Kraj Kłajpedzki zajmujący obszar wielkości Luksemburga (około 2,5 tys. km2), który zamieszkuje 380 tys. mieszkańców, nazywany jest przez Litwinów Małą Litwą bądź Litwą Zachodnią. Przez Niemców nazywany jest Memelland, a w polskiej tradycji historycznej określono go mianem Litwy Pruskiej. Podobnie jak Górny Śląsk był obszarem spornym. Obok Niemców zamieszkiwała go auto-chtoniczna ludność pochodzenia litewskiego oraz stosunkowo nieliczna społecz-ność żydowska. Przez wieki do 1920 roku region ten wchodził w skład pruskich (niemieckich) Prus Wschodnich. W wyniku postanowień konferencji wersalskiej w latach 1920–1923 na obszarze Territorie de Memel władzę sprawowali Francu-zi. W 1923 roku w wyniku „powstania litewskiego” przyłączony został do Litwy.
Tak było do marca 1939 roku, kiedy to w wyniku aneksji przyłączony został do III Rzeszy. W 1945 roku wszedł w skład Litewskiej Socjalistycznej Republiki Ra-dzieckiej w granicach ZSRR. Po odzyskaniu niepodległości w 1991 roku stanowi on integralny element regionalnego kolorytu Republiki Litewskiej.
Dynamika przemian regionalnych w Europie Środkowej charakteryzuje się określoną specyfiką. Jak zauważa Jacek Wódz (2011: 40):
[…] cechą tej części Europy jest opóźnienie (w stosunku do Europy Za-chodniej) formowania się tożsamości tak narodowych, jak regionalnych.
Jest to po prostu efekt panowania tutaj trzech mocarstw i faktu, iż dopiero po I wojnie światowej wytyczono w sposób zresztą czasem dość sztuczny (choć paradoksalnie nazywany „etnograficznym”), granice nowych państw, co spowodowało wiele komplikacji, takich jak duże ilości w tej części Euro-py mniejszości narodowych, konfliktowy charakter granic itd.
Przypadek taki ma miejsce m.in. w Kraju Kłajpedzkim oraz na Górnym Ślą-sku (Wódz, 1998: 8–26).
Pieriestrojka w ZSRR oraz odzyskanie niepodległości zapoczątkowały na Litwie głębokie przemiany w życiu społecznym, politycznym i gospodar-czym. W Kraju Kłajpedzkim, tak jak i na całej Litwie, poczynając od początku lat 90. XX wieku, następowały równolegle dwa procesy: tworzenia struktur nie-podległego państwa, w tym m.in. uznania go na arenie międzynarodowej oraz transformacji rozumianej jako desowietyzacja. Dokonywały się one na wszyst-kich płaszczyznach, w wymiarze instytucjonalnym i jednostkowym.
W przeciwieństwie do pozostałych obszarów byłych Prus Wschodnich, tzn.
w Obwodzie Kaliningradzkim oraz na Warmii i Mazurach, procesy dokonujące się w Kraju Kłajpedzkim charakteryzowały się podwójną złożonością: Rosjanie i Polacy nie odzyskiwali własnej państwowości, tworzyli nowe struktury w ob-rębie własnego państwa narodowego. Załamanie się dotychczasowego porządku doprowadziło do zasadniczych zmian w życiu mieszkańców Kraju Kłajpedzkie-go. Do głównych cech charakterystycznych tego obszaru, które uzewnętrzniły się w procesie transformacji, należy zaliczyć:
1. Systematycznie pogłębiające się różnice w poziomie życia oraz perspekty-wach rozwojowych pomiędzy Kłajpedą a całym regionem. Podobny proces ma miejsce w Obwodzie Kaliningradzkim, gdzie tak jak w Kraju Kłajpedz-kim połowa mieszkańców żyje w stolicy regionu. Z mniejszą ostrością wy-stępuje on na Warmii i Mazurach.
2. Upadek systemu kołchozowego doprowadził do dużego bezrobocia w spo-łecznościach wiejskich, wyraźnego zubożenia tej ludności, stagnacji gospo-darczej oraz migracji młodych ludzi.
