W XVI–XVII WIEKU

Podstawowe przywileje za³o¿onego w 1544 r. przez ksiêcia Albrechta Hohenzollerna protestanckiego uniwersytetu w Królewcu zagwarantowane zosta³y w dokumencie wydanym 18 kwietnia 1557 r.¹ Potwierdzeniem funda-cji królewieckiej na arenie miêdzynarodowej by³ przywilej wystawiony przez polskiego króla Zygmunta Augusta w Wilnie 28 marca 1560 r., który nadawa³ tej uczelni prawa i wolnoœci, jakimi cieszy³a siê Akademia Krakowska². Dla w³adców Prus Ksi¹¿êcych, a potem Królestwa Prus królewiecka Albertyna stanowi³a cenny klejnot, o który dbali przez wieki z niezwyk³¹ trosk¹. Przy-pomnieæ przy tym trzeba, ¿e uniwersytet w Królewcu by³ drug¹ po Akademii Krakowskiej (1364) wy¿sz¹ uczelni¹ Rzeczpospolitej i drugim po Marburgu (1527) protestanckim uniwersytetem w Europie. By³ te¿ z jednej strony in-stytucj¹ podleg³¹ ksiêciu, z drugiej zaœ cieszy³ siê swoist¹ autonomi¹. Profe-sorowie i pozostali cz³onkowie uniwersytetu, tzw. „cives academici”, tworzyli bowiem opart¹ na hierarchicznej strukturze osobn¹ korporacjê, na której czele sta³ aktualny rektor³. Po immatrykulacji i wpisaniu do metryki uniwer-syteckiej ka¿dy niezale¿nie od pochodzenia stanowego, uzyskiwa³ prawa

„Bürger der Universität”.

1 D. H. Arnoldt, Ausführliche und mit Urkunden versehene Historie der Königsbergischen Universität, Königsberg 1746, Th. 1, Beylagen Nr 23: Privilegium der Königsbergischen Uni-versität, 18 IV 1557, ss. 63–69.

2 Ibidem, Beylage Nr 10, Königliche Polnische Confirmation der Königsbergischen Uni-versität, 28 III 1560, ss. 33–38.

3 A. Köttgen, Deutsches Universitätsrecht, Tübingen 1933, s. 33.

I. Zwi¹zki rodzinne kadry naukowej oraz rywalizacja i konflikty Zgodnie z pierwszymi statutami (1546) podstawowy sk³ad osobowy uczel-ni królewieckiej mia³o stanowiæ po dwóch profesorów „ordinarii” na trzech wy¿szych wydzia³ach (teologia, prawo, medycyna) oraz oœmiu profesorów na Wydziale Filozoficznym⁴. Jednak pocz¹tkowa obsada profesorska nie by³a tak liczna, gdy¿ na ka¿dym z trzech wy¿szych wydzia³ów pracowa³ jeden profesor: Stanislaus Rapagellanus (1485–1545) – teologia, Christoph Jonas (ok. 1510–1582) – prawo i Johannes Brettschneider/Placotomus (1514–1577)

– medycyna. Uznano jednak, ¿e na pocz¹tek sk³ad ten jest wystarczaj¹cy i bardziej obawiano siê o zapewnienie uczelni odpowiedniej liczby s³uchaczy ni¿ profesorów. Jak skonstatowa³ rektor królewieckiego partykularza Wil-helm Gnapheus (1493–1568) w liœcie adresowanym 14 sierpnia 1544 roku do Jana £askiego (1499–1560), „accessuntur multi profesores, sed desiderantur auditores”⁵. Z pocz¹tkiem XVII wieku, kiedy do spokojnego Królewca licznie przybywali studenci z ogarniêtych wojn¹ terenów Rzeszy, sk³ad kadry dydak-tycznej powiêkszy³ siê o tzw. profesorów „extraordinarii”. Pod koniec XVII wieku na królewieckiej Albertynie pracowa³o ju¿ 14 profesorów zwyczajnych i 6 nadzwyczajnych.

