Fenomen tworzenia się społeczeństwa informacyjnego rozumiany jest jako proces tworzenia się społeczeństwa, w którym informacja oraz wspomagające ją technologie ułatwiające coraz szybszy przepływ różnorakich treści, wpływają w sposób znaczący na kształt struktury społecznej. Zagadnienia te są przed-miotem intensywnych studiów i analiz nie tylko przedstawicieli nauk ścisłych (aspekt technologiczny), lecz także nauk społecznych (socjologów, badaczy ko-munikowania, politologów, psychologów, antropologów, specjalistów z zakresu zarządzania i in.). Prowadzone studia i analizy ukazują wielorakie korzyści pły-nące z postępującego procesu zmiany społecznej, ale także coraz częściej zwraca się uwagę na towarzyszące tym procesom wyzwania i zagrożenia.
Poddając pogłębionej refleksji i analizie proces tworzenia się społeczeństwa informacyjnego, którego jesteśmy uczestnikami, a także współtwórcami, dostrze-gamy, że towarzyszy mu klimat niepewności oraz ryzyka. Zagrożenia dostrzega-ne są nie tylko w wymiarze globalnym, ale także w skali regionaldostrzega-nej i lokaldostrzega-nej oraz w wymiarze jednostkowym. Naturalnym oczekiwaniem i dążeniem jedno-stek, jak i zbiorowości, które znajdują się w różnorodnych sytuacjach i uczestniczą w różnych wydarzeniach, jest dążenie do uzyskania poczucia pewności. O jaką pewność tu chodzi? O pewność odniesioną do zasad postępowania, przekonań, co jest słuszne i społecznie korzystne, a co nie, jak i sądów o rzeczywistości, w której uczestniczymy jako aktywne podmioty. Chodzi tu o swoistego rodzaju
pewność, że zachowując się w taki, a nie inny sposób, dokonując takiego, a nie innego wyboru, podejmując konkretne decyzje, posługujemy się właściwymi kryteriami oceny, która wpływa na te wybory. Natomiast konsekwencje podej-mowanych działań – w świetle przyjętych przez nas założeń – będą takie, jakich oczekujemy, jakie zakładamy, że powinny mieć miejsce. Takie nastawienie, jeśli jest podstawą podejmowanych działań, uznawane jest za element trwały postawy jednostki. Niemniej należy zauważyć, że żyjemy współcześnie w „turbulentnym”
świecie (Rosenau, 1990), w którym w coraz większym stopniu wszystko zależy od wszystkiego – albo od jakiegoś drobiazgu, który zmienia wszystko, co wydaje się stabilne i trwałe. Taka sytuacja, jak się zdaje, towarzyszy procesowi tworzenia się społeczeństwa informacyjnego, w którym media i nowe technologie informacyjne odgrywają wiodącą rolę jako czynniki zmiany społecznej (Rosenau, 1990: 10), ale równolegle kreuje różne postaci ryzyka.
Obecnie mówimy o społeczeństwie informacyjnym, które niemal całkowicie zależne jest od Internetu. W ciągu ostatnich blisko trzydziestu lat Internet zdo-minował w zawrotnie szybkim tempie charakter procesu komunikacji, a także w nieodwracalny sposób wywarł wpływ na wszystkie pozostałe media. Ozna-cza to, że prognozy japońskich badaczy, jak Umesai Tadamo i inni, a także wi-zje zmiany społecznej prezentowane przez kanadyjskiego badacza Marshalla McLuhana na temat tworzenia się – pod wpływem rozwoju technologicznego i kulturowego – globalnej wioski, jak i innych badaczy przewidujących proces powstawania społeczeństwa informacyjnego, sprawdziły się. Z czym mamy do czynienia współcześnie? Na jakim etapie rozwoju znajdujemy się w ostatnich latach? Co nowego pojawia się w realizacji społeczeństwa informacyjnego, co wcześniej nie było tak wyraźnie dostrzegane?