3. Obszary wiejskie Kraju Kłajpedzkiego wśród ogółu Litwinów uchodzą za najbiedniejsze w całej republice. Na obszarach przygranicznych z Obwodem Kaliningradzkim kwitnie przemyt i kontrabanda. W tańsze produkty z prze-mytu zaopatrują się często mieszkańcy z pozostałych regionów kraju.
4. Typowy dla ogółu mieszkańców regionu, podobnie jak w Obwodzie Kalinin-gradzkim i na Warmii i Mazurach, jest wzrost zainteresowania przeszłością, co przekłada się na osłabienie postaw antyniemieckich. Jest to szczególnie widoczne wśród miejscowych elit oraz młodych pokoleń (Sakson, 2007: 15–
126; Sakson, 2012: 495–512).
Specyfiką współczesnych mieszkańców Kraju Kłajpedzkiego jest stopniowe
„rozmywanie” się w ich świadomości granic wyraźnej odrębności obszaru, któ-ry w latach 1923–1939 określany był Krajem Kłajpedzkim czy też Memelland.
U podstaw tego stanu rzeczy leżą głównie konsekwencje kolejnych reform ad-ministracyjnych zapoczątkowanych w 1951 roku, które w istotny sposób, po-przez przyłączanie nowych terenów Dużej Litwy, przyczyniły się do stopnio-wego zacierania się przebiegu dawnych granic regionu. Upadek komunizmu spowodował, iż region ten przestał być specjalną strefą wojskową, zamkniętą dla zachodnich turystów, poddaną szczególnej kontroli różnych służb bezpie-czeństwa. Jego „otwarcie” doprowadziło z czasem do zaniku wyróżnika
„spe-czony”, w której przez długie lata Rosjanie i „ludzie radzieccy” stanowili zna-czącą grupę wśród mieszkańców Kłajpedy i innych miejscowości ‑garnizonów wojsk sowieckich. Region przez dziesięciolecia obciążony był początkowo pięt-nem „niemieckości” i „faszyzmu”, a później „rosyjskości” i „sowietyzacji”. Po odzyskaniu niepodległości te stygmatyzujące określenia stopniowo traciły na znaczeniu.
Dla badacza przemian społecznych interesujące jest prześledzenie zmian nazwy regionu, która funkcjonuje w świadomości różnych pokoleń jego miesz-kańców.
Wśród ludności miejscowej (około 6–8 tys. osób) oraz zasiedziałej ludności napływowej nadal żywe jest tradycyjne określenie: Kraj Kłajpedzki (Klaipėdos Kra‑
što), będący odpowiednikiem niemieckiej nazwy Memelland (Kraj Nadniemeński).
Jego autochtonicznych mieszkańców (Litwinów, Niemców) określano mianem Klaipėdiškų lub Memelenderių (Nadniemeńczyk, mieszkaniec Kraju Nadniemeńskiego lub Kraju Kłajpedzkiego). Jest to pojęcie, które utrwaliło się szczególnie w okresie międzywojennym, oznaczające północny obszar Prus Wschodnich. Stanowił go powiat Memel (Kreis Memel), przynależący do Rejencji Królewieckiej (Regie-rungsbezirk Königsberg), który w latach 1923–1939 był autonomicznym obwo-dem (Klaipėdos Krašto) w granicach państwa litewskiego.
Innymi tradycyjnymi określeniami omawianego regionu są Litwa Pruska i Prusy Litewskie. W historycznym rozumieniu określenie Litwa Pruska (Prūsų Lie‑
tuva, Preußisch Litauen) jest szerszym pojęciem niż Kraj Kłajpedzki, gdyż dotyczy zasięgu osadnictwa litewskiego obejmującego tereny położone między Niem‑
nem a Pregołą wraz z całym wschodnim wybrzeżem Zalewu Kurońskiego. Na-leżały one niegdyś do Prus Wschodnich, a obecnie (z wyjątkiem niewielkiego Kraju Kłajpedzkiego) stanowią część obwodu kaliningradzkiego.
