Rola religii w życiu ludzi w krytycznej ocenie badanych uczniów i studentów

Analiza wyników wielu badań socjologicznych i sondaży opinii społecznej poświę-conych religijności i moralności młodzieży polskiej uczącej się w szkołach średnich i studiującej w uczelniach wyższych pozwala bez trudu dostrzec trzy kierunki zmian w jej nastawieniu do religii i do Kościoła instytucjonalnego:

– po pierwsze, nadal duży odsetek młodzieży, zwłaszcza uczniów szkół średnich i gimnazjalnych, ma pozytywne nastawienie do Kościoła oraz do jego doktryny religijnej i moralnej, widoczne w wysokich wskaźnikach wiary i praktyk religijnych, w utożsamianiu się z systemem wartości i norm moralnych upowszechnianych przez Kościół, we włączaniu się w działania na rzecz parafii i w uczestnictwie w życiu organizacji religijnych i kościelnych czy też w utożsamianiu się z kulturą i obycza-jowością chrześcijańską, w zaufaniu Kościołowi i duchowieństwu, w przyznawaniu mu znaczącego autorytetu religijnego i moralnego, a wszystko to ma miejsce bez względu na nasilające się procesy laicyzacji codziennego życia ludzi i desakralizacji kultu i świąt religijnych w kraju;

– po drugie, systematycznie rosły odsetki młodzieży szkolnej i akademickiej nastawionej krytycznie do religii i Kościoła, kwestionującej sens dogmatów religii

20 Ibidem, s. 291.

katolickiej, sprzeciwiającej się normom moralności katolickiej, zwłaszcza z zakresu etyki seksualnej i małżeńsko-rodzinnej, ingerencji w sumienia ludzi, buntującej się wobec niektórych działań świeckich Kościoła i księży parafialnych, a w szcze-gólności ich zaangażowaniu politycznemu i ingerencji w decyzje wyborcze katoli-ków, a w gruncie rzeczy kontestującej jawnie i odważnie obecny model Kościoła instytucjonalnego „zapatrzonego” w siebie i w swoje interesy, a zarazem pomija-jącego problemy i potrzeby ludzi, eliminupomija-jącego ich z wpływania na jego losy we wspólnocie parafialnej. W efekcie tej krytyki młodzież ta odsuwa się od religii i jej systemu aksjologicznego i normatywnego, staje poza granicami Kościoła i unika jego oddziaływania na własne życie, pozostając z własnego wyboru pod wpływem etyki i aksjologii świeckiej, z pominięciem roli religii i Kościoła;

– po trzecie, od pewnego czasu można zauważyć młodzież, która ujawnia ambiwalentne, jakby „na pograniczu” czy „w zawieszeniu”, nastawienie do religii i Kościoła, które przejawia się w wątpieniu i niechęci do norm religijnych i mo-ralnych, w kwestionowaniu roli tych zasad we własnym życiu, w osłabieniu więzi z instytucjami kościelnymi, a jednocześnie w spełnianiu świadomie wybranych praktyk religijnych, uzasadniając ich spełnianie powodami niereligijnymi, choćby zwyczajowymi, rodzinnymi czy kulturowymi, np. w deklaracji „wzięcia” w przy-szłości małżeńskiego ślubu kościelnego albo „odbycia” religijnego pogrzebu zmarłej osoby bliskiej. Taką ambiwalentną religijnie młodzież można zakwalifikować do kategorii osób, którym jest „bliżej do niewiary, z jednoczesną chęcią trwania przy niektórych elementach kultury religijnej”. Te dwie grupy młodzieży, krytycznie nastawione do religii i do Kościoła instytucjonalnego, sprzeciwiające się jego świec-kiej aktywności gospodarczej i politycznej, kontestujące w pełni lub częściowo jego doktrynę religijną i moralną, są przedmiotem szczególnej uwagi w prezentowanych tu badaniach socjologicznych. Ich stosunek krytyczny, opozycyjny wobec religii i Kościoła będzie skonfrontowany z pozytywnym nastawieniem respondentów i tych dostrzegających dużą rolę religii we własnym życiu, tworzących wraz z nimi zbiorowość objętą tymi badaniami. W pewnym sensie wyniki tych badań uzu-pełniają lukę w wiedzy o narastającej kontestacji młodzieży polskiej wobec religii i Kościoła instytucjonalnego, którą dotąd raczej ukrywano jako „wstydliwą” czy „niewygodną”, podczas gdy częściej mówiono i pisano o pozytywnych postawach i zachowaniach młodzieży wobec religii i Kościoła.

