Rosja – permanentne napi ęcie

W omawianym czasie, również relacje z Rosją trudno nazwać sukcesem polskiej dyplomacji. Niemalże przez całe lata 90. XX w dominował stan napięcia i nieufności. Władzom w Warszawie nie udało się przekonać Rosjan, iż integracja z NATO i Unią Europejską nie stanowi zagrożenia dla Moskwy. Mający znaczenie priorytetowe, euroatlantycki kierunek polityki zagranicznej był stałym powodem zaogniania relacji polsko-rosyjskich. Nie inaczej Kreml postrzegał również działalność dyplomacji RP na odcinku wschodnim. Polska polityka wspierania niepodległości krajów ULB i ich przyciągania do

359 Ibidem, s. 112.

360

jednoczącej się Europy była odbierana w Moskwie, wbrew intencjom Giedroycia, jako kolejna odsłona polsko-rosyjskiej walki o dominację na obszarze Międzymorza³⁶¹. Tym razem polski imperializm miał przybrać szaty głosiciela wartości niepodległościowych, demokratycznych i liberalnych. Paradoksalnie więc, pomimo wycofania się Rzeczypospolitej z politycznej obecności na tzw. Kresach, nadal występowała rosyjska kontrakcja – szczególnie na Białorusi, a w mniejszym stopniu na Ukrainie.

***

Jako element podsumowania, nasuwa się wniosek, że władze polskie realizując w polityce zagranicznej koncepcję paryskiej „Kultury”, przeoczyły jej kluczowy element. Nie doceniano mianowicie tzw. miękkiego oddziaływania na wschodnich sąsiadów przede wszystkim na polu kultury i nauki (podejmowane inicjatywy zbyt skromne, aby być skutecznymi). Główną przeszkodą na drodze do budowania niepodległej i demokratycznej Białorusi i Ukrainy okazała się mentalność tamtejszych społeczeństw. Jak zauważa cytowany już minister Rosati, kluczowe tutaj byłoby oddziaływanie na jak najszersze kręgi społeczne propagując realne korzyści jakie niesie „europejski model państwa i gospodarki”³⁶². Proces ten powinien przebiegać m.in. poprzez organizowanie stypendiów, międzynarodowych spotkań młodzieży, szkoleń, popularyzacje polskich wydawnictw na Wschodzie (i również w drugą stronę – rosyjskich, czy ukraińskich w Polsce), regularne kontakty elit – nie tylko politycznych, ale przede wszystkim intelektualnych i artystycznych. Ważne, aby młodzi Białorusini, Ukraińscy i Rosjanie mieli jak najwięcej okazji do poznawania innej rzeczywistości niż postsowiecka, ale też by polska młodzież miała okazję skonfrontować swoje wyobrażenia o Wschodzie ze stanem faktycznym i w ten sposób pokonać ewentualne uprzedzenia.

Jak podkreśla Jerzy Marek Nowakowski, „walka o przestrzeń informacyjną jest walką o zachodnią część duszy obywateli tego obszaru” ³⁶³. Polska miała tu znakomity punkt startu, jakim była ich znajomość języka polskiego przez elity jej wschodnich sąsiadów. Otwierały to dogodne możliwości oddziaływania poprzez polską telewizję, prasę i literaturę – niestety szansa ta została w dużej mierze niewykorzystana³⁶⁴.

361

Międzymorze inaczej nazywane Trójmorze, Trójkąt ABC – określenie grupy państw leżących w Europie

Środkowo-Wschodniej w trójkącie, którego wierzchołki określają morza: Adriatyckie, Bałtyckie i Czarne. Co

najmniej od początku XX w. po czasy współczesne adresowano wobec tego obszaru liczne koncepcje polityczne postulujące budowę sojuszu politycznego, gospodarczego i wojskowego w oparciu o istniejące tam państwa.

362

Ibidem, s. 17.