Mieszkańcy regionu stosują też często na jego określenie nazwę Mała Li‑
twa (Mažoji Lietuva, Kleinlitauen) oraz coraz powszechniej nazwę Litwa Zachod‑
nia (Vakarų Lietuvoje, West Litauen). W rozumieniu historycznym przez pojęcie Małej Litwy rozumie się zarówno obszar między Kłajpedą a Królewcem, czyli historyczny obszar osadnictwa litewskiego w Prusach Wschodnich, jak i obszar Kraju Kłajpedzkiego w granicach z lat 1923–1939. Dawnych mieszkańców Małej Litwy (autochtonów) określa się mianem Lietuvininkai.
Pojęcie Małej Litwy oraz Wielkiej Litwy (Didžoji Lietuva) związane jest z hi-storycznym znaczeniem nazwy Litwa. Zdaniem Grzegorza Błaszczyka (1992:
15, 16):
Nazwa „Litwa” jest używana w dwojakim znaczeniu – węższym i szerszym.
W pierwszym chodzi o kraj zamieszkany przez Litwinów, czyli o Litwę et-nograficzną, zwaną też właściwą (po łacinie Lithuania propria). W drugim, szerszym znaczeniu oznacza Litwę historyczną, czyli państwo litewskie zwane Wielkim Księstwem Litewskim (Lietuvos Didžoji Kunigaikštystė, LDK).
Państwo, które do największego rozkwitu doszło za panowania wielkiego księcia Witolda (Vytautas) w latach 1392–1430. W tym czasie sięgało ono rze-czywiście od „morza do morza”, tj. od Bałtyku w rejonie Połęgi do Morza Czarnego (Dzikie Pola na północ od tego morza). […] Zdobycze te jednak okazały się nietrwałe i ostatecznie na mocy unii lubelskiej z 1569 r. Wielkie Księstwo Litewskie zostało ograniczone w zasadniczych zrębach do obsza-ru dzisiejszej Litwy i Białoobsza-rusi. […] Litwa w węższym znaczeniu (Litwa etnograficzna) obejmuje Litwę Wielką i Małą.
Litwa Wielka (Didžoji Lietuva) obejmowała obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego, które zostały zasiedlone przez Litwinów w zwartym osad-nictwie. Były to zasadniczo dwa województwa: wileńskie z 5 powiatami (wileńskim, oszmiańskim, lidzkim, wiłkomirskim i brasławskim) i troc-kie z 4 powiatami (trockim, grodzieńskim, kowieńskim i upickim) oraz księstwo (oficjalna nazwa Żmudzi – Księstwo Żmudzkie), dzielące się na 29 małych powiatów.
W skład Małej Litwy (Mažoji Lietuva), tzw. Litwy Pruskiej, wchodziły przy-legające do Wielkiego Księstwa Litewskiego tereny Prus, zasiedlane w zde-cydowanej większości przez Litwinów. Litwini ci znajdowali się więc poza państwem litewskim. […] Litwa Wielka to dwie główne krainy historycz-ne: Żmudź (Žemaitija) i Auksztota (Aukštaitija). Są to pojęcia geograficzne i historyczne, pod którymi prawdopodobnie kryły się nazwy plemienne.
Żmudź znaczy po polsku „niski kraj” (žemas – niski), a Auksztota – „kraj wysoki” (aukštas – wysoki).
Pojęcie Litwy Zachodniej związane jest generalnie z podziałem administra-cyjnym współczesnej Litwy wprowadzonym w 1951 roku. Państwo litewskie od 2000 roku podzielone jest na 10 okręgów (apskritis): Alytus (Olita), Vilnius (Wilno), Utena (Uciana), Panevėžys (Poniewież), Šiauliai (Szawle), Telšiai (Tel-sze), Klaipėda (Kłajpeda), Tauragai (Taurogi), Kaunas (Kowno) oraz Marijampolė (Mariampol). W ramach tych okręgów istnieją 43 regiony, 6 samorządów tery-torialnych, 7 miast wydzielonych. Współczesna Litwa dzieli się na następujące krainy historyczne: Žemaitija (Żmudź); Aukštaitija (Auksztota); Užnemune, inna nazwa: Suduva lub Suvalkija (Zaniemenie, Sudawia, Suwalszczyzna); Dzūkija (Dzukia), inna nazwa: Litwa Południowa; Kraj Kłajpedzki, inna nazwa: Mała Litwa, Litwa Zachodnia, Litwa Pruska; Kraj Wileński zwany obecnie najczęściej Litwą Południowo ‑Wschodnią (Pietryčių Lietuva) (Jackiewicz, 2004: 5).