Pierwsi profesorowie przybywali do Królewca z protestanckich uniwersy-tetów Rzeszy, g³ównie z Wittenbergi. Powoli jednak w korpusie profesorskim przybywa³o osób, które rozpoczyna³y studia na krajowym uniwersytecie i kontynuowa³y je za granic¹, wieñcz¹c woja¿e uzyskaniem stopni nauko-wych. Kariera profesorska rozwija³a siê szybko, jeœli sukcesy naukowe sz³y w parze z powodzeniem w ¿yciu osobistym, a najlepszym œrodkiem do wzmocnienia pozycji spo³ecznej by³o ma³¿eñstwo. Maria¿ pierwszego rektora Albertyny Georga Sabinusa (1508–1560) z Ann¹, córk¹ s³ynnego Melanchto-na, która przyjecha³a do Królewca z dwójk¹ z ich trójki dzieci, nie by³o jednak szczêœliwe. Melanchton gotowy by³ zabraæ córkê z powrotem – co by³oby na ówczesne czasy wielkim skandalem⁶. Anna zmar³a wkrótce w wieku 24 lat, przy porodzie szóstego dziecka i pochowana zosta³a w kate-drze knipawskiej. Latem 1550 roku zawar³ Sabinus w Królewcu drugie

ma³-¿eñstwo tak¿e z Ann¹, córk¹ rajcy knipawskiego Christopha Cromera⁷. Z kolei Andreas Aurifaber (Goldschmied) (1514–1559), profesor medycyny,

4 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beylagen Nr 46, Constitutiones Academiae Regiomontanae de Anno 1546, ss. 126–128.

5 Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte des Herzogthums Preussen, hrsg.

v. P. Tschackert, Bd. 3, Leipzig 1890., Nr 1632a: Sytuacji zaradzono wpisuj¹c jako pierwszych studentów 184 uczniów królewieckiego partykularza, a po przybyciu pierwszego rektora Sabi-nusa – kolejnych 130 osób (Marburg zaczyna³ ze 106 studentami).

6 H. Scheible, Georg Sabinus (1508–1560). Ein Poet als Gründungsrektor, w: Die Albertus Universität zu Königsberg und ihre Professoren. Aus Anlass der Gründung der Albertus

– Universität vor 450 Jahren, hrsg. v. D. Rauschning i D. v. Neree, Berlin 1995. Jahrbuch der Albertus Universität zu Knigsberg/Pr, 1994, Bd. XXIX, s. 17.

7 Ibidem, s. 27.

poœlubi³ najpierw córkê wittenberskiego drukarza Hansa Luffta, a po jej

œmierci w 1549 roku zosta³ ziêciem s³ynnego teologa Andreasa Osiandra (1498–1552), od 1549 roku profesora teologii w Królewcu⁸. Profesorowie czêsto poœlubiali córki swoich kolegów uniwersyteckich, mimo to zwi¹zki ma³¿eñskie zawierane w obrêbie w³asnej grupy zawodowej nie by³y w Królewcu tak czêste jak np. w Bazylei, gdzie w 1666 roku wszyscy profesorowie byli ze sob¹ spo-krewnieni⁹. Na przyk³ad profesor etyki i historii na królewieckiej Albertynie Andreas Iris (1540–1600)¹⁰ by³ teœciem teologa Georga Myliusa (1567–1626) i diakona staromiejskiego Valentina Thilo starszego (1579–1620)¹¹. Profesor matematyki, a potem historii Sigismund Weier (1579–1661)¹² by³ ziêciem profesora teologii Paula Weissa (1543–1612)¹³, zaœ profesor greki w latach 1647–1651 Jacob Bolius – ziêciem profesora teologii Levina Poucheniusa (1594–1648)¹⁴ i teœciem prawnika Christiana Setha (zm. 1699)¹⁵. Najm³odsza córka profesora teologii Johannesa Behma (1578–1648)–Maria – wysz³a w 1647 r. za m¹¿ za profesora teologii Johanna Latermanna (1620–1662)¹⁶. Córka profesora teologii Melchiora Zeidlera (1630–1686) poœlubi³a w 1679 r.

profesora nadzwyczajnego medycyny, a potem historii – Philippa Jakoba Hartmanna (1648–1707)¹⁷. Córka profesora logiki Michaela Eiflera (1601–1657)

– Gertruda (1637–1705), uznawana za pierwsz¹ prusk¹ poetkê, w wieku 14 lat poœlubi³a profesora medycyny Petera Möllera (1628–1680). Ich ma³¿eñ-stwo trwa³o æwieræ wieku i dochowa³o siê dziesiêciorga dzieci¹⁸. Profesor filozofii praktycznej Sigismund Pichler (1603–1668)¹⁹ by³ ziêciem najpierw profesora medycyny Daniela Halbacha von der Pforte (1581–1635)²⁰, a po-tem kupca knipawskiego Johanna Greiffa²¹. Syn Johannesa Behma, Michael (1612–1650) w pierwszym ma³¿eñstwie poœlubi³ córkê prawnika Annê

8 G. Seebass, Andreas Osiander D. Ä. und der Osiandrische Streit. Ein Stück Preussi-scher Landes – und ReformatoriPreussi-scher TheologieGeschichte, w: Die Albertus – Universität zu Königsberg und ihre Professoren..., s. 41.

