Rola aktywów niematerialnych w warunkach nowej gospodarki

Wzrastająca dynamika i kompleksowość otoczenia, a także poszerzanie się jego granic powoduje, że współczesne organizacje muszą koncentrować się na zdobywaniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu coraz większej ilości informacji. Powoduje to również stosowanie niekonwencjonalnych działań i zachowań oraz generowanie innowacyjnych przedsięwzięć, by zapewnić osiągnięcie przewagi konkurencyjnej. Z tego powodu niektórzy teoretycy zarzadzania nazywają obecne i nadchodzące lata epoką wiedzy. Bazuje ona na nowym typie społeczeństwa, posiadającego zdolność przyswajania i rozumienia informacji oraz przetwarzania ich w wiedzę, na podstawie której kreowane są nowe wartości. Taki kontekst działania powoduje, że jest coraz więcej firm, osiągających sukces dzięki posiadanemu „know how”, patentom i specyficznej konfiguracji procesów wewnętrznych. Gwałtowny przyrost wiedzy, przyśpieszenie rozwoju i podejmowanie działań związanych z globalizacją powoduje, że przed współczesnymi przedsiębiorstwami pojawiają się dwa kluczowe wyzwania:

• po pierwsze, ciągłe gromadzenie współczesnej wiedzy,

• po drugie, posiadanie umiejętności umożliwiających wykorzystanie wiedzy w celu uzyskania przewagi konkurencyjnej i zapewnienia sobie przetrwania na rynku⁸⁸. Wraz z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy coraz większego znaczenia nabierają aktywa niematerialne, które stanowią o wartości i pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. W wielu opracowaniach naukowych pojawiają się porównania wartości rynkowej przedsiębiorstw i wartości ich aktywów materialnych. Występujące rozbieżności wskazują, że wartość rynkową organizacji w coraz mniejszym stopniu determinuje posiadany przez nią park maszynowy, infrastruktura czy odpowiednia (z punktu widzenia prowadzonej działalności) lokalizacja. Brak bezpośredniego przełożenia wartości księgowej firm, na ich pozycję konkurencyjną, stanowił podstawę do podejmowania badań ukierunkowanych na

88 W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Kreowanie systemów zarządzania wiedzą podstawą dla osiągania przewagi

konkurencyjnej współczesnych przedsiębiorstw, [w:] R. Borowiecki, A. Jaki (red.), Restrukturyzacja a procesy rozwoju i kreowania wartości przedsiębiorstwa, TNOiK, Warszawa-Kraków. s. 113-114

77 poszukiwanie źródeł przewagi rynkowej przedsiębiorstw, niezwiązanych z posiadanymi przez nie aktywami materialnymi. Niewątpliwy wpływ na rozwój tego nurtu miała publikacja T. Schultza⁸⁹, w której poddał on analizie źródła konkurencyjności nie tylko przedsiębiorstw, ale także narodów. Konkluzją prowadzonych rozważań było stwierdzenie, że o konkurencyjności decyduje w głównej mierze kapitał ludzki. Prowadzone przez innych naukowców badania, pozwoliły na dokonanie kategoryzacji kapitałów, którymi dysponują przedsiębiorstwa i wyróżnienie w nich kapitału intelektualnego, jako tego, który odgrywa decydujące znaczenie w procesie rozwoju i efektywnego funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Kapitał intelektualny obejmuje dostępne w organizacji zasoby wiedzy oraz jej przepływy, uznawane za zasoby niematerialne, które wraz ze środkami finansowymi i aktywami fizycznymi określają rynkową wartość przedsiębiorstwa. W ramach kapitału intelektualnego wyróżnione są trzy jego główne elementy, do których zalicza się:

• Kapitał ludzki – wiedza, umiejętności, możliwości oraz potencjał do rozwoju i wprowadzania innowacji, wykazywane przez ludzi pracujących w danej firmie.

• Kapitał społeczny (relacyjny) – struktury, sieci kontaktów międzyludzkich i procedury, bazujące na wiedzy nabywanej w wyniku relacji nawiązywanych wewnątrz i na zewnątrz przedsiębiorstwa.

• Kapitał organizacyjny (strukturalny) – zinstytucjonalizowana wiedza, będąca własnością organizacji, przechowywana w bazach danych, instrukcjach obsługi, procedurach wewnętrznych, a także w wypracowanych i stosowanych rozwiązaniach funkcjonalnych i hierarchicznych⁹⁰.

Wysoka koncentracja na aktywach niematerialnych, w tym głównie na kapitale intelektualnym, umożliwia konkurowanie zarówno na rynkach teraźniejszych jak i przyszłych. Wskazuje również na konieczność zapewnienia przedsiębiorstwu odpowiednich kompetencji, potencjałów, które mogą być wykorzystywane w sytuacji zmiany dotychczasowych warunków działania. Podstawą budowania potencjału organizacji w warunkach obecnej gospodarki staje się wiec proces akumulacji kapitału intelektualnego. Dominująca rolę w tym procesie odgrywają pracownicy, którzy często określani są mianem pracowników wiedzy (knowledge workers), gdyż to od poziomu ich wiedzy, a także zdolności do pozyskiwania, przetwarzania i wykorzystywania informacji zależeć będzie efektywność organizacji. Zwiększanie produktywności tej grupy zatrudnionych oraz podejmowanie działań

89 T. W. Schultz, Investment in human capita, The American Economic Review, vo. LI, march 1961,

90 A. Baron, M. Armstrong, Zarządzanie kapitałem ludzkim, uzyskiwanie wartości dodanej dzięki ludziom,

78 ukierunkowanych na wykorzystanie posiadanego przez nią potencjału, stanowi jedno z najważniejszych zadań zarządzania. Implikuje to podejmowanie aktywności ukierunkowanych na tworzenie organizacji uczącej się, czyli takiej, w której za kluczowe uznaje się sięganie do szeroko rozumianej wiedzy wszystkich pracowników i wykorzystywanie jej dla dobra przedsiębiorstwa⁹¹.