363 J.M. Nowakowski, [w:], Polska Polityka Wschodnia. Pełny zapis dyskusji zorganizowanej przez Fundację im.

Stefana Batorego oraz redakcję „Tygodnika Powszechnego” w dniu 1 marca 2001 r. s. 12,

http://www.batory.org.pl/ftp/program/forum/ppw.pdf (dostęp 15.05.2018)

364

Z tego typu głosami polemizował na łamach „Tygodnika Powszechnego” (popierając jednocześnie doktrynę ULB) historyk i polityk Bartłomiej Sienkiewicz. Autor ten argumentował, iż głównym problemem polityki wschodniej w pierwszej dekadzie istnienia III RP było nie lekceważenie soft-power, lecz brak realnych adresatów tej polityki po drugiej stronie granicy i stawianie przed polską dyplomacją postulatów niemożliwych do zrealizowania. Sienkiewicz przywołał konkretne, obiektywne czynniki przesądzające o niepowodzeniach polskich działań na Wschodzie:

− brak zaistnienia Warszawy w mentalności Białorusinów i Ukraińców jako alternatywnego

„ośrodka cywilizacyjno-politycznego” wobec Moskwy, a w mentalności Rosjan jako samodzielnego podmiotu polityki międzynarodowej;

− brak społeczeństwa obywatelskiego i realnych instytucji oraz procesów demokratycznych

na Białorusi, Ukrainie i Rosji (środowiska liberalnych demokratów – naturalnych partnerów Zachodu w procesie modernizacji – są marginalne) i powiązana z tym nieprzejrzystość i nieprzewidywalność środowiska prawnego utrudniająca działalność przedstawicieli polskiego biznesu, nauki i kultury na tym obszarze;

− brak po polskiej stronie zaplecza kapitałowego i surowcowego, które stanowiłoby alternatywę dla zasobów kontrolowanych przez Kreml.

Z powyższej diagnozy współtwórca Ośrodka Studiów Wschodnich wyłączył Litwę, której społeczeństwo w zdecydowanie mniejszym stopniu uległo sowietyzacji, a system polityczny już wtedy (rok 2000) bliski standardom demokracji zachodnich. I to właśnie – obok niewielkiego rozmiaru tego państwa, odpowiadającego możliwościom polskiej dyplomacji – zdaniem Sienkiewicza zadecydowało o relatywnie udanym bilansie relacji Warszawa-Wilno. Dla publicysty stanowi to argument dla propagowanej przez niego tezy, iż Polska – nie rezygnując z doktryny Giedroycia – powinna była pogodzić się z faktem, iż przemiany mentalnościowe na Wschodzie wymagają czasu i skupić na małych, realnych do wykonania, projektach – przede wszystkim we współpracy z partnerami z UE³⁶⁵.

Znając proces popularyzacji idei paryskiej „Kultury” w kolejnych dekadach istnienia PRL, jak i poglądy twórców tego pisma, postulat Sienkiewicza, aby powściągnąć ambicje zmiany mentalności wschodnich sąsiadów Polski może budzić wątpliwości³⁶⁶. Niemniej

365

B. Sienkiewicz, Pochwała….

366 Z artykułem Sienkiewicza polemizował m.in. publicysta „Gazety Wyborczej” Wojciech Maziarski (W. Maziarski, Gdzie jest Twój sąsiad?, „Gazeta Wyborcza”, 6-7 stycznia 2001), a także bliski współpracownik Giedroycia prof. Jerzy Pomianowski (J. Pomianowski, Wszystkie błędy zostały już popełnione, Kraków – Warszawa 2014).

precyzyjne zdefiniowanie przez autora obiektywnych ograniczeń polskiej polityki wschodniej było istotnym głosem w debacie dotyczącym jej bilansu.