9 T. Kaufmann, Königsberger Theologieprofessoren im 17, Jahrhundert, w: Die Albertus

– Universität zu Königsberg und ihre Professoren..., s. 62, przypis 50.

10 Altpreussische Biographie (dalej: Altpr. Biogr.), 1940, Bd. 1, hrsg. v. Ch. Krollmann, s. 311.

11 Ibidem, 1967, Bd. 2, hrsg. v. Ch. Krollmann, K. Forstreuter, F. Gause, s. 730.

12 Ibidem, s. 783.

13 Ibidem, s. 787.

14 Ibidem, ss. 516–517.

15 Ibidem, s. 667; B. Jähnig, Die Königsberger Universitätsprofessoren im 17 Jahrhundert

– Eine sozial – und bildungsgeschichtliche Betrachtung, w: Kulturgeschichte Ostpreussens in der Frühen Neuzeit, hrsg. v. K. Garber, M. Komorowski, A. E. Walter, Tübingen 2001, ss. 348–351.

16 T. Kaufmann, op. cit., s. 62, przypis 50.

17 Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin–Dahlem (dalej: Archiwum Berlin–Dahlem), XX Haupt Abteilung (dalej: HA), Ostpreussische Folianten (dalej: Ostpr. Fol.) 13.591, k. 111v.

18 Altpr. Biogr., Bd. 1, s. 444.

19 Ibidem, ss. 500–501.

20 Ibidem, s. 247.

21 B. Jähnig, op. cit., s. 349.

Pohl²²– w ten sposób zosta³ szwagrem profesora poezji Simona Dacha (1605–1659), który by³ mê¿em Reginy Pohl, córki radcy s¹du dworskiego²³. Profesor wymowy Valentin Thilo m³odszy (1607–1662) poœlubi³ w 1643 roku córkê kupca knipawskiego – Katharinê Remse, a po jej œmierci Katharinê Michel²⁴. Profesor teologii Christian Dreier (1610–1688) ¿eni³ siê dwukrot-nie, pierwszy raz z Katharin¹ Harder, córk¹ kupca, a nastêpnie z córk¹ urzêd-nika ksi¹¿êcego, wdow¹ po profesorze Michaelu Behmie – Sophi¹ Lepner²⁵.

Œcis³e zwi¹zki rodzinne zapewnia³y z kolei instytucjom akademickim rotacjê stanowisk profesorskich w obrêbie rodzin. Zjawisko to obserwujemy tak¿e w Królewcu: profesorowie teologii Johannes Behm (1578–1648) – Mi-chael Behm (1612–1650) – Johannes Behm syn MiMi-chaela²⁶; Christian Dreier starszy (1610–1658) – Christian Dreier m³odszy (1659–1692)²⁷; Andreas Po-uchenius (1552–1613) – Levin PoPo-uchenius (1594–1648)²⁸; bracia: profesor medycyny Bernhard von Derschau (1591–1639) i profesor prawa Reinhold von Derschau (1600–1639) – jego syn Friedrich von Derschau obj¹³ po ojcu w 1670 roku profesurê prawa²⁹; profesorowie medycyny: Severin Göbel star-szy (1539–1612) – Severin Göbel m³odstar-szy (1569–1627)³⁰; Georg Lothus star-szy (1579–1635) – Georg Lothus m³odstar-szy (1623–1684)³¹; Daniel Beckher starszy (1594–1653) – Daniel Beckher m³odszy (1627–1670)³²– Daniel Chri-stoph Beckher; Philip Jacob Hartmann (1648–1707) – Melchior Philipp Hart-mann (1684–1675)³³.

Pomimo tych bliskich powi¹zañ rodzinnych miêdzy profesorami k³opoty, w jakich znalaz³a siê Albertyna w pierwszych latach swej dzia³alnoœci, wyni-ka³y przede wszystkim z atmosfery zazdroœci i rywalizacji oraz konfliktów podsycanych ci¹gle obecnymi w Królewcu sporami konfesyjnymi. Wewn¹trz kadry naukowej tworzy³y siê zwalczaj¹ce siê nawzajem frakcje, co wp³ywa³o niekorzystnie na poziom nauczania i frekwencjê studentów.

