczynaj¹c od najbardziej namacalnych Ÿróde³ trzeba podkreœliæ, i¿ epi- grafika jako integralny element metodologii badañ w dziedzinie historii sta- ro¿ytnej, pozwalaj¹cy na dysponowanie danymi o charakterze statystycznym, które mog¹ byæ skonfrontowane z tradycj¹ historiograficzn¹, z uwagi na niedostateczny stan zachowania bazy inskrypcyjnej nie mo¿e byæ wykorzy- stana w badaniach nad polityk¹ kartagiñsk¹ w Hiszpanii. Efekty badañ archeologicznych, prowadz¹cych do rekonstrukcji obrazu kultury materialnej na staro¿ytnym Pó³wyspie Iberyjskim, mimo znacz¹cego postêpu, jaki przy- nosz¹ prace badawcze wspó³czesnych zespo³ów naukowych, g³ównie hiszpañ- skich, francuskich i w³oskich⁴, nie pozwalaj¹ jeszcze w pe³ni wypowiedzieæ siê w kwestii obrazu asymilacji rdzennych kultur iberyjskich z Kartagiñczy- kami. Ten stan rzeczy wymusza niejako odwo³anie siê w pierwszej kolejnoœci do lektury zachowanych przekazów o charakterze historiograficznym, co czy- ni siê wraz z ca³ym baga¿em praktyk metodologicznych, s³u¿¹cych weryfika- cji tekstów na drodze Quellenanalyse, polegaj¹cej w znacznej mierze na po- równawczej komparatystyce fragmentów piœmiennictwa grecko-³aciñskiego.

Przypadek Abilyksa winien byæ rozpatrzony w oparciu o badania Ÿróde³ pisa- nych, jednak jako symptom pewnego szerszego procesu, znamionuj¹cego nie- doskona³oœci punickiej polityki w Hiszpanii, powinien zostaæ tak¿e skonfron- towany z generalnymi wynikami badañ, w których wykorzystywano tak¿e

Ÿród³a pozaliterackie.

Abilyks to kolejny gennio cattivo rzymskiej historiografii – sprawca in- trygi, która – tak jak i w przypadku innych indywiduów jego pokroju

– rozgrywa siê w konkretnych realiach historycznych. Jest oto pocz¹tek dru- giej wojny punickiej, Hannibal odnosi kolejne zwyciêstwa w Italii⁵, zaœ podle- gaj¹ca jego bratu Hazdrubalowi Hiszpania utrzymywana jest tymczasem w odpowiedniej dyscyplinie na mocy postanowieñ Hannibala⁶. Jednym

4 Wnioski autora na ten temat zosta³y sformu³owane w oparciu o lekturê ustaleñ kongre- su poœwiêconego problematyce fenickiej i punickiej (Congresso internazionale di studi fenici e punici).

5 Zob. T. Schmitt, Hannibals Siegeszug, München 1991; M. Wolny, Hannibal w Italii 218–217 p.n.e. Studia nad uwarunkowaniami pocz¹tkowych sukcesów kartagiñskich, Olsztyn 2007.

6 Pol., III, 33, 11; Liv., XXI, 22, 2; App., Hann., 4, 13; Eutrop., III, 8, 2; Th. Lenschau, Hasdrubal no. 7, RE VII, 2, Stuttgart 1912, kol. 2470; W. Huss, Geschichte der Karthager, München 1985, s. 297 in.; B. Wollner, Die Kompetenzen der karthagischer Feldherrn, Frankfurt am Mein 1987, s. 113; K. Geuss, Prosopographie der literarisch bezeugten Karthagern, Leuven 1994, s. 136; U. Händl-Sagawe, Der Beginn des 2. Punischen Krieges. Ein historisch-kritischer Kommentar zu Livius Buch 21, München 1995, s. 138.

™

z takich postanowieñ mia³o byæ zatrzymanie zak³adników iberyjskich z tych miast, których intencje nie wzbudza³y u Kartagiñczyków zaufania. Zak³adni- kami tymi mieli byæ synowie pochodz¹cy ze znakomitych rodzin (™pifan»j)⁷. W roku 217 p.n.e., kiedy ofensywa Scypionów w Hiszpanii zaczê³a odnosiæ sukcesy, pewien Hiszpan imieniem Abilyks zacz¹³ zastanawiaæ siê co do sen- sownoœci dalszego trwania w sojuszu z Kartagiñczykami. Chc¹c przypodobaæ siê Rzymianom postanowi³ – zmieniaj¹c sojusznika – poprzeæ jednoczeœnie swoje intencje konkretn¹ przys³ug¹. Z tego powodu zdecydowa³ siê na oszu- stwo wobec dowódcy kartagiñskiego Bostara, w wyniku którego wspomniani zak³adnicy iberyjscy zostali wydani Rzymianom. Epizod ten, znakomicie pa- suj¹cy do kontekstu hiszpañskiego teatru drugiej wojny punickiej, przekazali trzej autorzy: Polibiusz⁸, Liwiusz⁹ i Zonaras¹⁰. Zgodnie z zawartymi powy¿ej postulatami metodologicznymi szczegó³owe rozwa¿enie tych relacji winno opieraæ siê o kilka krêgów problemowych. Przede wszystkim nale¿y szczegó-

³owo przeanalizowaæ charakterystykê Abilyksa, próbuj¹c ustaliæ jego status i faktyczne motywy, nastêpnie przeanalizowaæ Ÿród³owy przekaz wydarzeñ, badaj¹c jednoczeœnie mo¿liwoœci zaistnienia toposu literackiego, tudzie¿ tra- westacji – tak na p³aszczyŸnie Ÿród³owego rdzenia, jak i w póŸniejszej trady- cji. Wreszcie historia o oszustwie winna byæ rozpatrzona w kontekœcie trój- stronnych relacji punicko-iberyjsko-rzymskich.

Status Abilyksa

Informacje Ÿród³owe dotycz¹ce Abilyksa nale¿y rozpatrzeæ w dwóch za- sadniczych p³aszczyznach. Po pierwsze, nale¿y przyjrzeæ siê temu, co mówi¹

Ÿród³a wprost na temat jego statusu, po drugie zaœ nale¿y rozwa¿yæ kontekst wydarzeñ pod k¹tem mo¿liwoœci ustalenia spo³eczno-politycznej funkcji tej postaci. W odniesieniu do pierwszej kwestii mamy dosyæ lakoniczne wzmian- ki, na podstawie których wiadomo, ¿e Abilyks by³ na Pó³wyspie Iberyjskim tubylcem (”Iber¹¹, Hispanus¹²). Jak nadmienia dodatkowo Polibiusz, by³ to cz³owiek dobrze sytuowanym pod wzglêdem materialnym (b{oj), ciesz¹cy siê

7 Pol., III, 98, 1; por. mniej precyzyjn¹ informacjê Liv., XXII, 22, 4: quo ibi obsides totius Hispaniae traditos ab Hannibale fama erat modico in arce custodiri praesidio. Zasadniczym mankamentem cytowanej relacji jest sformu³owanie totus Hispaniae, odnosz¹ce siê nieprecyzyj- nie do ca³ej Hiszpanii (oœrodków, miast, czy plemion?) jako miejsc pozyskania zak³adników, podczas gdy odnoœny fragment Polibiusza kwestiê tê precyzuje: Õsaij pólesin ¬ºp…sthse tín ¦kat\

t¾n ’Iber…an. Sk¹din¹d u Liwiusza zastanawiaj¹ce jest wtr¹cenie fama erat, które mog³o odnosiæ siê do tradycji lokalnej w Ÿródle rzymskim. Wskazane zró¿nicowania prowadz¹ do hipotezy, ¿e informacja o zak³adnikach iberyjskich mog³a wywodziæ siê z dwóch niezale¿nych Ÿróde³, a to przemawia na korzyœæ jej wiarygodnoœci.