Lektura wspomnianego tekstu skłania do jeszcze jednego generalnego wniosku. W omawianym czasie, ale również obecnie (w drugiej dekadzie XXI w.), powszechnym grzechem wielu polityków i publicystów III RP – jak celnie zauważa Tomasz Kamiński – było postrzeganie krajów ULB jako „przedmurza”, podczas gdy Giedroyc i Mieroszewski opowiadali się ideą „pomostu”. To te niepodległe i demokratyczne państwa miały „europeizować” Rosję, czyli działać na rzecz jej modernizacji i wyrzeczenia się przez nią ambicji imperialnych³⁶⁷. Jak już zostało to szerzej zaprezentowane w poprzednim rozdziale, Juliusz Mieroszewski wychodził z założenia, iż w przewidywalnej przyszłości nie ma możliwości pobicia Rosji w sensie militarnym (nawet gdyby doszło do konfliktu Wschód-Zachód, to Polska byłaby jego pierwszą ofiarą). Oczywistym dla „Londyńczyka” było też to,

że nie można zmienić geografii i uciec przed rosyjskim sąsiedztwem. W przypadku

odzyskania suwerenności, rozwiązaniem nie byłoby również odgradzanie się murem, za którym znalazłaby się moskiewska „barbaria” – tym samym traktowanie Polski jako najdalej wysuniętej na Wschód twierdzy cywilizacji łacińskiej. Rzeczpospolita zresztą próbowała wdrażać tą strategię przed II wojną światową i skutek był tragiczny. Błędność koncepcji „przedmurza” polega na tym, iż implikuje ona „izolację i stan permanentnej wojny defensywnej”³⁶⁸. Szansą na pozytywne ułożenie sobie relacji z Rosją i zagwarantowanie sobie bezpieczeństwa jest działanie ofensywne na rzecz zmiany tego kraju od środka. Jak pisał „Londyńczyk”:

„musimy od wewnątrz osiągnąć to – czegośmy nie zdołali osiągnąć z zewnątrz. Musimy stać się drożdżami przyśpieszającymi proces przemian w Rosji”³⁶⁹.

To działanie od środka na Rosję miało być strategią skierowaną na zmianę mentalności tamtejszego społeczeństwa i elit. Aktywność tą Mieroszewski nazywał „polityką wpływów pośrednich” i „otwieraniem okna na Zachód”, a odbywać się ona miała m.in. poprzez popularyzację polskiej kultury, a zwłaszcza literatury. W zamyśle tym chodziło, aby podważyć wśród Rosjan charakterystyczny dla nich pryncypializm i zaszczepić w nich zachodni pluralizm i krytycyzm, jako najlepszą „szczepionkę” przeciw imperialistycznej

367

T. Kamiński, Wizjonerzy zostawili nam za duże buty. O niezrozumieniu koncepcji polityki wschodniej Jerzego

Giedroycia, „Liberté.pl”,

https://liberte.pl/wizjonerzy-zostawili-nam-za-duze-buty-o-niezrozumieniu-koncepcji-polityki-wschodniej-jerzego-giedroycia/ (dostęp 15.05.2018)

368 J. Mieroszewski, Na ruinach „przedmurza”, „Kultura”, 1962, nr 5/175, s. 105.

369

propagandzie. Co szczególnie ważne w kontekście niniejszych rozważań, skuteczność „wpływów pośrednich” jest, wg Mieroszewskiego, zależna od zmiany nastawiania samych Polaków wobec Rosjan, czyli porzucenia poczucia wyższości, niechęci i roszczeniowości (w sensie eskalowania pretensji):

„Pragnąc dopomóc narodom Związku Sowieckiego w wydobyciu się z izolacji musimy sami wyjść z izolatora naszych wiekowych tradycji. W naszą zbiorową świadomość musi głęboko zapaść przekonanie, że pewne uzachodnienie Rosji jest naszym historycznym zadaniem. Owo przybliżenie Rosji do Europy i Zachodu – o ile dla innych byłoby tylko korzystne – dla nas jest dosłownie niezbędne”³⁷⁰.

Problemu potencjalnego zagrożenia ze strony imperializmu rosyjskiego nie rozwiąże polityka izolacji Moskwy na arenie międzynarodowej i demonstracyjnej niechęci wobec tamtejszego społeczeństwa:

„Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że Rosja musi się zmienić. Ale nie ulega również najmniejszej wątpliwości, że i my musimy się zmienić. […] Jednym z elementów warunkujących przemianę Rosji – jest przemiana polskiego «klimatu» w stosunku do Rosji. W tym przypadku chodzi o przemianę ogólno-narodowego «trend’u» w odniesieniu do naszego wschodniego sąsiada”³⁷¹.