Ju¿ wkrótce po inauguracji dzia³alnoœci uniwersytetu rozgorza³ spór wœród kolegium profesorskiego. Zazdroszczono pierwszemu rektorowi Alber-tyny Sabinusowi (VIII 1544–IX 1547) zaufania ksiêcia, wysokiej pensji oraz samodzielnego stanowiska, na pocz¹tku bowiem zamiast okresowego wyboru

22 T. Kaufmann, op. cit., s. 72, przypis 105.

23 F. Gause, Die Geschichte der Stadt Königsberg in Preussen, Köln–Graz 1965, Bd. 1, s. 468; G. C. Pisanski, Entwurf einer preussischen Literärgeschichte, hrsg. v. R. Philippi, Königsberg 1886, s. 420, przypis 2.

24 Altpr. Biogr.., Bd. 2, s. 730.

25 Ibidem, Bd. 1, s. 151.

26 Ibidem, s. 40.

27 Ibidem, s. 151.

28 Ibidem, Bd. 2, ss. 516–517.

29 Ibidem, Bd. 1, ss. 128–129.

30 Ibidem, s. 218.

31 Ibidem, ss. 408–409.

32 Ibidem, s. 38.

33 Ibidem, Bd. 1, s. 253; T. Kaufmann, op. cit., s. 62.

za¿¹da³ on trwa³ego rektoratu „rector perpetuus”³⁴. Z³oœæ Albrechta na sk³ó-cone ze sob¹ grono profesorskie musia³a byæ wielka, skoro grozi³ im karce-rem, a nawet karami cielesnymi³⁵. Do sporów personalnych ju¿ wkrótce do³¹czy³y spory religijne, najpierw za spraw¹ osiad³ych w Prusach w 1527 r.

przybyszów z Niderlandów i coraz silniejszych wp³ywów w Królewcu wyzna-nia reformowanego, nastêpnie z powodu tzw. „sporu osiandryjskiego”, w trak-cie którego z Królewca wyjecha³a wiêkszoœæ kadry dydaktycznej³⁶. W XVII w.

rozpoczê³y siê kolejne spory konfesyjne miêdzy zwolennikami ortodoksji lu-terañskiej a sk³aniaj¹cymi siê ku wyznaniu reformowanemu „kryptokalwi-nami”.

II. Wolnoœci akademików – przywilej z 18 IV 1557 roku³⁷ Wszelkie swobody i wolnoœci cz³onków wspólnoty akademickiej

wyp³ywa-³y z nadanego Akademii Królewieckiej w 1557 roku przez ksiêcia Albrechta przywileju, w którym postanawiano, ¿e domy w miastach i na

przedmie-œciach Ksiêstwa, zamieszka³e przez profesorów i pozosta³ych cz³onków wspól-noty akademickiej, nie bêd¹ podlega³y jurysdykcji miejskiej³⁸. W ojcowskim domu dzieci mia³y siê cieszyæ przywilejami swych rodziców i podlegaæ

wy-³¹cznie zwierzchnoœci rektora. Profesorowie i pozostali „cives academici”

zwolnieni byli z wszelkich ciê¿arów podatkowych nak³adanych na obywateli przez miasto, jak akcyza czy szos, a tak¿e od pe³nienia stra¿y miejskich.

W wypadku œmierci profesora obowi¹zek dalszej opieki nad sierotami i ich kszta³cenia spoczywa³ na radach miejskich Królewca oraz w³adzach uniwer-syteckich³⁹.

Wszyscy profesorowie i cz³onkowie wspólnoty akademickiej otrzymali przywilej pierwokupu na publicznym rynku byd³a i innych produktów na w³asne potrzeby. Dlatego ksi¹¿ê nakazywa³ poddanym trudni¹cym siê han-dlem i kupiectwem, by nie czynili profesorom w tym wolnym zakupie ¿ad-nych przeszkód, a za nieprzestrzeganie tego punktu zagrozi³ kar¹ 100 gulde-nów na rzecz ksi¹¿êcej kamery rentowej, skarbca uniwersyteckiego i kasy miejskiej.

Ksi¹¿ê nada³ te¿ profesorom i cz³onkom Akademii prawo po³owu ryb w ca³ej Pregole na potrzeby w³asnego sto³u. Profesorowie uniwersytetu i zarz¹dzaj¹cy sto³ówk¹ akademick¹ ekonom mieli te¿ prawo darmowego przemia³u w królewieckich m³ynach⁴⁰.

34 G. v. Selle, Geschichte der Albertus–Universität zu Königsberg in Preussen, Würzburg 1956, s. 17.

35 Ibidem, s. 18.

36 H. Scheible, op. cit., s. 27.

37 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beylagen Nr 24. Przywilej ten og³oszono w Ksiêstwie dokumentem z 4 XII 1558.

38 Patrz: przypis 1.

39 D. H. Arnoldt, op. cit., s. 64.

40 Ibidem, ss. 64–65.

Profesorom wolno by³o utrzymywaæ w swych domostwach rzemieœlników:

kowala, szewca, kuœnierza, stolarza⁴¹.