8 Pol., III, 98. 1 in.

9 Liv., XXII, 22, 6 in.

10 Zon., IX, 1.

11 Pol., III, 98, 2; Zon., IX, 1.

12 Liv., XXII, 22, 6.

nadto dobr¹ reputacj¹ (dóxa)¹³. Wynikaj¹c¹ z tych sformu³owañ przynale¿- noœæ do elit spo³ecznych Hiszpanii potwierdza równie¿ Liwiusz za pomoc¹ sformu³owania nobilis¹⁴. Relacje greckojêzyczne ró¿ni¹ siê co do formy zapa- miêtanego imienia oszusta. Polibiusz odnotowuje formê #Ab{lux natomiast Zonaras prezentuje formê ^Abeloj¹⁵. Ró¿nica wystêpuj¹ca w przekazie Zona- rasa mo¿e wynikaæ z zastosowania przez tego autora innych regu³ translacyj- nych, co mo¿e dowodziæ, ¿e opiera³ siê on wy³¹cznie na Liwiuszu i na swój sposób przet³umaczy³ na grekê ³aciñsk¹ formê imienia. Nie mo¿e byæ tutaj równie¿ wykluczona pomy³ka bizantyñskiego autora.

Niestety trudno wypowiedzieæ siê co do funkcji Abilyksa. Fakt rozmów prowadzonych z Bostarem mo¿e sugerowaæ, ¿e by³ on albo iberyjskim naczel- nikiem plemiennym, albo szpiegiem na us³ugach kartagiñskiego wywiadu.

Wydaje siê, ¿e wiêcej przemawia za tym drugim rozwi¹zaniem. Abilyks bar- dzo dobrze orientuje siê bowiem w po³o¿eniu zak³adników, akcjê swoj¹ orga- nizuje w tajemnicy i jakoby przeprowadza j¹ w nocy. Wnikliwe rozpatrzenie tekstu Liwiusza, w którym autor mówi, ¿e Abilyks odbiera³ rozkazy dotycz¹- ce przebiegu akcji od Bostara: diem insequentem absumpsit cum Bostare mandatis ad rem agendam accipiendis¹⁶, wydaje siê z kolei wskazywaæ, i¿

Ÿród³o, z którego korzysta³ Liwiusz, mog³o znaæ formaln¹ podleg³oœæ Abilyksa wobec Bostara. Cytowana fraza wyraŸnie przecie¿ sugeruje, i¿ chodzi o wy- danie rozkazu (mandatus)¹⁷ przez Bostara i jego odebranie (accipo)¹⁸ przez podw³adnego, czyli Abilyksa. Dalej, co szczególnie wa¿ne dla podtrzymania podejrzenia o szpiegowskiej funkcji Hiszpana, nale¿y zauwa¿yæ, i¿ cz³owiek ten œwietnie orientuje siê równie¿ w po³o¿eniu Rzymian. Ponadto do zakwali- fikowania Abilyksa do kategorii osób zwi¹zanych z kartagiñskim wywiadem sk³aniaj¹ równie¿ wspó³czesne badania dotycz¹ce akcji wywiadowczych, pro- wadzonych podczas drugiej wojny punickiej. Mimo ¿e prace na ten temat zasadniczo koncentruj¹ siê na szpiegach Hannibala, to jednak w ogólnym zarysie wyœwietlaj¹ mechanizmy funkcjonowania tych s³u¿b¹⁹. Szczególnie ciekawa wydaje siê w tym kontekœcie konkluzja pracy G. Urso na temat generalnej s³aboœci wywiadu kartagiñskiego, który wprawdzie na pocz¹tku konfliktu dzia³a³ jeszcze prawid³owo, ale po bitwie pod Kannami systema- tycznie s³ab³, pogr¹¿aj¹c siê wreszcie w ca³kowitej bezczynnoœci²⁰. Z argu-

13 Pol., III, 98. 2.

14 Liv., XXII, 22, 6. To niezwykle wieloznaczne sformu³owanie mo¿e sugerowaæ tak¿e, i¿

Abilyks by³ znany (z czegoœ), z jakiegoœ powodu móg³ byæ godny podziwu, tudzie¿ móg³ byæ szlachetnie urodzony, por. S³ownik ³aciñsko-polski, red. J. Korpanty, t. 2, Warszawa 2003, s. 317.

15 Pol., III, 98, 2; por. Zon., IX, 1.

16 Liv., XXII, 22, 16.

17 S³ownik ³aciñsko-polski, red. J. Korpanty, t. 2, Warszawa 2003, s. 33.

18 Ibidem, t. 1, Warszawa 2001, s. 317. 233.

19 M. Zlattner, Hannibals Geheimdienst im Zweiten Punischen Krieg, Xenia – Konstanzer Althistorische Vorträge und Forschungen herausgegeben von Wolfgang Schuller 39, Konstanz 1997.

20 G. Urso, Spionnagio e controspionaggio nella querra Annibalica, Storia antica – Institu- to Lombardo 123, 1989, s. 73–83.

mentacji Urso wynika istotna uwaga dotycz¹ca sposobu zorganizowania kar- tagiñskich akcji wywiadowczych, pokazuj¹ca, ¿e w porównaniu z rzymskimi, organizacje te nie dzia³a³y najlepiej²¹. Je¿eli uznalibyœmy Abilyksa za szpie- ga, to jego dzia³alnoœæ niezale¿nie potwierdza tak¹ tezê.

Charakterystyka Abilyksa i motywów jego postêpowania Na charakterystykê Abilyksa sk³ada siê kilka elementów, które mimo oczywistej i zamierzonej koncepcji wykreowania wizerunku oszusta zawiera- j¹ jednak kilka dodatkowych informacji, na podstawie których mo¿na poku- siæ siê o dalej id¹ce wnioski, dotycz¹ce twórczego przerobienia Ÿróde³ przez póŸniejszych autorów. G³ówne Ÿród³a mówi¹, ¿e Abilyks wykazywa³ wzglê- dem Kartagiñczyków wiernoœæ (p{stij, fides), ale by³a to wiernoœæ pozorowa- na²². Polibiusz powiada nadto, ¿e wobec Punijczyków Hiszpan okazywa³ swo- j¹ ¿yczliwoœæ (eánoia)²³. Historyk z Megalopolis sugeruje, ¿e swoista sk³on- noœæ do zdrady mia³a wynikaæ przede wszystkim z faktu, ¿e Abilyks zalicza³ siê do barbarzyñców (b|rbaroi). Liwiusz idzie jeszcze dalej twierdz¹c ¿e w przypadku ludów barbarzyñskich dwulicowoœæ to cecha wrodzona (inge- nium)²⁴. To miejsce charakterystyki koresponduje z konwencj¹ przedstawia- nia barbarzyñców w literaturze antycznej²⁵. Œwiat rzymski zawêzi³ i dodat- kowo pejoratywnie nacechowa³ ten portret, co szczególnie widoczne jest na przyk³adzie zobrazowania spo³eczeñstwa galijskiego²⁶. Polibiusz w swoim dziele tak bardzo niechêtnie odnosi siê przecie¿ do sprzymierzeñców rzym- skich, którym najwyraŸniej nie ufa. W odniesieniu do Galów krytykuje oby- czajow¹ sferê egzystencji ich spo³eczeñstwa²⁷. Na tym tle ³atwiej jest mu bowiem pokazaæ ich dwulicowoœæ. W relacji Liwiusza dotycz¹cej drugiej woj- ny punickiej symboliczne staje siê wrêcz imiê Dazjusza, okreœlaj¹ce nielojal- nego sprzymierzeñca. Osoby o tym imieniu wywodz¹ siê z Brundizjum, Arpii i Salapii, zaœ wspólnym mianownikiem ich postêpowania jest zdrada²⁸. Wy-

21 Por. G. Brizzi, I sistemi informativi dei Romani. Principi e realtà nell’età delle conquiste oltremare (218–168 a.C), Wiesbaden 1982.

22 Pol., III, 98, 2; Liv., XXII, 22, 6; Zon., IX, 1.

23 Pol., III, 98, 2.

24 Pol., III, 98, 2; Liv., XXII, 22, 6.

25 Interesuj¹ce uwagi na ten temat prezentuje E. Hall, Inventing Barbarian. Greek Self- Definition Though Tragedy, Oxford 1989.