Oceniając polską politykę wschodnią w pierwszej dekadzie III RP można zauważyć pewne zaniechanie w tej pracy oddolnej. Jak zostało nadmienione, polskie władze wkładały dużo wysiłku w intensyfikowanie kontaktów politycznych, natomiast wydaje się, że zaniedbano próby wpływu na klimat intelektualny elit rosyjskich kształtujący politykę Federacji Rosyjskiej. Nie próbowano też budowania specjalnych relacji z którymś z rosyjskich środowisk politycznych na zasadzie tworzenia tzw. polskiej partii, czyli grupy polityków programowo przyjaznych Rzeczpospolitej i odrzucających ideologię imperialną. Jak celnie zauważył Andrzej Romanowski, krytycznie pisząc o polskiej polityce wobec Rosji:

„Po falach mrozu przychodzą w Rosji okresy odwilży. A obok antypolskiej wrogości istniały zawsze olbrzymie obszary życzliwości, przyjaźni, fascynacji, nawet propolskiego snobizmu. Było więc na czym budować, zwłaszcza w okresie większej rosyjskiej otwartości [zapewne profesor ma na myśli czas przed dojściem do władzy Władimira Putina – przyp. MF] Ale nawet gdyby tego nie było,

370 J. Mieroszewski, Na ruinach…s. 108.

371

aktualne pozostawało wezwanie Cypriana Norwida «Granicząc z Rosją, trzeba w niej mieć swą partię». Aby jednak mieć taką partię, trzeba najpierw Rosję zrozumieć.³⁷²”

Choć w całym artykule, którego fragment tu jest cytowany, ani razu nie pada nazwisko Giedroyc czy Mieroszewski, to jak trafnie odnotował Tomasz Kamiński, prezentowana tu surowa ocena stanu relacji polsko-rosyjskich jest zgodna „z myśleniem prezentowanym na łamach paryskiej «Kultury»³⁷³”. Szczególnie jest to widoczne, gdy zestawimy słowa Romanowskiego z wypowiedzią Giedroycia z 1995 r.:

„Niezależnie od zabiegów o wejście do zjednoczonej Europy, sprawą newralgiczną pozostaje normalizacja stosunków z Rosją. Myślę, tu zwłaszcza o nawiązaniu współpracy ze społeczeństwem rosyjskim, o próbie stworzenia «partii polskiej» w Rosji. W pewnych kołach – przede wszystkim inteligencji rosyjskiej – mamy przecież dużo sympatii i należy to pogłębiać. A jak? Na przykład, przez lepsze, wzajemne poznanie się. Oba narody w gruncie rzeczy niewiele o sobie wiedzą lub mają karykaturalny obraz drugiej strony. W stosunkach międzypaństwowych należy unikać niepotrzebnej uniżoności czy arogancji, która – jak dotąd – jest zjawiskiem powszechnym. Oczywiście, bliższe kontakty z Rosją nie mogą być przeszkodą w koniecznym zacieśnianiu stosunków z Ukrainą, Białorusią i państwami bałtyckimi. Stosunki te są bowiem gwarancją naszej niepodległości”³⁷⁴.

Niemniej należy również odnotować, iż redakcja „Kultury” postulując nawiązywanie relacji z rosyjskimi demokratami, zdawała sobie sprawę jest to zadanie bardzo trudne. Jak zauważał po koniec lat 90. XX w. bliski współpracownik Giedroycia – Jerzy Pomianowski – nawet moskiewscy liberałowie nie są wolni od pewnych imperialnych nawyków myślowych, co utrudnia kontakty z polskimi politykami³⁷⁵.