W razie wojny b¹dŸ zarazy profesorowie mogli udaæ siê do innej miejsco-woœci i pozostaæ tam a¿ do za¿egnania niebezpieczeñstwa bez szkody dla ich pensji uniwersyteckich. Gdyby jednak uczelnia zosta³a czasowo przeniesiona w inne miejsce, kadra profesorska powinna udaæ siê do tej miejscowoœci.

W sytuacji gdy profesor z powodu wieku lub choroby nie móg³ ju¿ d³u¿ej wyk³adaæ, to przez rok otrzymywa³ ca³e pobory, jeœli jednak w ci¹gu tego roku jego zdrowie nie uleg³o poprawie, to pensjê zmniejszano do po³owy dotychczasowego wynagrodzenia.

Profesorom, jeœli nie panowa³a w Królewcu zaraza, za zgod¹ rektora i senatu, przys³ugiwa³ te¿ szczególny przywilej pochówku w koœciele kate-dralnym przy stalli uniwersyteckiej („bey der Universität Gestühle”)⁴². Jeœli profesor umiera³ na pocz¹tku kwarta³u, to wdowa po nim otrzymywa³a wy-nagrodzenie za ca³y kwarta³. Po œmierci ¿ony profesora, szczególnie cenne przedmioty, jak ksiêgi i ubrania, nie podlega³y podzia³owi, lecz mia³y s³u¿yæ lepszemu wychowaniu dzieci i tylko profesorowie wedle w³asnej woli mieli prawo czyniæ z nich legaty.

Wszyscy drukarze i ksiêgarze w mieœcie podlegali jurysdykcji uniwersy-tetu. W ten sposób ¿adna ksi¹¿ka nie mog³a byæ wydrukowana w Ksiêstwie bez wczeœniejszej cenzury rektora i senatu.

W³adze akademickie i pozostali cz³onkowie wspólnoty mieli obowi¹zek sk³adania przysiêgi ka¿dorazowemu w³adcy Ksiêstwa w dowód uznania zwierzchnoœci pana krajowego („Landesherr”).

Ksi¹¿ê Albrecht zwraca³ siê do swojego suzerena, króla Polski Zygmunta Augusta, o zatwierdzenie zarówno tego dokumentu, jak te¿ wczeœniejszych artyku³ów dotycz¹cych uniwersytetu zawartych w jego testamencie. Prosi³ te¿ i upomina³ swego syna, aby utrzyma³ uczelniê królewieck¹ i jej profeso-rów we wszystkich dotychczasowych przywilejach i wolnoœciach, a w razie potrzeby zwiêksza³ sumê przeznaczon¹ na utrzymanie uczelni i pensji profe-sorskich⁴³.

III. Katedra knipawska jako koœció³ uniwersytecki

Wraz z dyplomem dla uczelni królewieckiej ksi¹¿ê Albrecht zdecydowa³,

¿e przylegaj¹ca od strony po³udniowej do budynków Kolegium katedra kni-pawska bêdzie koœcio³em akademickim („templum academicum”). W zamian za to uniwersytet przekazywaæ mia³ duchownym koœcio³a knipawskiego

41 Ibidem, s. 65.

42 Ibidem.

43 Ibidem, ss. 67–69: Dokument spisano i opieczêtowano w obecnoœci Radców Ksiêstwa i prezydenta biskupstwa sambijskiego, Johannesa Aurifabra, doktora Wolffa, ochmistrza Hey-decka, starosty Królewca Christoffa v. Kreytzena i kanclerza Hansa v. Kreytzena.

44 korce ¿yta rocznie⁴⁴. W koœciele knipawskim odbywa³y siê uroczystoœci zwi¹zane z promocjami uniwersyteckimi i z wyborami nowego rektora.

W czasie nabo¿eñstw i zgromadzeñ akademickich profesorowie mieli prawo zasiadania w specjalnie wyznaczonym miejscu, tzw. „Professoren Gestühle”.

Kiedy w 1619 r. liczba profesorów powiêkszy³a siê o trzecie profesury na wy¿szych wydzia³ach, okaza³o siê, ¿e brakuje miejsc i postanowiono dobudo-waæ jeszcze jedn¹ stallê. Od 1623 r. profesorowie zasiadali w katedrze obok ambony. Szlachta oraz osoby nie nale¿¹ce do sk³adu profesorskiego uniwersy-tetu, a szczyc¹ce siê posiadaniem stopni naukowych, mia³y prawo zasiadania w ³awach rektora i senatu w stalli ksi¹¿êcej, wy³¹czaj¹c trzy wy¿sze miejsca przeznaczone dla nadradców Ksiêstwa. Jednak tak czêsto jak ksi¹¿ê wraz z dworem odwiedza³ katedrê, osoby zasiadaj¹ce tam musia³y ust¹piæ mu miejsca⁴⁵.