26 Zob. A. Zawadzka, Celtowie widziani oczyma Rzymian – miêdzy stereotypem a rzeczywi- stoœci¹. Kilka uwag, w: Staro¿ytnoœæ w wielu perspektywach, Bydgoszcz 2006, s. 159–166.

27 Pol., II, 19, 2, 4; 35, 3 etc. Zob. M. Wolny, Hannibal w Italii, s. 64.

28 Liv., XXI, 48, 8–9 (por. Pol., III, 69, 1–4; Zon., VIII, 24; F. W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius, vol. I, Oxford 1957, s. 403; Y. Le Bohec, Histoire militaire des querres puniques, Monaco 1995, s. 172–173; L. M. Günther, Dasius (aus Brundisium), DNP 3, Stuttgart 1997, kol. 329); Liv., XXIV, 45, 1 in., XXVI, 38, 6–14; zob. M. Wolny, Dasius aus Brundisium

– ein historiographisches Rätsel, DO-SO-MO. Fascicula Mycenologica Polona 7, ed. S. Sharyp- kin, Piotrków Trybunalski 2007, s. 219–220.

daje siê nie ulegaæ w¹tpliwoœci, ¿e zastosowanie tych regu³ kreowania portre- tów obcych zaci¹¿y³o równie¿ na procesie kreœlenia charakterystyki Abilyksa, jako przedstawiciela spo³eczeñstwa iberyjskiego. Podobnie jak jego literackie prototypy, jest on niezwykle przebieg³y. Jest to trudne zadanie, bo tym razem musi przechytrzyæ Punijczyka Bostara. Kartagiñczycy – podobnie jak reszta szeroko pojêtych barbarzyñców – doczekali siê równie nieprzychylnej oceny ze strony Rzymian²⁹. Literatura ³aciñska akcentuje specyficznie rozumian¹ wiernoœæ punick¹ (fides Punica), bêd¹c¹ ironicznym wyobra¿eniem, niejako odwróceniem fides Rzymianina. Z podobnie negatywn¹ ocen¹ mamy do czy- nienia w przypadku okreœlania nieuczciwego zachowania Punijczyków mia- nem fraus Punica³⁰. Z pewnoœci¹ dla nadania wiêkszej wyrazistoœci wizerun- kowi Abilyksa, jedno z pierwotnych Ÿróde³ zdecydowa³o siê na zmianê za³o-

¿eñ dotycz¹cych konwencjonalnej charakterystyki Punijczyka w celu opisa- nia osoby oszukanej przez Hiszpana. Poddowódca kartagiñski Bostar³¹, bê- d¹cy podw³adnym wodza Hazdrubala, sprawuj¹cego w³adzê w Iberii, w szczególny sposób przedstawiony zosta³ u Polibiusza. Grecki historyk pi- sze, ¿e Bostar by³ cz³owiekiem prostodusznym (‹kakoj), zaœ jako osoba o ³agodnym usposobieniu dodatkowo z ufnoœci¹ (p{stij) odnosi³ siê do Abilyk- sa. Istotna w tym kontekœcie wydaje siê tak¿e informacja Polibiusza, wedle której Bostar nie odznacza³ siê szczególn¹ odwag¹, mianowicie wys³any przez Hazdrubala, aby uniemo¿liwiæ Rzymianom przekroczenie rzeki Ebro, ba³ siê tego dokonaæ. Unikaj¹c konfrontacji mia³ wybraæ rozwi¹zanie zachowawcze, rozbijaj¹c obóz w nadmorskiej czêœci Saguntu³². Relacja Liwiusza tak¿e przedstawia Bostara w niekorzystnym œwietle. Kartagiñczyk w zasadzie nie dyskutuje z oszustem, ³atwo po³yka haczyk, jako ¿e wedle s³ów pisarza z Patawium nie by³ cz³owiekiem chytrym na sposób innych Kartagiñczy- ków: homini non ad cetera Punica ingenia callido ut persuasit³³. Do pe³niej- szego nakreœlenia charakterystyki Abilyksa przyczynia siê równie¿ motyw, za spraw¹ którego Hiszpan mia³ dokonaæ oszustwa. W dziele Polibiusza

29 M. Dubuisson, Das Bild des Karthagers in der lateinischen Literatur, w: Karthago, ed.

W. Huss, Darmstadt 1992, s. 227–238.

30 E. Burck, Einführung in die Dritte Dekade des Livius, Heidelberg 1950, s. 67; G. Brizzi, Gli studi annibalici, w: Atti del II Congresso onternazionale di studi fenici e punici, Roma, 9–14 novembre 1987, vol. I, Roma 1991, s. 66.

31 B. Niese, Bostar no. 3, RE III, 1, Stuttgart 1897, kol. 789; W. Huss, Geschichte der Karthagern, s. 327; K. Geuss, Prosopographie, s. 21–22.

32 Pol., III, 98, 5. Jest jasne, ¿e relacja, za któr¹ pod¹¿a Polibiusz, akcentuje strachliw¹ i prostoduszn¹ stronê charakteru Bostara, aby uzasadniæ ³atwoœæ, z jak¹ Abilyks mia³ oszukaæ Punijczyka. W rzeczywistoœci problem, który siê w tym miejscu pojawia, nale¿a³oby rozpatrzeæ w dwojakiego rodzaju wariantach. Czy Bostar nie wywi¹za³ siê z rozkazu swojego prze³o¿onego (bo to sugeruje jego podyktowana strachem decyzja), czy te¿ fakt rozbicia obozu by³ interpreto- wany przez Rzymian jako akt tchórzliwoœci Bostara, który w rzeczywistoœci przebywaj¹c nad morzem móg³ czekaæ na dalsze posi³ki od Hazdrubala, maj¹ce przybyæ drog¹ morsk¹, por. Liv., XXII, 22, 10: castra extra urbem in ipso litore habebat Bostar, ut aditum ea parte intercluderat Romanis.

33 Liv., XXII, 22, 15.

wyraŸnie zasugerowana zosta³a korzyœæ, jak¹ widzia³ dla siebie Abilyks w postaci wysokiego stanowiska w Rzymie: peisqe…j g¦r diÒti dÚnatai mšgaj genšsqai par¦ `Rwma…oij prosenegk£menoj ™n kairù p{stw ‰ma ka[ cre{an³⁴. Motyw popychaj¹cy Abilyksa do oszustwa w przekazie Liwiusza nie jest jasny. Abilyks postanawia zmieniæ dotychczasowego sojusznika, poniewa¿

zmienia siê sytuacja polityczna w Hiszpanii: fidus ante Poenis, tum, qualia plerumque sunt barbarorum ingenia, cum fortuna mutaverat fidem (podkr.

M.W.)³⁵. Chc¹c jednak znaleŸæ dowód na poparcie swoich zamiarów zdecydo- wa³ siê na intrygê zwi¹zan¹ z umo¿liwieniem przejêcia jeñców przez Rzy- mian. Chcia³ byæ przy tym Abilyks, jak powiada Liwiusz, jak najcenniejszym nabytkiem dla swoich nowych sojuszników: ut quam maxum emolumentum notis sociis esset³⁶. Tê dwulicowa postawê Abilyksa powtarza Zonaras w swojej skrótowej rekapitulacji doniesieñ Liwiusza³⁷.

Generalnie rzecz bior¹c, pomimo nieœmia³o zasugerowanego dzia³ania w interesie plemion iberyjskich³⁸, Abilyks dzia³a g³ównie dla w³asnej korzy-

œci. Z przedyskutowanej charakterystyki nie wynika aby Iberyjczyk by³ pier- wowzorem dla patriotycznego protagonisty na miarê Wercyngetoryksa. Ta- kiego przyk³adu historiografia rzymska nie mog³aby nie wykorzystaæ. Na pewno nie czyni³aby jednak z niego antytezy bohatera – dwulicowego barba- rzyñcy, którego umiejêtnoœci nie s¹ szczególne, albowiem bazuj¹ na ³atwo- wiernoœci lêkliwego naiwniaka – swoistej czarnej owcy wœród punickich spry- ciarzy. Ponadto trudno uwa¿aæ, ¿eby Iberyjczyk mia³ nadziejê na uzyskanie urzêdu rzymskiego, skoro z zasady nie przys³ugiwa³y one sprzymierzeñcom.