W obrębie obecnego okręgu kłajpedzkiego znajduje się zarówno obszar daw-nego powiatu kłajpedzkiego (sprzed 1918 roku), tożsamy z Krajem Kłajpedzkim (z lat 1923–1939), jak również ziemie wchodzące w skład Wielkiej Litwy. Tworzą go cztery rejony: rejon szkudowski (Skuodas) i rejon kretyngowski (Kretinga), stanowiące historyczne tereny Wielkiej Litwy (Żmudzi), oraz rejon kłajpedz-ki, w którego skład wchodzą zarówno obszary należące do Prus Wschodnich sprzed 1918 roku (Kraj Kłajpedzki z lat 1923–1939), jak również wschodnie
ob-szary Wielkiej Litwy (które nie wchodziły w okresie międzywojennym w skład Kraju Kłajpedzkiego) i rejon szyłokarczemski (Šilutė), który podobnie jak rejon kłajpedzki obejmuje częściowo obszar Kraju Kłajpedzkiego, a także część Wiel-kiej Litwy. W skład okręgu kłajpedzkiego wchodzą także samorząd terytorialny Pogiegi (Pagėgiai) oraz trzy miasta wydzielone: Połąga (Palanga) należąca histo-rycznie do Żmudzi, Kłajpeda (Klaipėda) oraz Mierzeja Kurońska (Neringa); te dwa ostatnie należały do Prus Wschodnich (Kraju Kłajpedzkiego).
Interesującym obszarem administracyjnym jest „wirtualny” twór miej-ski Neringa na Mierzei Kurońmiej-skiej. Tworzy go pięć miejscowości: Alksnyne, Juodkrantė, Pervalka, Preila i Nida, składających się na jeden organizm miej-ski. Te niewielkie miejscowości (osiedla, wsie) leżą przy głównej drodze (uli-cy), na odcinku 50 km, przebiegającej przez Mierzeję Kurońską. To najmłodsze miasto na Litwie, prawa miejskie uzyskało w 1961 roku (herb nadano dopiero w 1997 roku). Obszar ten stanowi swoistą eksklawę: z terenu Litwy można się tam obecnie udać jedyną, leżącą na północy przeprawą morską z Kłajpedy. Po-łudniową granicę Neringi stanowi Nida – najpiękniejsza wieś w całym byłym Związku Radzieckim, z przejściem granicznym Nida ‑Morskoje w Obwodzie Kaliningradzkim. W czasach ZSRR Neringa na Mierzei Kurońskiej, podobnie jak Kraj Kłajpedzki i obwód kaliningradzki, była strefą zamkniętą. Na Mierzei (po stronie litewskiej i rosyjskiej) znajdowało się wiele sowieckich baz wojsko-wych. Obszar ten został udostępniony dopiero na początku lat 90. XX wieku.
Powierzchnia litewskiej części Mierzei wynosi 94,4 km2. W 1991 roku utworzono tu park narodowy, który obejmuje też wody Zalewu Kurońskiego i Morza Bał-tyckiego, razem 26 474 ha (Jackiewicz, 2004: 162, 163).
Wielce interesujący jest fakt, iż obecny obszar okręgu kłajpedzkiego zo-stał znacznie powiększony o sąsiednie ziemie przynależące do Wielkiej Litwy.