Profesorowie uniwersytetu mieli te¿ prawo do pochówku w krypcie profe-sorskiej, znajdujacej siê przy pó³nocnej stronie chóru. Powstanie tzw. „Profes-soren Gewölbe” ³¹czy siê z histori¹ nieszczêœliwej mi³oœci, której bohaterem by³ profesor prawa doktor Paul Crüger (1550–1593). W 1587 r. zosta³ on ciê¿ko pobity przez niejakiego Berenta Plato za uwiedzenie mu narzeczonej.

Plato za swój czyn zosta³ uwiêziony, ale uda³o mu siê zbiec. Odszkodowanie w wysokoœci 500 talarów ciê¿ko rannemu Crügerowi zap³aciæ musia³ ojciec Berenta. Crüger jako zadoœæuczynienie za swój czyn podarowa³ otrzymane pieni¹dze uniwersytetowi z przeznaczeniem na wybudowanie w katedrze miejsca pochówku profesorów⁴⁶. Jako pierwszy pochowany zosta³ w krypcie w 1588 roku profesor teologii doktor Melchior Isinder⁴⁷, a jako ostatni Im-manuel Kant (28 II 1804)⁴⁸. W okresie konfliktów wyznaniowych trudno by³o uzyskaæ zgodê na pochówek w koœciele katedralnym profesorom sk³aniaj¹-cym siê ku innemu wyznaniu ni¿ luterañskie. I tak zanim w krypcie profe-sorskiej pochowano sympatyzuj¹cego z wyznaniem reformowanym, zmar³ego w koñcu sierpnia 1650 r. profesora teologii Michaela Behma, jego trumna przez dwa lata sta³a w domu prywatnym⁴⁹.

Po³o¿one nad Prego³¹ tereny kolegiów akademickich oraz dziedziniec z koœcio³em katedralnym uwa¿ane by³y za obszar egzempcjonowany spod w³adzy urzêdników miejskich. Wywo³ywa³o to wiele konfliktów miêdzy w³a-dzami miejskimi a uczelni¹. Kiedy w 1595 r. wybudowany zosta³ mur, który zamkn¹³ plac koœcielny, tereny akademickie odciête zosta³y od miasta. Mur

44 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, s. 48.

45 Archiwum Berlin–Dahlem, XX HA, Etats Ministerium (dalej: Et. Min.) 139g, Nr 4, Visitationes der Universität 1583–1716, art. 14, k. 40v.

46 Altpr. Biogr., Bd. 1, s. 118.

47 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 2., Königsberg 1746, s. 365.

48 F. Gause, op. cit., s. 296; L. Frost, Der Dom zu Königsberg. Ein Denkmal der geschich-tlichen Entwicklung Altpreussens, Königsberg 1901, ss. 59–60.

49 Simon Dach und der Königsberger Dichterkreis, hrs. V. A. Kelletat, Stuttgart 1986, s. 333.

ten zosta³ ozdobiony herbami i wizerunkami administruj¹cego wówczas Ksiê-stwem Jerzego Fryderyka (1539–1603)⁵⁰. Wzajemne kontakty miêdzy uczel-ni¹ a miastem pogorszy³y siê znacznie w 1670 r. Gdy w lipcu tego roku do pokoju studenta Samuela Ossigii przyby³ pos³aniec rady Starego Miasta wzy-waj¹c go do stawienia siê przed rad¹ miejsk¹, rektor uniwersytetu magister Johann Röling (1634–1679) wykrzykn¹³ do niego, ¿e obszar uniwersytecki jest miejscem uprzywielejowanym i ¿aden s³uga miejski nie ma tu prawa wstêpu bez wczeœniejszej zgody rektora. Po czym pogrozi³ mu rêk¹ i krzyk-n¹³, ¿eby tu wiêcej nie przychodzi³, bo drzwi bêd¹ pozamykane⁵¹. Zarzewiem tego konfliktu by³o ograniczanie przez prowizorów koœcielnych i rady miej-skie Królewca prawa uniwersytetu do dowolnego korzystania z powierzchni katedry⁵². Przedmiotem sporu by³y trzy sprawy: zakwestionowanie przez radê miasta Knipawy prawa uniwersytetu do poszerzenia miejsca zajmowa-nego w koœciele katedralnym przez stalle profesorskie, zgoda rektora Johana Rölinga (1634–1679) na pochówek 19 lipca 1670 roku w katedrze wdowy po doktorze Johannesie Latermannie oraz decyzja rektora o zburzeniu i ponow-nej odbudowie zadaszenia nad drzwiami prowadz¹cymi do Kolegium. W tej trzeciej kwestii – zdaniem prowizorów – remont móg³ zaszkodziæ koœcio³owi, gdy¿ belki i przypory, na których le¿a³ dach znajdowa³y siê wczeœniej w murze katedry i ich zdaniem nale¿a³o je tam wstawiæ ponownie⁵³. Osta-tecznie tzw. wyremontowany „Professorenstand” z trzema ³awkami umiesz-czono w 1670 r. obok ambony naprzeciw drzwi wychodz¹cych na dziedziniec uniwersytecki⁵⁴.