Przewijaj¹cy siê motyw urzêdu wydaje siê jednak sugerowaæ drogê rozumo- wania, prowadz¹c¹ w kierunku interpretacji celów Abilyksa pod k¹tem kon- kretnej korzyœci. W tym kontekœcie przypomina siê przyk³ad o kilkadziesi¹t lat starszy, a zwi¹zany z prób¹ skorumpowania Gajusza Fabrycjusza przez delegatów Pyrrusa. Urzêdnikowi rzymskiemu miano wówczas proponowaæ wysokie stanowisko (ØpostrathgÒj) w Epirze³⁹. Przy okazji tej propozycji pada³y równie¿ inne, wprost oferuj¹ce ³apówkê, której Fabrycjusz oczywiœcie nie przyj¹³⁴⁰. Jest wrêcz symptomatyczne, ¿e w rzymskich koncepcjach histo- riograficznych to przyk³adowo Pyrrus usi³uje skorumpowaæ Rzymian, Hanni- bal przekupuje rzymskiego sprzymierzeñca z Brundizjum et cetera. Rzymia- nie natomiast nigdy nie poddaj¹ siê korupcji, a co w rozpatrywanym przy- padku szczególnie wa¿ne – nigdy te¿ sami nie proponuj¹ ³apówek.

34 Pol., III, 98, 4.

35 Liv., XXII, 22, 6.

36 Liv., XXII, 22, 6.

37 Zon., IX, 1.

38 Liv., XXII, 22, 8; Zon., IX, 1.

39 App., Samn., 10, 12.

40 M. Wolny, Próba przekupienia Gajusza Fabrycjusza podczas rokowañ pokojowych z Pyrrusem po bitwie pod Heraklej¹ (280 p.n.e.). Przyczynek do rozwa¿añ na temat korupcji wœród wy¿szych urzêdników rzymskich, w: Studia z dziejów staro¿ytnego Rzymu, red. R. Saj- kowski, Olsztyn 2007, s. 7–13 (tam¿e Ÿród³a i dalsza literatura).

ród³owa wersja intrygi

Zapamiêtana w Ÿród³ach informacja na temat intrygi Abilyksa wydaje siê opieraæ na podobnym schemacie narracyjnym. Generalny ogl¹d Ÿróde³ po- zwala wyró¿niæ cztery czêœci opisu niniejszego epizodu. Pierwsza z nich nale-

¿y do kontekstualnego wyjaœnienia celu, dla którego Kartagiñczycy pozyskali i przetrzymywali zak³adników iberyjskich w Saguncie. Druga dotyczy przy- gotowania intrygi przez Abilyksa, czyli jego mediacji zarówno u dowódcy punickiego Bostara, jak i potajemnego spotkania ze Scypionami. Czêœæ trze- cia, omawiaj¹ca przeprowadzenie operacji, opiera siê na prezentacji argu- mentacji Abilyksa, skierowanej do dowódcy kartagiñskiego Bostara, maj¹cej przekonaæ go do przekazania zak³adników ich rodzinom za poœrednictwem Abilyksa. Czêœæ czwarta to omówienie konsekwencji planowanego przedsiê- wziêcia. Ten swoisty schematyzm prezentacji Ÿród³owej wystêpuj¹cy zarówno u Polibiusza, Liwiusza, jak i Zonarasa sk³oni³ U. Kahrstedta, a za nim te¿

F. W. Walbanka do postawienia tezy, która pozwala³a wnioskowaæ wspólne, a do tego niekoniecznie pewne Ÿród³o pierwotne dla wszystkich tych relacji⁴¹. Nie chc¹c przyjmowaæ a priori tych za³o¿eñ, które nie zosta³y zreszt¹ poparte szczegó³owymi badaniami, nale¿y omówiæ i skomentowaæ ka¿d¹ z czêœci za- wartych w relacjach Ÿród³owych.

a) Cel pojmania zak³adników

Odnoœnie celu pojmania zak³adników Polibiusz wypowiada siê w sposób lakoniczny, jakkolwiek niezwykle konkretny. Mówi bowiem, i¿ w momencie, w którym Hannibal przedsiêwzi¹³ wyprawê do Italii, wzi¹³ on zak³adników z tych miast, w lojalnoœæ których nie wierzy³. W ten sposób do niewoli punic- kiej mieli trafiæ synowie najznakomitszych mê¿ów: œlabe par¦ to?twn Õmhra to/j uÄeÅj tín špifanest|twn ‡ndrín. Jest oczywiste, ¿e chodzi tutaj o elity spo³eczeñstwa. Zak³adnicy mieli byæ przetrzymywani w Saguncie, który wy- brano dlatego, ¿e by³ zarówno dobrze ufortyfikowany, jak i znajdowa³a siê w nim za³oga, któr¹ Hannibal darzy³ szczególnym zaufaniem⁴². Relacja Li- wiusza stanowi cenne uzupe³nienie tej wskazówki. Autor z Patawium infor- muje bowiem o rodzaju pieczy sprawowanej nad zak³adnikami mówi¹c, ¿e mia³a ich pilnowaæ stra¿ (custodiae)⁴³.

Informacje te wydaj¹ siê zasadniczo wiarygodne. Wiemy przecie¿, ¿e zdobycie Hiszpanii przez Barkidów opiera³o siê na podboju, co jest niekwe-

41 U. Kahrstedt, Geschichte der Karthager von 218 bis 146, Berlin 1913, s. 204; F. W. Wal- bank, A Historical Commentary on Polybius, vol. I, Oxford 1957, s. 432. Charakterystyczne jest tutaj stanowisko K. J. Belocha, Polybios Quellen im Dritten Buche, Hermes 50, 1915, s. 361, który sugeruje, i¿ historia przejêcia zak³adników jest dubletem innego miejsca z dzie³a Polibiu- sza, zob. Pol, X, 18, 3; F. W. Walbank, Commentary, s. 432. Przypuszczenie zwi¹zane jest z w³aœciwym Belochowi hiperkrytycznym podejœciem do rzymskiej annalistyki. Obecnie twier- dzenie takie nie znajduje podstaw merytorycznych.

42 Pol., III, 98, 1.

43 Liv., XXII, 22, 4.

stionowanym faktem historycznym⁴⁴. Zagospodarowanie owoców tego podbo- ju musia³o opieraæ siê na konkretnym kszta³cie polityki Barkidów, co z kolei nie przekreœla faktu, ¿e w Hiszpanii mog³y istnieæ oœrodki, których nastawie- nie do polityki kartagiñskiej budzi³o uzasadnione w¹tpliwoœci. Sytuacja w Italii, której nowym zdobywc¹ stawa³ siê Hannibal dostarcza argumentów za podtrzymaniem tej tezy⁴⁵. Z tego powodu przyjêcie zak³adników z oœrodków szczególnie zagro¿onych rebeli¹ by³o oczywiœcie uzasadnione. Sformu³owanie Polibiusza odnosz¹ce siê do synów z rodzin znakomitych mê¿ów (uÄeÅj tín

špifanest|twn ‡ndrín) dotyczy z ca³¹ pewnoœci¹ cz³onków iberyjskiej arysto- kracji, którzy reprezentowali najbardziej wp³ywowe czêœci spo³eczeñstwa hiszpañskiego. Swoist¹ zagadk¹ pozostaje, dlaczego zak³adników przetrzy- mywano w³aœnie w Saguncie. Poszukuj¹c odpowiedzi na t¹ kwestiê nale¿y zauwa¿yæ, i¿ nie pozostaje bez znaczenia, ¿e miasto to znajdowa³o siê na drodze przysz³ej ofensywy rzymskiej na Pó³wysep Iberyjski. W zamyœle Han- nibala jeñcy umieszczeni w³aœnie w Saguncie mogli byæ planowani w przy- sz³oœci jako element przetargowy w rokowaniach z Rzymianami. Fakt uforty- fikowania miasta mia³ raczej s³ab¹ si³ê oddzia³ywania, poniewa¿, sk¹din¹d na podstawie dzie³a Liwiusza, wiemy, ¿e jego mury zosta³y zburzone z pomo- c¹ Maharbala⁴⁶. Ponadto jeñcy pilnowani byli w nadmorskiej czêœci miasta⁴⁷, co mo¿e sugerowaæ, i¿ znajdowali siê nawet poza umownymi fortyfikacjami.