Tym nowym zjawiskiem jest rosnące ryzyko powiązane z procesem rozwoju technologii informacyjnych i skutków, jakie one powodują i które obejmują łeczeństwa współczesne. Ryzyko jest zjawiskiem naturalnym, towarzyszy spo-łeczeństwom od najdawniejszych czasów. Nie oznacza to jednak, że termin ten jest prosty do zdefiniowania. Termin ryzyko jest pojęciem wieloznacznym i nic nie wskazuje na to, że uda się w nieodległym czasie precyzyjnie go dookreślić na gruncie nauk społecznych. Dostrzega się, że rosnąca złożoność procesów rozwoju społecznego we współczesnym społeczeństwie poszerza wielość ujęć i podejść do problematyki ryzyka, stanowiąc coraz trudniejsze do przewidzenia wyzwania dla obywateli i instytucji.
Ryzyko, gdy identyfikuje się je z zagrożeniem, odnosi się do niepewnych i zmiennych rezultatów podjętych działań. Ryzyko oznacza tu, że nie sposób przewidzieć skutków podjętych działań. W refleksji nad ryzykiem i niepew-nością występującymi w kontekście tworzącego się społeczeństwa informacyj-nego zwraca się uwagę na to, że wiążą się one z zagrożeniami, jakie wywodzą się z różnych źródeł. Powoduje to stan kumulacji ryzyka w różnych jego wy-miarach. Nawiązując do wczesnych rozważań na temat ryzyka występującego
w społeczeństwie informacyjnym, można wskazać na następujące źródła
Szczegółowe omawianie wyżej wymienionych postaci ryzyka zostanie po-minięte, uwaga w analizie zostanie bowiem skupiona przede wszystkim na naj-nowszym wymiarze ryzyka.
Współcześnie – jak się wskazuje w literaturze przedmiotu (Sienkiewicz, 2006:
65) – źródłem zagrożeń są podstawowe podsystemy występujące w warunkach społeczeństwa informacyjnego, do których zaliczana jest:
socjosfera
▪
, w której skład wchodzą instytucje systemu, struktura władzy na wszystkich poziomach, a także „filozofia wojny jako narzędzie polityki”(Sienkiewicz, 2006: 65 i nast.), psychosfera
▪
wykazująca różnego rodzaju zakłócenia występujące w otocze-niu społecznym,ekonosfera
▪
rozumiana jako nakreślona sztywno strategia rozwoju gospodar-czego, nastawiona na osiągnięcie zamierzonych i precyzyjnie zaplanowanych zysków,ekosfera
▪
, która sprowadza się do reakcji środowiska ludzkiego na podejmo-wane działania, takie, które zostają uznane za mające charakter destrukcyjny, w tym działania podejmowane przez różnorodne organizacje i instytucje, technosfera▪
rozumiana jako niepoddający się całościowej kontroli wzrost technologiczny, zwłaszcza w aspekcie ilościowym oraz „zagęszczający” ruch na ziemi i w powietrzu,infosfera
▪
, do której zaliczyć należy rozwój sieci teleinformatycznych, który powoduje nowe, dotychczas niewystępujące, a zarazem nieprzewidywalne skutki społeczne, jak np. wzrost patologii, przestępczości, cyberterroryzm, a także coraz dalej sięgającą kontrolę nad obywatelem i jego sferą prywatnoś‑ci (Sienkiewicz, 2006: 66 i nast.).
We współczesnych społeczeństwach występuje zatem – jak pokazuje powyż-sze wyliczenie – wiele kategorii ryzyka i zagrożeń. Nic nie wskazuje na to, by poziom zagrożeń obniżał się, wręcz odwrotnie: obserwujemy trend wzrostowy w tym zakresie1.
1 Pisze interesująco na ten temat Jan Morys (2014) w pracy magisterskiej pt. Debata publiczna w Internecie na temat wydarzeń kontrowersyjnych obronionej w Instytucie Dzien-nikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Reasumując, należy stwierdzić, że im bardziej nowoczesne i technologicznie zaawansowane staje się społeczeństwo, tym większe ryzyko i zagrożenia go do-tykają, większa jest także trudność ich opanowania oraz poddania efektywnej kontroli, rozumianej jako użycie skutecznych instrumentów zarządzania wystę-pującym zjawiskiem ryzyka.