Można zatem stwierdzić, że w GOW strategicznym zasobem organizacji staje się wiedza, stanowiąca podstawę wszystkich zasobów niematerialnych i będąca źródłem wszystkich składników kapitału intelektualnego. Należy również dodać, że dostęp do wiedzy jest w chwili obecnej znacznie trudniejszy niż do innych zasobów. Stawia to organizacje przed nowymi wymaganiami, związanymi z koniecznością poszukiwania nowych bardziej efektywnych modeli uczenia się⁹².

Koncentracja na aktywach niematerialnych jest warunkiem koniecznym, jednak nie wystarczającym do tego by osiągnąć odpowiednią pozycję konkurencyjną. Na skutek zmienności otoczenia, zdaniem wielu autorów, współczesne organizacje powinny charakteryzować się pewnymi cechami, umożliwiającymi właściwe reagowanie na zmiany, a także odpowiednie wykorzystanie pozostających w ich dyspozycji potencjałów. Wśród tych cech, wymienianych przez różnych autorów znajduje się: szybkość, zwinność, wyobraźnia, inteligencja, odwaga, elastyczność, nowatorstwo, zdolność do szybkich zmian, umiejętność zarządzania wiedzą i gromadzenia kapitału intelektualnego⁹³.

Analizując rozważania teoretyczne dotyczące roli aktywów niematerialnych, w zarządzaniu współczesnymi organizacjami, należy podkreślić, iż stanowią one źródło konkurencyjności i są podstawą do budowania przewagi konkurencyjnej, na co wskazują następujące przesłanki:

• Wiedza, zarówno ucieleśniona w ludziach, jak i zinstytucjonalizowanej w połączeniu z gotowością pracowników do dzielenia się nią oraz systemowym wsparciem tego procesu, jest głównym czynnikiem wpływającym na efektywność organizacji zarówno w kontekście osiągania założonych celów jak i ponoszonych kosztów.

91 A. Pocztowski, Kapitał intelektualny a zarządzanie zasobami ludzkimi, Zeszyty naukowe AE w Krakowie, nr

629, Kraków 2003, s. 5-6 92

B. Mikuła, Organizacje oparte na wiedzy, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2006, s. 22

93 A. Pocztowski, U. Pauli, Działanie 2.3 SPO RZL jako narzędzie rozwoju kapitału ludzkiego”[w:]

„Doskonalenie kadr polskich przedsiębiorstw – doświadczenia związane z realizacją działania 2.3 Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich”, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa

2009, s. 6,

A. Andrzejczak, Od szkolenia do organizacyjnego uczenia się, [w:] A. Pocztowski, Z. Wiśniewski (red.),

Zarzadzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki, Oficyna ekonomiczna, Kraków 2004, s.173,

79

• Istotne dla konkurowania jest dążenie przez przedsiębiorstwo do utrzymywania stanu równowagi wewnętrznej i zewnętrznej, co jest szczególnie trudne do osiągnięcia w sytuacji występowania tak dynamicznych zmian w otoczeniu. Kapitał ludzki, jako jeden z elementów kapitału intelektualnego, dzięki kreatywności, innowacyjności i elastyczności umożliwia przedsiębiorstwu dostosowywanie się do nowych warunków i tym samym uzyskiwanie stanu tej równowagi.

• Generowany w organizacji kapitał strukturalny, który staje się jej własnością, może stanowić źródło obrotu na rynku i tym samym źródło wartości (np.: patenty i licencje).

• Tworzenie i rozwijanie poszczególnych elementów kapitału intelektualnego jest procesem długotrwałym i czasochłonnym, wymagającym odpowiednich inwestycji. Wzrost ceny pracy, a także niedobór wysoko wykwalifikowanych pracowników (knowledge workers), powoduje, że wielu organizacjom trudno jest pozyskać z zewnętrznego rynku pracy osoby, spełniające w pełni ich wymagania.

• Kluczowa cecha kapitału intelektualnego, a w szczególności kapitału ludzkiego, jaką jest trudność w imitowaniu go, pozwala organizacjom budować i utrzymywać przewagę konkurencyjną.

• W warunkach, w których dominujący staje się sektor usług, możliwe jest prowadzenie działalności gospodarczej w oparciu o zasoby niematerialne. Posiadanie odpowiedniego parku maszynowego, lokalizacji, czy dostępu do surowców nie jest warunkiem koniecznym do prowadzenia i rozwijania działalności gospodarczej⁹⁴.

Powyższe rozważania jednoznacznie wskazują, że podstawą funkcjonowania współczesnych organizacji są aktywa niematerialne, a w szczególności kapitał intelektualny. Najważniejszym jego komponentem jest kapitał ludzki, ucieleśniony w pracownikach każdej organizacji, który może być źródłem nowych rozwiązań dzięki specyficznemu i zindywidualizowanemu procesowi pozyskiwania i przetwarzania informacji w wiedzę, która będzie wykorzystywana w osiąganiu strategicznych zamierzeń organizacyjnych.