Je¿eli zaœ chodzi o za³ogê pilnuj¹c¹ zak³adników, to nale¿y zwróciæ uwa- gê, ¿e sformu³owanie Liwiusza custodiae doprecyzowuje jedynie to co napisa³ Polibiusz: ka[ di\ t«n tín ‡pleipom}nwn šp# aÙt®j ‡ndrín p{stin. Na podsta- wie Polibiusza mo¿na bowiem s¹dziæ, ¿e nie by³a to za³oga liczna, ale przede wszystkim godna zaufania (pistÒj).

b) Pertraktacje Abilyksa z Bosterem i w³adzami rzymskimi

Abilyks wchodzi w kontakt z dowódc¹ punickim Bostarem, nawi¹zuj¹c rozmowê dotycz¹ca zak³adników i politycznych celów dla których mo¿na by siê nimi pos³u¿yæ. Przedstawiona przez Ÿród³a argumentacja Abilyksa jest prosta: skoro Rzymianie znaleŸli siê ju¿ po zachodniej stronie rzeki Ebro, to Kartagiñczycy nie bêd¹ ju¿ w stanie utrzymaæ Iberii w ryzach za pomoc¹ przemocy. Racja polityki kartagiñskiej wymaga bowiem diametralnej zmiany postêpowania, czyli odejœcia od sojuszu przypieczêtowanego strachem (fÒboj) na rzecz przymierza opartego na ¿yczliwoœci (eÜnoia)⁴⁸. Dlatego, wedle pre- zentowanej w Ÿród³ach argumentacji Abilyksa nale¿y zwróciæ wolnoœæ zak³ad- nikom i zapewniæ powrót do rodzinnych domów. Jednoczeœnie Abilyks mia³ zauwa¿yæ, ¿e Rzymianie zbli¿yli siê ju¿ do Saguntu, który znalaz³ siê

44 J. Seibert, Hannibal, Darmstadt 1993.

45 Zob. M. Wolny, Hannibal w Italii 218–217 p.n.e., s. 76–87, 283–284.

46 Liv., XXI, 12, 2; M. Wolny, Maharbal – poddowódca kartagiñski w wojsku Hannibala (219–216/15 p.n.e.), „Echa Przesz³oœci” VI, Olsztyn 2005, s. 11.

47 Pol., III, 98, 5.

48 Pol., III, 98, 6; Liv., XXII, 22, 11.

w niebezpieczeñstwie. Je¿eli Rzymianie odbij¹ zak³adników i dokonaj¹ ich zwrotu rodzinom, to niew¹tpliwie wygraj¹ przychylnoœæ plemion iberyjskich.

Je¿eli natomiast Kartagiñczycy dokonaj¹ tego pierwsi, zyskaj¹ skuteczne zabezpieczenie przed Rzymianami⁴⁹. Abilyks nie omieszka³ przedstawiæ Bo- starowi innych korzyœci wynikaj¹cych z takiego postêpowania. Poinformowa³ kartagiñskiego dowódcê, ¿e ten mo¿e spodziewaæ siê licznych darów (dípwn pl®qoj) od ludzi, którzy odzyskaj¹ swoje dzieci⁵⁰. Tym samym mia³ przeko- naæ Bostara⁵¹. Dopiero po tym przybywa do obozu rzymskiego i pomys³ przedstawia Scypionom. Mia³ im przedstawiæ, ¿e Iberowie z zapa³em przejd¹ na stronê Rzymian, jeœli odzyskaj¹ zak³adników, których Abilyks przyrzek³ im dostarczyæ: šklogizÒmenoj d] di\ pleiÒnwn t«n šsom}nhn Ôrm«n ka[ met|ptwsin prÕj aÙto/j tín #Ibªrwn š\n šgkrateÅj g}newntai tín Ômªrwn, šphgge{lato paradésein aÙtoÅj to/j pa‹daj⁵². Scypionowie mieli gorliwie przystaæ na ten pomys³ i obiecaæ Abilyksowi nagrodê (ka[ meg|laj Úpiscnoum}nwn dwre|j)⁵³.

Na Ÿród³owym obrazie pertraktacji Abilyksa z Bostarem i Scypionami zaci¹¿y³a retoryczna forma prezentacji literackiej. Abilyks odwo³uje siê do ambicji Bostara, wskazuj¹c mu na koniecznoœæ kierowania siê w polityce punickiej zasad¹ wielkodusznoœci (megaloyuc{a)⁵⁴. Ponadto, jak to ju¿ powy-

¿ej zaznaczono, wskazuje na osobiste korzyœci, które móg³by odnieœæ Bostar, jeœli wykona³by plan proponowany przez Abilyksa⁵⁵. W narracyjnej struktu- rze tej prezentacji Ÿród³owej nie ma sprzecznoœci logicznej w tym, ¿e Abilyks pertraktuje najpierw z Bostarem a dopiero póŸniej z Rzymianami. Takie ujêcie jest ewidentnie dostosowane do rzymskich standardów moralnych.

Pierwotne Ÿród³a wszak nie tworz¹ nowej wyimaginowanej rzeczywistoœci, ale kreuj¹ inne ustawienie faktów tak, aby wnikanie w ich przyczyny nie by³o konieczne. W opisie Ÿróde³ rzymskich obraz pertraktacji Abilyksa z Bo- starem i Rzymianami sprowadza siê do tego, ¿e wina za nieuczciwe wejœcie w posiadanie zak³adników scedowana zostaje na Iberyjczyku. Rzymianie je- dynie przystaj¹ na pomys³ oszusta, co usprawiedliwione jest tym, ¿e dzia³aj¹ w dobrej wierze i przeciwnie do punickiego zaborcy lansuj¹ wartoœæ wolnoœci.

Tymczasem sytuacja wydaje siê prezentowaæ w zgo³a odmienny sposób. Po- wy¿ej wskazano ju¿, ¿e Abilyks wykreowany zosta³ przez Ÿród³a na oszusta dzia³aj¹cego w imiê w³asnego interesu, które to dzia³anie jest oczywiœcie wiarygodne. Trudno jednak uwierzyæ w to, aby Iberyjczyk sam z siebie wszed³ w istotne dla polityki rzymskiej niuanse propagandowo-dyplomatycz- ne, bo tak nale¿a³oby przecie¿ zakwalifikowaæ sprawê uwolnienia jeñców.

49 Pol., III, 98, 7-9; Liv., XXII, 22, 12 in.

50 Pol., III, 98, 10; por. Liv., XXII, 22, 13.

51 Pol., III, 98, 11; Liv., XXII, 22, 15.

52 Pol., III, 99, 3; Liv., XXII, 22, 15: nocte clam progressus ad hostium stationes conventis quibusdam auxiliaribus Hispanis et ab his ad Scipionem perductus, quid adferret, expromit.