O krytycznym stosunku Giedroycia do polityki III RP, a może też bardziej o emocjonalnym zaangażowaniu w sprawę, świadczy fakt, że Redaktor dopiero w latach 90. XX w. zdecydował się regularnie pisywać w „Kulturze” (wcześniej ograniczał się do inspirowania tekstów – sam nie publikując). Jak zauważa Iwona Hofman, ta autorska rubryka pt. „Notatki Redaktora”, w dużej mierze zajmowała się postulowaniem działań ze sfery pozapolitycznej, takich jak „dyplomacja kulturalna, współpraca naukowa, współdziałanie jednostek administracji samorządowej w wymianie transgranicznej czy wspieranie inicjatyw

372 A. Romanowski, Polska, Ruś i racja stanu, „Gazeta Wyborcza”, 26 sierpnia 2014, http://wyborcza.pl/1,75968,16529003,Polska__Rus_i_racja_stanu.html (dostęp 18.05.2018)

373 T. Kamiński, Co mamy robić z Rosją gdy już skończy się wojna?, „Liberté.pl”, 27 sierpnia 2014, https://liberte.pl/mamy-robic-rosja-juz-skonczy-sie-wojna/ (dostęp 18.05.2018)

374 I. Hofman, L. Unger, op. cit., ss. 94-95.

375

gospodarczych”³⁷⁶. Ten aspekt – może za wyjątkiem współpracy ekonomicznej – był zdaniem Giedroycia wyraźnie zaniedbywany. Obserwacje tę potwierdzają wnioski z rozmów przeprowadzonych przez autora niniejszej dysertacji z urzędnikami polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych³⁷⁷ i Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju³⁷⁸. Faktycznie, w latach 90. XX w. nie istniały rozbudowane rządowe programy pomocowe dla wschodnich sąsiadów. Inicjatywy wspierające szeroko rozumiane procesy modernizacyjne miały charakter punktowy i nie stanowiły elementu kompleksowego systemu. Główną przyczyną tego stanu rzeczy były własne problemy ekonomiczne i zapóźnienie cywilizacyjne Polski, która sama wymagała wsparcia Zachodu.

Należy więc powtórzyć, iż efektywność polskiej polityki wschodniej w omawianym okresie determinowana była w dużej mierze własnym ograniczonym potencjałem ekonomicznym. Klucz do zmiany tego stanu rzeczy, a więc dalszego rozwoju gospodarki i jej modernizacji znajdował się we współpracy ze światem euroatlantyckim. Przekonania elit politycznych – mimo pewnych luk czy uproszczeń³⁷⁹ – były natomiast w decydującym stopniu tożsame z ideami paryskiej „Kultury”. W tym czasie brakowało przede wszystkim skutecznych narzędzi oddziaływania na Wschód, które stopniowo zaczęły się pojawiać w kolejnej dekadzie wraz z wejściem Polski w skład Unii Europejskiej.

376 I. Hofman, Koncepcja wschodnia paryskiej „Kultury” po transformacji ustrojowej w Europie Wschodniej, s. 14, [w:] „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, 2012, Rok 10, Zeszyt 1, Lublin 2012.

377 Rozmowa przeprowadzona z proszącym o anonimowość dyrektorem jednego z Departamentów w

Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Warszawie w dn. 21.11.2018 (nazwisko rozmówcy w posiadaniu autora).

378 Rozmowa przeprowadzona z dyrektorem Departamentu Programów Pomocowych w Ministerstwie Inwestycji i Rozwoju Panem Maciejem Aulakiem w Warszawie w dn. 23.11.2018.

379 Szczególnie krytycznie o tych symplifikacjach mówiła Maria Janion: „Chociaż niemal wszyscy się mianowali uczniami "Kultury" i Giedroycia, nie doszło tak naprawdę do przemyślenia jego koncepcji Rzeczypospolitej. Za to mamy przerażający upadek życia politycznego. Politykę, która pretenduje do przewodnictwa w narodzie, rozumie się dziś w sposób niesłychanie ciasny i ograniczony. Nie określa dziś ona duchowego stylu istnienia […] – ale ogranicza się do socjotechniki, by nie powiedzieć – manipulacji. Patrz szerzej: P. Goźliński, Rozmowa

z prof. Marią Janion o jej nowej książce „Do Europy tak, ale razem z innymi umarłymi”, „Wyborcza.pl”,

3. Rozdział III: Koncepcje „Kultury” a polityka wschodnia Polski

w latach 2001 – 2014.