IV. Pensje profesorskie

Na utrzymanie uniwersytetu w Królewcu wyasygnowa³ ksi¹¿ê Albrecht pocz¹tkowo trzy tysi¹ce grzywien oraz dodatkowy tysi¹c jako pomoc dla ubogich studentów. W zwi¹zku z niewielk¹ obsad¹ profesorsk¹ (11 osób) by³a to suma wówczas wystarczaj¹ca⁵⁵.

Ksi¹¿ê Albrecht chc¹c œci¹gn¹æ profesorów z Wittenbergi wyp³aca³ im pocz¹tkowo wy¿sze pensje ni¿ to by³o praktykowane w krajach Rzeszy.

W pierwszym roku dzia³alnoœci królewieckiej uczelni rektor Georg Sabinus jako radca dworu („Hofrat”) i rektor uniwersytetu otrzyma³ od ksiêcia Al-brechta 361 florenów i 20 groszy oraz darmowe mieszkanie⁵⁶. Pierwsi

profe-50 F. Gause, op. cit., Bd. 1, s. 367.

51 Archiwum Berlin–Dahlem, XX HA, Et. Min. 77c1, Nr 33, Ex protocollo den 19 Julii 1670, k. 13–14.

52 Ibidem, 18 IX 1670, Protokó³ B, k. 13–13v.

53 Ibidem, k. 10–11.

54 E. A. Hagen, Beschreibung der Domkirche zu Königsberg und der in ihr enthaltenen Kunstwerke, Königsberg 1833, s. 371.

55 J. F. Goldbeck, Nachrichten von der Königlichen Universität zu Königsberg in Preussen, Leipzig 1782, s. 7

56 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, s. 68; H. Scheible, op. cit., s. 23.

sorowie trzech wy¿szych wydzia³ów⁵⁷: Stanislaus Rapagellanus, Christoph Jonas, Johannes Placotomus otrzymali po 200 florenów. Wynagrodzenie dzie-kana Wydzia³u Filozoficznego Melchiora Isindra (ok. 1520–1588) wynosi³o 150 florenów, pozosta³ych trzech profesorów tego wydzia³u (Johannes Hoppe, Jacob Mittag i Johannes Pontanus) po 100 florenów, zaœ profesora Reinicha 80. Jednak uniwersytet znalaz³ siê w trudnej sytuacji finansowej zaledwie kilkanaœcie lat po swej fundacji. Si³a nabywcza pieni¹dza obni¿a³a siê szybko z powodu psucia stopy menniczej. Przez ca³y wiek XVI i XVII ros³y przelicza-ne w groszach ceny tak zwaprzelicza-nego grubego pieniadza: talara i dukata, tak ¿e w latach 1580–1650 nast¹pi³ 2,5-krotny wzrost ceny talara wyra¿onego w groszach, a cena dukata wzros³a w tym czasie trzy i pó³ raza⁵⁸. Dla porównania w 1540 roku para butów kosztowa³a w Królewcu oko³o 40 groszy, æwieræ beczki mas³a (Fass), czyli oko³o 55 litrów, od 12 do 20 groszy, a kopa sera („knapp Käse”) od 6 do 8 szylingów⁵⁹. Z pierwszych pensji kolegium profesorskie nie by³o zadowolone i przez kolejne dwa lata trwa³y dyskuje, jakie wynagrodzenie powinno przys³ugiwaæ poszczególnym profesorom.

Wreszcie sprawê przekazano do decyzji ksiêcia, który w 1547 r. kieruj¹c siê przes³anymi mu propozycjami uniwersytetu zdecydowa³, ¿e na trzech

wy-¿szych wydzia³ach pierwsi profesorowie otrzymywaæ powinni po 200 florenów rocznie, a drudzy po 150 florenów, siedmiu profesorów Wydzia³u Filozoficzne-go po 100, a archipedaFilozoficzne-gog 60 florenów⁶⁰.