53 Pol., III, 99, 4.

54 Pol., III, 98, 9.

55 Pol., III, 98, 10.

Opieraj¹c siê na wyra¿onym wczeœniej za³o¿eniu, ¿e Abilyks móg³ byæ punic- kim szpiegiem, ³atwiej zrozumieæ mo¿liwoœci jego kontaktu z dowódc¹ Bosta- rem. Kontakty Iberyjczyka z Rzymianami mo¿na zrozumieæ, jak siê wydaje poniek¹d na podstawie sprawozdania Polibiusza. Grecki historyk informuje,

¿e Abilyks uda³ siê noc¹ do obozu Rzymian, gdzie zetkn¹³ siê z Iberyjczyka- mi, nale¿¹cymi do rzymskich wojsk posi³kowych, przez których uzyska³ do- stêp do wodzów naczelnych: parageneqe[j d] nuktÕj šp[ tÕ tín @Rwma{wn stratÒpedon ka[ summ{xaj tis[ tín sustrateuom}nwn ške{noij #Ibªrwn di\ to?twn eÃs®lqe prÕj to/j strathgo?j⁵⁶. Zdanie to wyraŸnie sugeruje kontakt Abilyk- sa z osobami bêd¹cymi sprzymierzeñcami Rzymian. Nie mo¿na odrzuciæ ca³- kowicie mo¿liwoœci, i¿ ludzie ci byli wspó³plemieñcami Abilyksa. Je¿eli wspomniani Iberyjczycy pe³nili w wojsku rzymskim jakieœ inne funkcje, na przyk³ad wywiadowcze, to przekazane przez Ÿród³a fakty uk³adaj¹ siê w odmienny, ale za to du¿o bardziej wiarygodny schemat. Tak wiêc mo¿na za³o¿yæ, ¿e Abilyks dzia³a³ z inspiracji w³adz rzymskich, które wykorzystu- j¹c œwie¿o rekrutowanych Iberyjczyków, jako poœredników mog³y zapropo- nowaæ mu udzia³ w akcji przejêcia zak³adników. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e przy tego rodzaju zadaniu niezwykle us³u¿ny by³by szpieg punicki, który przy widoku odpowiednich korzyœci finansowych by³by gotów zmieniæ swoje- go mocodawcê.

c) Przeprowadzenie akcji

Odnoœnie przeprowadzenia operacji przekazania zak³adników nale¿y za- uwa¿yæ, i¿ Ÿród³a zgodnie wypowiadaj¹ siê na temat szczegó³owego planu powziêtej operacji. Abilyks umawia siê z Rzymianami co do czasu i miejsca przekazania zak³adników⁵⁷. Jak podaje Polibiusz iberyjski oszust mia³ zostaæ poinformowany kto bêdzie odbiera³ jeñców⁵⁸. Liwiusz wprawdzie przemilcza³ ten detal, ale za to podkreœli³, ¿e w obozie rzymskim zapewniono siê o wzajemnym zaufaniu (fides)⁵⁹. ród³a zgodnie wskazuj¹, ¿e operacja przeka- zania jeñców z obozu kartagiñskiego i ich przeprowadzenie do Rzymian od- bywa siê pod os³on¹ nocy⁶⁰. Nastêpnie zadanie odprowadzenia uwolnionych do ich domów znowu zostaje powierzone przez Rzymian Abilyksowi⁶¹.

Ta pozornie spójna relacja zawiera w sobie kilka elementów, których analiza lepiej pozwala zrozumieæ proweniencjê pierwotnej relacji. Symptoma- tyczn¹ cech¹ wszystkich odnoœnych przekazów jest to, ¿e osadzaj¹ one akcjê Abilyksa w nocy, tworz¹c w ten sposób aurê tajemnicy i atmosferê sprzyjaj¹- c¹ oszustwu. Trzeba zauwa¿yæ, ¿e tego rodzaju prezentacja nie jest wyj¹tko- wa. Przypomnijmy, ¿e chocia¿by akcja przeprawy oddzia³u Kartagiñczyka

56 Pol., II, 99, 2.

57 Pol., III, 99, 4; Liv., XXII, 22, 16.

58 Pol., III, 99, 4.

59 Liv., XXII, 22, 16.

60 Pol., III, 99, 5; Liv., XXII, 22, 17-18; Zon., IX, 1.

61 Pol., III, 99, 6 in.

Hannona przez Rodan odbywa siê trzeciej nocy⁶², co niekoniecznie, jak wy- kazano w odrêbnej publikacji, musia³o byæ wskazówk¹ stricte chronologicz- n¹⁶³. W atmosferze nocnej aury odbywa siê równie¿ brawurowy poœcig Ma- harbala za niedobitkami rzymskimi, ocala³ymi po bitwie Trazymeñskiej⁶⁴. Wreszcie noc¹ Hannibal dokonuje swojego Ochsentrick przeciwko Fabiuszowi Maksymusowi⁶⁵. Przyk³ady mo¿na naturalnie mno¿yæ. Przypadek oszustwa Abilyksa wydaje siê jednak pod tym wzglêdem szczególny, poniewa¿ nawet w skomasowanej relacji Zonarasa czytamy nuktÒj. Je¿eli zatem wersja Zonara- sa nie jest jedynie pochodn¹ ab urbe condita, to mo¿na wnosiæ, ¿e autor ten wykorzystywa³ coœ jeszcze, czyli na przyk³ad przekaz annalistyczny, który móg³ byæ nacechowany atmosfer¹ nocnej grozy i tajemnicy. Motyw nocnej akcji stanowi mocny punkt oparcia w poszukiwaniu pierwowzoru annali- stycznego dla ca³ej historii o oszustwie. Tak te¿ widzia³ to K. J. Beloch, sugeruj¹c jednak wy³¹cznie przekaz annalistyczny: Die kindische (99,8) Ge- schichte von den Geiseln kann so nur ein romische Annalist erzahlt haben⁶⁶.

Skutki oszustwa stanowi¹ce pewnego rodzaju historiograficzny przyczy- nek do stworzenia pomnika cywilizowanej polityki rzymskiej realizowanej w Hiszpanii, wydaj¹ siê potwierdzaæ annalistyczny wzór dla tej opowieœci. Za annalistyczn¹ wersj¹ opowieœci wydaje siê równie¿ przemawiaæ analiza drogi jej recepcji. Najproœciej przecie¿ mo¿na sobie wyobraziæ, ¿e historia ta odno- towana zosta³a w krêgu Scypionów podczas ich pobytu w Hiszpanii. Przyjêcie takiej wersji nie jest jednak w pe³ni zadowalaj¹ce w obliczu faktu, i¿ relacja Polibiusza przechowa³a pewien bezprecedensowy w¹tek. Otó¿ pisarz z Mega- lopolis powiada, i¿ Abilyks wracaj¹c z rzymskiego obozu do Bostara mia³ dobraæ sobie odpowiednich ze swoich przyjació³: to/j špithde{ouj tín f{lwn⁶⁷. Autor grecki nie precyzuje jednak w jakim celu przyjaciele ci zostali dobrani przez Abilyksa. Co wiêcej nie wyjaœnia równie¿ kto zalicza³ siê do tajemniczej grupy okreœlanej mianem f{loi. Czy byli to Iberyjczycy na us³ugach rzym- skich? Powy¿ej wskazano ju¿ na miejsce u Liwiusza w którym pisarz ten mówi, ¿e w obozie rzymskim zapewniono siê o wzajemnym zaufaniu. Byæ mo¿e przejêcie przyjació³ Iberyjczyków, którzy mieli towarzyszyæ Abilyksowi by³o poparciem dla wyra¿onego wczeœniej zaufania. Mo¿na jednak podejrze- waæ, ¿e Rzymianie chcieli kontrolowaæ poczynania Abilyksa, st¹d wyekspe- diowali go w swoim sprawdzonym towarzystwie. St¹d termin f{loi odnosi siê

62 Pol., III, 42, 6; zob. F. W. Walbank, Commentary, s. 378; M. Wolny, K³opoty Hannibala z przekroczeniem rzeki Rodan, „Nowy Filomata” X, 2, Kraków 2006, s. 111–115.

63 M. Wolny, Rola poddowódców kartagiñskich w zwyciêskim marszu Hannibala przez Italiê (218–216 p.n.e.), „Antiquitas” XXIX, Wroc³aw 2007, s. 213: Mo¿e Polibiusz, a raczej jego

Ÿród³o mia³o jakieœ inne poza-chronologiczne aspiracje. Mog³o to byæ przede wszystkim d¹¿enie do wyeksponowania roli nocy i nadania akcji tajemniczego zabarwienia.