Jak w świetle tych różnorodnych spojrzeń badaczy na rolę religii w życiu ludzi jawi się nastawienie moich respondentów – uczniów szkół średnich i studentów – do religii i jej funkcji społecznych? Czy w ich odczuciu i ocenie religia jest nie-zbędna w życiu ludzi, jako czynnik nadający mu sens i cel? Czy bez religii, w ich przekonaniu, ludzie potrafią żyć uczciwie i postępować moralnie według zasad etyki humanistycznej? Czy ich zdaniem religię chrześcijańską można uznać za jedynie prawdziwą religię, która ułatwia ludziom rozwiązywanie problemów życiowych i zapewnia zaspokojenie potrzeb duchowych? Czy bez religii, ich zdaniem,

czło-wiek może być szczęśliwy? Odpowiedź respondentów na te pytania przedstawię w dalszej analizie, zwracając szczególną uwagę na skalę sprzeciwu i oporu wobec religii niektórych osób z całej badanej zbiorowości, jak i w każdej grupie ją two-rzących. Problem ten stanowi podstawę hipotezy głównej, w której przyjmuję, że w środowisku badanej młodzieży szkół średnich i uczelni wyższych systematycznie rósł odsetek osób krytycznie nastawionych do religii i Kościoła instytucjonalnego, kontestujących jego doktrynę religijną i moralną, sprzeciwiających się aktywności politycznej kleru i oponujących wobec jego dominacji nad katolikami świeckimi, stawiających siebie poza wpływem instytucji kościelnych na własne życie świeckie i religijne, odrzucających ingerencję Kościoła w moralność ludzi. Przyjmuję tu także, iż w grupie „zbuntowanej” młodzieży większość stanowią osoby niewierzące i indyferentne religijnie, jednak w jej składzie są również, aczkolwiek w niewielkich odsetkach, osoby wierzące tradycyjnie i głęboko zaangażowane religijnie, autentycz-nie wierzące oraz w pełni akceptujące dogmaty katolickie. Z hipotezy tej wynikają liczne hipotezy szczegółowe, empiryczne22. W analizach statystycznych związków i zależności stosuję miernik korelacji rangowej Kendalla Q mający odniesienie wyłącznie do tabel 2 × 2, który przyjmuje formę wzoru:

ad – bc ad + bc Q =

Istotna statystycznie zależność występuje wtedy, kiedy Q = +<0,200 – 0,999 albo Q = –0,200 – 0,999. W przedziale od –0,200 do +0,200 nie ma istotnej zależności23. Miernik Kendalla jest też określany w statystyce jako współczynnik zbieżności yule’a24. Statystyki są obliczone z pominięciem kategorii „braku danych”. Siłę związku przyjętych zmiennych określa się dodatkowo za pomocą współczynnika kontyngencji C, ukazującego siłę zależności, z pominięciem jej kierunku. Metody te, jak i wyżej wskazane, umożliwiły wyjaśnienie trafności hipotez i ustalenie stopnia korelacji między przyjętymi zmiennymi zależnymi i niezależnymi. W hipotezie empirycznej przyjąłem też, że nastawienie moich respondentów do religii oraz jej miejsca i roli w życiu ludzi będzie zróżnicowane i istotnie zależne od ich deklaracji światopoglądowej i religijnej, jak również od innych cech demograficznych i spo-łecznych. Obojętność religijna i brak wiary religijnej będą sprzyjać krytycznemu nastawieniu respondentów do religii i jej roli w życiu ludzi, a także wywoływać u nich opór i bunt wobec dynamicznej roli religii w ich życiu.

22 Zostaną one przedstawione w planowanej monografii.

23 H.M. Blalock, Statystyka dla socjologów, PWN, Warszawa 1975, s. 260.

24 J. Pociecha, O zastosowaniu współczynnika zależności stochastycznej, w: K. Zając (red.),

a) Rola religii w uczciwym życiu ludzi