1 Z wiersza Sztuka poetycka w przekładzie Mieczysława Jastruna. Książka Millera nie podaje lokalizacji cytatów, nie podaje też autorstwa tłumaczeń tekstów, na które po-wołuje się autor. Chcąc zachować popularyzatorsko-podręcznikowy charakter publi-kacji zdecydowałem się również nie podawać adresów bibliograficznych przywoływa-nych fragmentów, a przypisy tłumacza i wtrącenia w nawiasach kwadratowych ograniczyć do niezbędnego minimum. Jeżeli powołuję się na istniejące już tłumacze-nie, a starałem się tak robić, ilekroć było to możliwe, tytuł podaję tylko w jego polskim brzmieniu i po pierwszym cytacie podaję bezpośrednio w tekście nazwisko tłumacza, tłumaczki. Jeżeli dokonuję przekładu autorskiego, przy pierwszym wystąpieniu tytułu podaję w nawiasach jego brzmienie w języku angielskim lub w języku oryginału, za-leżnie od tego, jak podaje go Miller.
1. Czym jest literatura?
1 W oryginale he or she, on lub ona. Miller jest w całej książce niezwykle wyczulony na ukryty seksizm języka, co dla tłumacza albo tłumaczki, którego lub też której język jest seksistowski całkiem otwarcie, powoduje dodatkową trudność. Ponieważ podkreślanie problemów z płcią podmiotów zdania (on albo ona, autor albo autorka) przy każdym wystąpieniu dla polskiej czytelniczki albo czytelnika byłoby zauważalną manierą styli-styczną, która wytrąca z lekkości wywodu cechującego niniejszą książkę, zdecydowa-łem się na zwyczajową strategię, półśrodek, który faworyzuje męski podmiot zdania.
Jest to rozwiązanie, które, mam nadzieję, czytelnicy oraz czytelniczki mi wybaczą, i które należy brać nieustannie pod uwagę. Nie zrezygnowałem za to z innej cechy wywodu Millera, jaką jest częste podkreślanie modalności jego pisarstwa („ten lub in-ny sposób”, „mniej lub bardziej”, „zdaje się” etc.).
2 Przekład za tekstem angielskim.
3 Książki w serii „Pocket” oraz „Portable” były wydawane m.in. przez wydawnictwo Penguin.
4 W polskim wydaniu tego opowiadania w przekładzie Andrzeja Sobola-Jurczykow- skiego imię czarownika brzmi Abd al-Rahman al-Masmudi.
2. Literatura jako rzeczywistość wirtualna
1 Gulled gentlemen – określenie to pada w dramatis personae. Przekład Jerzego S. Sity oddaje frazę po prostu jako „patrycjusz wenecki”, Stanisława Barańczaka jako „szlach-cic wenecki”.
2 Z wiersza Pstre piękno (Pied Beauty); tytuł w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka.
3 Sformułowanie z eseju Źródło dzieła sztuki. Tu w tłumaczeniu Janusza Mizery.
4 Przekład Bronisława Zielińskiego oddaje pierwsze zdanie powieści jako „Moje imię:
Izmael”.
5 Omyłka – bohaterka opowiadania ma na imię Tita.
6 „Srebrny sufit” (silver ceiling) to trudności w zdobyciu pracy lub w awansie wynikają-ce z wieku pracownika. Wyrażenie nawiązuje do siwizny włosów.
3. Tajemnica literatury
1 Szkoła dla chłopców w północno-zachodnim Londynie.
2 Cytatu dokładnie w tej postaci, „matter of the tale”, nie udało się zlokalizować. James używa jednak bardzo wielu podobnych sformułowań.
3 Słowa z Sonetu 30. Szekspira. Przekład własny.
4 Andrée w przekładzie Boya-Żeleńskiego ma na imię Anna.
5 Jacques Derrida zmarł w 2004 roku.
6 Dwie ostatnie pozycje istnieją w przekładzie na język polski. Pierwsza pod podanym tytułem, druga jako „Ta dziwna instytucja zwana literaturą”. Tytuł Czas dysertacji jest celowo wieloznaczny, jak to u Derridy bywa, w samym tekście ulega on sproblematy-zowaniu.
7 Ang. intended, dosłownie „zakładany”, słowem „intendowany” posługuje się autor polskiego przekładu Badań logicznych Husserla, Janusz Sidorek (por. np. Badania lo-giczne, t. II, cz. I, B 40).
8 Tytuł ang. Psyche: Invention of the Other. Pojęcie „inwencji” pojawia się w dalszej części akapitu.
4. Po co czytać literaturę?
1 Trade follows the flag – przysłowie nawiązujące do imperialnej reguły, w myśl której kolonie promowały handel z państwem kolonizującym. Odwołuje się do zwyczaju za-tykania w kolonii flagi państwa kolonizującego.
2 Nawiązanie do chrześcijańskiej angelologii, w której zastępy aniołów zajmują hierar-chicznie ułożone dziewięć pięter (chórów anielskich) – od najwyżej umiejscowionych serafinów do najniżej znajdujących się aniołów (aniołów stróżów).