64 Liv., XXII, 6, 11.

65 Pol., III, 92, 10 in.; Liv., XXII, 16, 4 in.; App., Hann., 14, 58; J. Seibert, Hannibal, s. 170 in.;

J. Seibert, Forschungen zu Hannibal, Darmstadt 1993, s. 224.

66 K. J. Beloch, Polybios’ Quellen, s. 361.

67 Pol., III, 99, 5.

bardziej do przyjació³ Rzymian, ni¿ przyjació³ Abilyksa. Takie rozumienie s³ów zawartych w przekazie Polibiusza podpowiada tak¿e inne miejsce na- kreœlonej przez niego historii oszustwa. Kiedy Rzymianie wyekspediowuj¹ Abilyksa z pozyskanymi przezeñ na Bostarze jeñcami, równie¿ dodaj¹ mu odpowiednich ludzi (to/j špithde{ouj). Taka interpretacja przekazu Polibiusza wskazuje, ze Rzymianie nie stosuj¹ siê do zasady zaufania (fides), której ho³- duj¹, bo przecie¿ nie ufaj¹ Abilyksowi. Ustalenie to prowadzi z kolei do konsta- tacji, ¿e obraz oszustwa Abilyksa zbudowany zosta³ na podstawie relacji anna- listycznej, która mog³a zostaæ zabarwiona echem przekazu kartagiñskiego.

Rzecz jasna na temat tych wydarzeñ w Hiszpanii nie pisali raczej historycy Hannibala Silenos czy Sosylos, którzy najpewniej pod¹¿yli do Italii wraz ze swoim dowódc¹⁶⁸. Nie mo¿na jednak wykluczyæ, ¿e równie¿ Hazdrubal posia- da³ w swoim sztabie osoby odpowiedzialne za opisanie przebiegu konfliktu.

d) Konsekwencje akcji

Jak informuje Polibiusz Abilyks obje¿d¿a miasta na Pó³wyspie Iberyj- skim i przedstawia zwrot jeñców jako dowód ³agodnoœci (praÒthj) i wielko- dusznoœci (megaloyuc{a) Rzymian w przeciwieñstwie do nieufnoœci (‡pist{a) i stanowczej surowoœci (bar?thj) Kartagiñczyków⁶⁹. Takie stanowisko znajduje potwierdzenie w dziele Liwiusza⁷⁰, który dodatkowo eksponuje ³agodnoœæ (clementia), jako charakterystyczny rys w polityce Rzymian⁷¹. Ponad to wszystko Liwiusz mówi jeszcze o wa¿nym skutku politycznym, jaki mia³a przynieœæ akcja zwrócenia jeñców rodzinom. Pisarz rzymski informuje, i¿ od razu by³oby dosz³o do powstania przeciw Kartaginie, gdyby nie nadejœcie zimy: itaque ingenti consensu defectionem omnes spectare; armaque extemplo mota forent, ni hiems…intervenisset⁷².

Jest jasne, co trzeba w tym miejscu powtórzyæ, ¿e zarówno opis polityki wspania³omyœlnoœci rzymskiej zaprezentowany przez Polibiusza, jak i przez Liwiusza jest propagandow¹ trawestacj¹, która schlebia racjom politycznych decyzji podejmowanych nad Tybrem. Zawarta jednak w tekœcie Liwiusza wzmianka na temat zagro¿enia Hiszpanii buntem (motus) przeciwko w³adzy kartagiñskiej wymaga bardziej wnikliwego rozpatrzenia bior¹cego pod uwa- gê relacje rzymsko-punickie zachodz¹ce na iberyjskim pod³o¿u spo³ecznym.

Oszustwo Abilyksa w kontekœcie relacji punicko-iberyjsko-rzymskich Z uwagi na fakt, i¿ oszustwo Abilyksa wpisuje siê w poniek¹d w kwestiê w³adzy punickiej nad plemionami iberyjskimi, wydaje siê uzasadnione spoj-

68 Nep., Hann., 13, 3; F. X. Ryan, Sosylos der Lakedaimonier und Sosylos der Ilier, „Storia della Storiografia” 41, 2002, s. 84 in.

69 Pol., III, 99, 7.

70 Liv., XXII, 22, 19.

71 Liv., XXII, 22, 20.

72 Liv., XXII, 22, 21.

rzenie na zasadnicze cechy polityki Barkidów w okresie 237–218 p.n.e. Jak zaznaczono we wstêpie polityce tej poœwiêcono ju¿ w nauce bardzo du¿o uwagi. Generalnie rzecz bior¹c czêœciowa konsolidacja plemion iberyjskich bêd¹ca udzia³em Barkidów, stanowi przyczynek do pozytywnej oceny ich dzia³alnoœci. Polityka prowadzona w Hiszpanii przez Hamilkara, Hazdrubala i Hannibala nie by³a jednak równie¿ wolna od problemów i s³aboœci. Przywo-

³uj¹c stanowiska œwiadectw Ÿród³owych warto wskazaæ chocia¿by na relacjê Appiana, w której autor ten podaje, ¿e polityka kartagiñska w Hiszpanii od samego pocz¹tku budzi³a opór ze strony rdzennych plemion iberyjskich⁷³. Niechêæ ta z pewnoœci¹ by³a odpowiedzi¹ na poczynania Hamilkara, zmu- szonego do jak najszybszego odbudowania pozycji ekonomicznej Kartaginy mocno zachwianej po wojnie z najemnikami. Bogactwa Pó³wyspu Iberyj- skiego sprzyja³y tej ekonomicznej odbudowie. Wspó³czesne badania dowo- dz¹, ¿e Kartagiñczycy, a póŸniej Rzymianie opracowali sposoby sprawnego gospodarowania zasobami surowcowymi, g³ównie poprzez zdynamizowanie pracy kopalñ⁷⁴.

ród³a przedstawiaj¹ politykê Hamilkara w sposób na którym ci¹¿y pro- paganda rzymskiej niechêci do tej postaci. Jak donosi Appian dowódca karta- giñski mia³ prowadziæ w Hiszpanii politykê opart¹ na rabunku, w odpowiedzi na co zawi¹zany zosta³ spisek na jego ¿ycie⁷⁵. Zamieszanych w intrygê mu- sia³o byæ kilka plemion, ale Appian mówi o porozumieniu wszystkich królów iberyjskich oraz przedstawicieli lokalnej arystokracji: m]cri #Ibªrwn aÙtÕn oÉ te basileÈj sust|ntej oÄ kat\ m}roj ka[ Õsoi ‹lloi dunato{⁷⁶. Informacja ta, z ca³¹ pewnoœci¹ wyolbrzymiona, mo¿e jednak zasadzaæ siê na prawdopodob- nej podstawie mówi¹cej o forsownej dla czêœci plemion iberyjskich eksploata- cji ich ziem. Nastêpca Hamilkara, Hazdrubal prowadzi³ natomiast politykê kompromisow¹ buduj¹c w Hiszpanii zaplecze, które czêœæ badaczy sk³onna jest uwa¿aæ za samodzielne królestwo⁷⁷. Appian przechowuje jednak ciekaw¹ informacjê wedle której, tam gdzie trzeba by³o u¿yæ si³y Hazdrubal wysy³a³ Hannibala⁷⁸. Informacja ta zas³uguje na uwagê o tyle, i¿ znajduje swoje odzwierciedlenie w dziele Polibiusza, który mówi, i¿ Hannibal stosowa³ przede wszystkim politykê zastraszania⁷⁹. Oczywiœcie obrazu wykreowanego przez Polibiusza, a w szczególnoœci przez Appiana nie mo¿na przyjmowaæ

73 App., Ib., 6, 18.

74 C. Domerque, Caltaloge des mines et des fonderies antiques de la Péninsule Ibérique, vol. I–II, Madrid 1987; por. J. M. Blásquez, Administracion de las minas en epoca romana su evolucion: Minería y Metalurgia en las antiquas civilizaciones mediterránes y europas, w: Colo- quio internacional acociado, Madrid 1985, s. 119–121.