Wkrótce jednak okaza³o siê, ¿e z powodu szybko postêpuj¹cej inflacji pierwotna suma fundacji nie wystarcza³a na utrzymanie uniwersytetu i jego kadry. W tej sytuacji ksi¹¿ê zmuszony by³ podj¹æ 15 maja 1549 r. decyzjê o obni¿eniu niektórych pensji profesorskich do 100 grzywien⁶¹. Profesorowie, którym pensje wyp³acano nieregularnie, poprosili teraz ksiêcia o przekazanie Akademii dóbr ziemskich, aby mogli z nich otrzymywaæ sta³e dochody. Ksi¹¿ê zgodzi³ siê, aby od jesieni 1556 r. uniwersytet otrzymywa³ z pobliskich dóbr Rybaki (Fischhausen), dawnej siedziby biskupa sambijskiego, cztery tysi¹ce grzywien. Z ostatniego tysi¹ca suma 528 grzywien przeznaczona by³a na utrzy-manie biednych studentów i profesorskie deputaty ¿ywnoœciowe (25 ³asztów

¿yta, 12 ³asztów jêczmienia, 2 ³aszty grochu, 4 beczki mas³a rocznie)⁶². Ponad-to w grudniu 1557 r. ksi¹¿ê sprzeda³ Akademii po³o¿on¹ w pobli¿u Królewca wieœ i dobra Dalheim/Talheim (41 ³anów) za niewielk¹ sumê 1500 grzywien.

Roczny czynsz dzier¿awny z tych dóbr wynosiæ mia³ 800 grzywien⁶³. W 1566 r.

obieca³ te¿ w³adzom uniwersyteckim wp³ywy finansowe z dóbr, które

przypa-57 1 floren=30 groszy=1 grzywna 10 groszy.

58 Z. Sadowski, Pieni¹dz a pocz¹tki upadku Rzeczypospolitej w XVII w, Warszawa 1964, ss. 37–38.

59C. H. T. Flögel, Chronik von Königsberg in Pr. (1500–1800), ss. 17–18; s. 21.

60 D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, s. 65.

61 Ibidem, s. 66.

62 Ibidem, s. 67.

63 Ibidem, ss. 68–69: W 1528 roku otrzyma³ je w lenno burmistrz Starego Miasta Nicolaus Richau za sumê 1500 grzywien

da³y mu prawem kaduka po bezpotomnej œmierci w³aœcicieli. Jednak wsku-tek rozlicznych komplikacji prawnych wyegzekwowanie tego postanowienia okaza³o siê dla Akademii niezwykle trudne⁶⁴.

Pomimo tych dzia³añ sytuacja materialna profesorów uniwersytetu w Królewcu nie by³a ³atwa. Wielu z nich przybywa³o tu z rodzinami z odle-g³ych krajów Rzeszy i musia³o odbyæ nie tylko kosztown¹ i ciê¿k¹ podró¿, lecz tak¿e na nowo organizowaæ swoje gospodarstwa domowe. Ceny w mieœcie nad Prego³¹ by³y wy¿sze ni¿ w Niemczech, a mo¿liwoœci zarobienia dodatko-wych pieniêdzy ograniczone. Profesorowie zwyczajni zobligowani byli do bez-p³atnego prowadzenia czterech godzin wyk³adów tygodniowo, oprócz tego niektórzy z nich prowadzili p³atne wyk³ady prywatne oraz przyjmowali pod swoj¹ opiekê studentów jako domowników. Charakterystyczn¹ cech¹ by³o

Pomimo tych dzia³añ sytuacja materialna profesorów uniwersytetu w Królewcu nie by³a ³atwa. Wielu z nich przybywa³o tu z rodzinami z odle-g³ych krajów Rzeszy i musia³o odbyæ nie tylko kosztown¹ i ciê¿k¹ podró¿, lecz tak¿e na nowo organizowaæ swoje gospodarstwa domowe. Ceny w mieœcie nad Prego³¹ by³y wy¿sze ni¿ w Niemczech, a mo¿liwoœci zarobienia dodatko-wych pieniêdzy ograniczone. Profesorowie zwyczajni zobligowani byli do bez-p³atnego prowadzenia czterech godzin wyk³adów tygodniowo, oprócz tego niektórzy z nich prowadzili p³atne wyk³ady prywatne oraz przyjmowali pod swoj¹ opiekê studentów jako domowników. Charakterystyczn¹ cech¹ by³o

W dokumencie ARTYKU£Y I ROZPRAWY (Stron 37-61)