3 Cytat z wiersza Williama Blake’a pt. Duchowy podróżnik (tutaj w tłumaczeniu Krzysz-tofa Puławskiego).
4 Nie udało się ustalić dokładnej lokalizacji cytatu. Jakkolwiek Kant potępia w Krytyce władzy sądzenia czytanie powieści, zdanie w brzmieniu podanym przez Millera nie występuje w angielskim przekładzie ani autorstwa Mereditha (Oxford University
Press), ani Guyera i Matthewsa (Cambridge University Press), nie odnalazłem rów-nież analogicznego sformułowania w polskim przekładzie Gałeckiego (PWN). Teza, iż czytanie powieści osłabia pamięć, pada za to w innym dziele Kanta – O pedagogice (1803). W Antropologii w ujęciu pragmatycznym (1798) twierdził, że czytanie powieści prowadzi do zakłóceń koncentracji i zaburzeń psychicznych.
5 Kanoniczny korpus dzieł Henry’ego Jamesa. Za życia pisarza w latach 1907–1909 uka-zały się 24 tomy, w roku 1918 dołączyły do niego dwa kolejne (pośmiertnie, z nie-ukończonymi powieściami).
6 Sentencja łacińska, Dictum meum pactum (ang. My word is my bond). Jest między innymi mottem Londyńskiej Giełdy Papierów Wartościowych.
5. Jak czytać literaturę?
1 W drodze wyjątku zamieszczam fragment w autorskim tłumaczeniu. Istniejący prze-kład oddaje go następująco: „Dziwny musi być stan umysłu takiego Jo! Biedak snuje się po ulicach i mało znajomy jest mu kształt, a najzupełniej obce znaczenie tajemni-czych znaków napotykanych wszędzie – nad sklepami, u skrzyżowań ulic, na drzwiach i w oknach. Patrzy na ludzi, którzy czytają, na ludzi, którzy piszą, na listonoszów roz-noszących pocztę i wobec prawie wszystkich sylab i zgłosek rodzinnego języka jest niemal głuchoniemy!” (przeł. T.J. Dehnel).
2 Interpelacja to złożony proces, w jaki ideologia formuje podmiotowość. Słowo w tym znaczeniu pojawia się u Althussera (Ideologie i aparaty ideologiczne państwa), wzorem jego tłumacza, Andrzeja Staronia, nie przekładam terminu.
3 24-tomowe wydanie dzieł zebranych Hardy’ego. Ukazało się w latach 1912–1913.
4 Podwydawnictwo (imprint) w wydawnictwie Tom Doherty Associates LLC. Specjali-zuje się w książkach science fiction i fantasy.
6. Jak czytać komparatystycznie albo odrabianie roboty dla frajera
1 Posługuję się oryginalną pisownią nazwiska bohatera powieści oraz jej oryginalnym tytułem, który w Polsce ma wiele wersji, m.in. Przypadki Robinsona Crusoe i Przygody Robinsona Kruzoe. Podobnie w wypadku Robinsona szwajcarskiego (Der Schweizerishe Robinson), który miał jedno wydanie po polsku w przekładzie i opracowaniu Jacka Marciniaka jako Szwajcarscy Robinsonowie (1997); tytuł angielski to The Swiss Family Robinson. Aby zachować spójność z wywodem Millera i ze względu na fakt, że polskie wydanie Szwajcarskich Robinsonów bardzo mocno różni się od wersji, na którą powo-łuje się autor, fragmenty tej książki oraz Robinsona Crusoe podaję we własnym prze-kładzie. Jeżeli to możliwe, uzgadniam brzmienie nazw własnych.
2 Imię bohatera powieści Coetzeego po angielsku brzmi „Cruso”.
33 W języku angielskim a foe to wróg, nieprzyjaciel.
44 W polskim wydaniu ma imię – Elizabeth.
55 Która w wersji angielskiej nazywa się Jenny Montrose.
66 Tradycyjne danie indiańskie – placki z suszonego mięsa z dodatkiem owoców lub jagód.
77 Oswojone szakale nie występują w polskiej wersji.
98 Podane określenia padają w 13. rozdziale I części Lewiatana (tu w przekładzie Cze-sława Zmanierowskiego).
99 W polskim wydaniu odpowiedników Walrus Island, Cape Farewell, Cape Pug Nose oraz Woodlands nie udało się zlokalizować.
10 Tłumaczę na podstawie angielskiego przekładu, starając się oddać sposób, w jaki Mil-ler interpretuje tekst niemiecki. Kluczowe zdanie wyrażone jest po angielsku jako Knowledge is power, knowledge is freedom, understanding is happiness.
11 Z wyjątkiem wiersza o krokodylu posługuję się przekładem Alicji w Krainie Czarów autorstwa Antoniego Marianowicza.
12 Nieścisłość Millera, jak powszechnie wiadomo Żabrołak i gadające jajko, Hojdy Boj-dy, nie mieszkają w krainie czarów, tylko po drugiej stronie lustra.
13 Cytat z wiersza Tennysona In Memoriam A. H. H.