75 App., Ib., 6, 18–19.

76 App., Ib., 6, 19.

77 Zob. J. D. Breckenridge, Hannibal as Alexander, AW 7, 1983, s. 111–128; por. dyskusja na ten temat D. Hoyos, Barcid ‘Proconsuls’ and Punic Politics, 237–218 B. C., RhM 137, 1994, s. 257 in.

78 App., Ib., 6, 24.

79 Pol., III, 13, 5; J. M. Blásquez, La política Bárquida, s. 1334.

dogmatycznie, poniewa¿ zawiera on ewidentne cechy maj¹ce za zadanie ne- gatywnie nacechowaæ wizerunek Hannibala⁸⁰. Niemniej jednak równie¿ i ta informacja mo¿e sk¹din¹d rzucaæ kolejny snop œwiat³a na Ÿród³a niechêci czêœci plemion iberyjskich wzglêdem Hannibala.

W efekcie zaistnienie intrygi Abilyksa urzeczywistnia³o siê w dosyæ kon- kretnych realiach niepe³nej aprobaty spo³eczeñstwa iberyjskiego dla poczy- nañ Kartagiñczyków. Epizod bêd¹cy przedmiotem niniejszych rozwa¿añ zda- niem G. De Sanctisa nie odgrywa³ wiêkszej roli, a jego znaczenie zosta³o mocno przesadzone w Ÿród³ach⁸¹. W kontekœcie powy¿szych uwag opinia ta nie wydaje siê s³uszna. Oszustwo Abilyksa idealnie bowiem wpisuje siê w obraz trójstronnych relacji punicko-iberyjsko-rzymskich wskazuj¹c na pewien charakterystyczny mechanizm funkcjonowania polityki rzymskiej, prowadzonej z udzia³em rozmyœlnej propagandy, maj¹cej byæ u progu rzym- skiej penetracji Hiszpanii dzia³aniem konkurencyjnym wzglêdem dotych- czasowej polityki Barkidów. Historia wojen w Hiszpanii, szczególnie w okresie I wieku p.n.e. poka¿e jednak oblicze rozmijaj¹ce siê ze sloganem wilkodusznoœci, czy tak ulubionym w okresie wczesnego pryncypatu has³em clementia.

Konkluzja

Szczegó³owe badania nad przekazami Ÿród³owymi dotycz¹cymi oszustwa Abilyksa, wbrew kategorycznym twierdzeniom wspó³czesnej nauki wskazuj¹,

¿e podstaw¹ przekazu Polibiusza, Liwiusza i Zonarasa nie sta³a siê jednolita tradycja. Jest oczywiste, ¿e zasadniczym fundamentem jaki pos³u¿y³ dla skonstruowania relacji tych pisarzy by³ przekaz annalistyczny. Wskazuje na to zarówno zawarta w szczegó³ach, jak i w ogóle prorzymska wymowa epizo- du oraz w³aœciwe annalistom budowanie dramaturgii akcji. Nie ulega rów- nie¿ najmniejszym w¹tpliwoœciom, ¿e na obecnym kszta³cie relacji zaci¹¿y³y walory erudycyjne greckiej szko³y retorycznej. Dowodzi tego chocia¿by obraz pertraktacji pomiêdzy Abilyksem a Bostarem, stylizuj¹cy je nieomal na nego- cjacje mêdrców. Pomijaj¹c jednak formê prezentacji epizodów, zgodn¹ ze szko³a pisarsk¹ wspomnianych autorów, trzeba jednak zwróciæ uwagê, ¿e ich relacje ró¿nicuj¹ szczegó³y, które wydaj¹ siê demaskowaæ Ÿród³o kartagiñ- skie. Jest jasne, ¿e Rzymianie nie musieli, a nawet nie powinni ufaæ Abilyk- sowi, ale niekonieczne by³o przyznawanie siê do tego. Tej swoistej negacji wzglêdem fides nie zapamiêta³o raczej Ÿród³o rzymskie. W zwi¹zku z tym z najwy¿sz¹ ostro¿noœci¹ mo¿na pokusiæ siê o hipotezê, ¿e w otoczeniu Haz- drubala spisywana by³a relacja historyczna z któr¹ Rzymianie mogli zapo- znaæ siê czy to po klêsce Kartagiñczyków nad Metaurusem (207 p.n.e.), czy to

80 Zob. Ch. G. Liedl, Appians „Annibaike”: Aufbau – Darstelleungtendentzen – Quellen, ANRW II, 34.1, 1993, s. 441–442.

81 G. De Sanctis, Storia dei Romani, vol. III, 2, Torino 1917, s. 174.

w trakcie walk na terenie Hiszpanii. Polibiusz móg³ zapoznaæ siê z tym

Ÿród³em, nie przyznaj¹c siê jednak do tego faktu⁸².

Podjête powy¿ej rozwa¿enie ró¿nic i analogii przekazów antycznych upewnia w tym, ¿e oszustwo Abilyksa nale¿y potraktowaæ jako fakt histo- ryczny przekazany jednak w formie Ÿród³owej trawestacji, bêd¹cej efektem pracy annalistów i ich ideologicznych naœladowców. W efekcie po odrzuceniu warstwy propagandy rzymskiej mo¿na pokusiæ siê o konstatacjê, ¿e Abilyks by³ iberyjskim szpiegiem zatrudnionym przez wywiad punicki, zaœ jego bez- poœrednim prze³o¿onym by³ Bostar, s³u¿¹cy pod rozkazami Hazdrubala. Abi- lyks zosta³ najprawdopodobniej materialnie zachêcony do wspó³pracy z Rzy- mianami w efekcie czego przekaza³ im jeñców zdobytych w wyniku zwolnie- nia ich na mocy samowolnej decyzji Bostara. Rzymianie w akcie wielkomo- carstwowej ³askawoœci i geœcie godnym Aleksandra, zwolnili jeñców. Epizod, który zbagatelizowa³a awangarda europejskich badaczy z K. J. Belochem, G.

De Sanctisem i F. W. Walbankiem na czele, w œwietle powy¿szych rozwa¿añ wydaje siê stanowiæ istotny przyczynek do dalszej analizy repertuaru metod za pomoc¹ których Rzymianie realizowali swoj¹ politykê w Hiszpanii w po- cz¹tkowym okresie drugiej wojny punickiej.

SUMMARY

Abilyx, an Iberian, is the originator of an intrigue which takes place in specific historical reality. At the beginning of the Second Punic War when Hannibal achieves subsequent victories in Italy, Spain (controlled by his brother, Hasdrubal) is kept under proper discipline, under decrees that were issued by Hannibal. One of such decrees would be the detention of Iberian hostages of the cities with doubtful loyalty towards the Carthaginians. Those hostages would be sons of noble families. In 217 BC, when the offensive of the Scipios in Spain brought its initial successes, a Spaniard named Abilyx began to reflect on the reasonableness of continued allian- ce with the Carthaginians. Wanting to ingratiate himself to the Romans, he wanted to support his intentions with a concrete favour for a new ally. For this reason, he decided to deceive the Carthaginian commander, Bostar, as a result of which the Iberian hostages mentioned were given away to the Romans. This episode, perfectly fitting the context of the Spanish theatre of the Second Punic War, was presented by three authors: Polybius, Livius and Zonaras. The author of the article claims that detailed research on the Abilyx’s deception, contrary to the categorical statements of modern science, indicates that the accounts of Polybius, Livius and Zonaras were not based on a uniform tradition. It is obvious that the basic foundation used to con- struct the story provided by those writers was an annalistic account. This is indica- ted both by pro-Roman significance of the episode, found in details, but also in the account as a whole, as well as by the construction of the dramatic development of

82 Na temat stosunku Polibiusza do Ÿróde³ kartagiñskich zob. M. Wolny, Motywy zdepre- cjonowania dzie³a Sosylosa przez Polibiusza (Pol., III, 20, 5), w: Studia nad kultur¹ antyczn¹ III, red. J. Rostropowicz, Opole 2007, s. 83–89 (tam¿e dalsza literatura).