„Ci, którzy mówią o końcu koncepcji Giedroycia, nie rozumieją, że dopiero teraz otwierają się możliwości na skalę, która kiedyś była niewyobrażalna."

Adam Daniel Rotfeld¹

3.0. Wprowadzenie

Sytuacja wewnętrzna Rzeczpospolitej, jak i jej otoczenie międzynarodowe u progu XXI w. były zdecydowanie bardziej stabilne niż w przełomowym 1989 r. Kondycja gospodarcza kraju – mimo licznych problemów takich jak wysokie bezrobocie² czy deficyt budżetowy³ – była dobra i skłaniająca do optymizmu. Zwiększyła się też liczba państw graniczących z Polską, a tym samym adresatów jej polityki zagranicznej. O ile w 1989 r. Rzeczpospolita posiadała tylko trzech sąsiadów (NRD, Czechosłowację i ZSRS), tak w roku 2001 r. ich liczba wynosiła już siedem (RFN, Czechy, Słowacja, Ukraina, Białoruś, Litwa, Rosja). Stosunki ze wszystkimi tymi państwami zostały w latach 90. XX w. uregulowane traktatowo. Przez te dwanaście lat, zmieniła się też pozycja Polski na arenie międzynarodowej. Z kraju leżącego w „szarej strefie” bezpieczeństwa – pomiędzy jednoczącą się Europą a rozpadającym się ZSRS – Rzeczpospolita stała się członkiem NATO i była coraz bliżej członkowstwa w Unii Europejskiej. W ślad za tym musiały ulec zmianie bieżące zadania polskiej polityki zagranicznej. Stopniowo wielkie projekty w miarę ich realizacji (przestawienie kraju ze współpracy w ramach bloku sowieckiego na kierunek euroatlantycki, zbudowanie od nowa relacji z sąsiadami) ustępowały miejsca prozie codziennej pracy dyplomacji (choć nie mniej ważnej – jak choćby negocjowanie warunków członkostwa w UE). Nie oznaczało to jednak, że doktryna Giedroycia-Mieroszewskiego straciła swą aktualność. Pomimo sukcesów osiągniętych przez Warszawę w poprzedniej dekadzie, wiele postulatów paryskiej „Kultury” wciąż czekało na zrealizowanie.

1

Cytat za: J. Pomianowski, Wracajcie do Giedroycia, „Wyborcza.pl”, 25 października 2011, http://wyborcza.pl/1,75968,10532067,Wracajcie_do_Giedroycia.html (dostęp 08.01.2018)

2 W październiku 2001 r. – to jest w miesiącu w którym został sformowany rząd Leszka Millera – stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce wynosiła 18,2% (Stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce w latach

2001-2003,

https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-rejestrowanego-w-polsce-w-latach-2001-2003,3,1.html, dostęp 01.02.2019)

3 W 2001 r. deficyt budżetowy Polski kształtował się na poziomie 4,3% PKB, co było znacznym przekroczeniem założeń ustawy budżetowej wynoszących 2,6 PKB (W. Kostanciak, Przemiany deficytu budżetowego w Polsce w

Jak zostało już zasygnalizowane we wstępie, niniejszy rozdział poświęcony jest analizie polskiej polityki wschodniej realizowanej już po śmierci Jerzego Giedroycia. Siłą rzeczy bazuje więc w większym stopniu na autorskiej interpretacji koncepcji paryskiej „Kultury” w realiach XXI w niż na komentarzach jej twórców. Z kręgu bliskich współpracowników Redaktora przez większość omawianego czasu funkcjonował jeszcze w debacie publicznej głównie Leopold Unger, Bohdan Osadczuk oraz Jerzy Pomianowski. Komentarze tych intelektualistów niewątpliwie były przydatne w prowadzonych przez autora

badaniach, niemniej nadużyciem byłoby całkowite utożsamianie ich poglądów

z przekonaniami Giedroycia i Mieroszewskiego.