Jednak niewielka, leżąca na krańcach wschodnich część dawnego Kraju Kłaj-pedzkiego została przyłączona do administracyjnego okręgu taurogowskiego (historyczny obszar Wielkiej Litwy). Miejscowość Lauksargiai wchodzi w skład rejonu taurogowskiego, a Viešvile i Smalininkai w skład rejonu jurberskiego (Jurbarkas). W tym przypadku mamy do czynienia, jak to miało miejsce do 1999 roku na obszarze Warmii i Mazur, z niefrasobliwym i nieliczącym się z tra-dycjami historycznymi dzieleniem istniejących przez stulecia regionów, które wytworzyły własną specyfikę. Współcześnie resztki ludności autochtonicznej Kraju Kłajpedzkiego określają się za pomocą różnych terminów. Związane jest to z ich zróżnicowanym poczuciem tożsamości narodowej, etnicznej i regional-nej. Część z nich określa się mianem Litwinów Pruskich, inni jako Małolitwini (Lietuvininkai), Memellenderzy lub Niemcy. Podobne zróżnicowanie tożsamości zaobserwować można wśród Warmiaków i Mazurów żyjących w swych ojczy-stych stronach (Kibelka, 2002: 19, 20).
Z moich własnych badań terenowych w latach 2005–2006 wynika, iż naj-częściej używanymi określeniami przez mieszkańców regionu są: Mała Litwa,
Litwa Zachodnia lub Okręg Kłajpedzki. Interesujący jest fakt, iż wśród historyków z Kłajpedy, którzy zajmują się przeszłością Kraju Kłajpedzkiego, istnieją poważ-ne spory o zasadność stosowania pojęcia Mała Litwa oraz nazywania jej daw-nych mieszkańców mianem Lietuvininkai. Zdaniem jednego z badaczy:
Mała Litwa to nowy twór powstały w końcu XIX wieku podczas litew-skiego odrodzenia narodowego. Pojęcie to ma zabarwienie polityczne i nie ma uzasadnienia historycznego. Uważam, iż właściwym określeniem jest Litwa Pruska, a ich dawnych mieszkańców należy określić mianem Pru-skich Litwinów. Nie należy zapominać o fakcie, iż obszar ten przez 700 lat przynależał do Prus (Prus Wschodnich). Tradycje litewskiej państwowości są tutaj bardzo krótkie: 1923–1939 oraz 1945–1990 i po 1991. Pogląd ten nie jest popularny na Litwie. Z tego powodu nie jestem zapraszany na konfe-rencje organizowane na Litwie (K ‑3).
Gdy w październiku 2005 roku rozpoczynałem badania za pomocą kwe-stionariusza ankiety, przeprowadziłem najpierw badania pilotażowe. Okazało się, że dla młodych mieszkańców pojęcie Kraju Kłajpedzkiego jest niezrozumiałe.
Z tego względu, po stosownych debatach, uzupełniłem zapis pytań o nazwę Litwa Zachodnia. I tak np. pytanie pierwsze dotyczące długości okresu zamiesz-kania w Kraju Kłajpedzkim sformułowane zostało w sposób następujący: „Kaip ilgai gyveni Klaipėdos Krašte/Vakarų Lietuvoje? (Jak długo zamieszkujesz w Kraju Kłajpedzkim/Litwie Zachodniej?)”.
Spór o nazwę regionu uzewnętrznia dylematy społeczności postmigracyj-nych budujących nową tożsamość lokalną i regionalną.
Literatura
Błaszczak G., 1992: Litwa współczesna. Warszawa–Poznań, PWN.
Jackiewicz M., 2004: Wędrówki po Litwie. Warszawa, Ex Libris.
Kibelka R., 2002: Memellandbuch. Fünf Jahrzehnte Nachkriegsgeschichte. Berlin, Basisdruck.
Sakson A., 2007: Kraj Kłajpedzki. Zmiany ludnościowe 1945–1950. „Przegląd Zachodni”
nr 3.
Sakson A., 2012: Przemiany społeczne w Kłajpedzie (1945–2010). W: Wallas T., red.: Przeszłość odległa i bliska. Studia z zakresu politologii i historii. Poznań, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza.
Wódz J., 1998: Tożsamość śląska jako zjawisko polityczne. W: Świątkiewicz W., red.: Regiony i regionalizmy w Polsce współczesnej. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Wódz J., 2011: Polskie regiony – dynamika tożsamości. W: Michalak A., Sakson A., Stasieniuk Ż., red.: Polskie Ziemie Zachodnie. Studia Socjologiczne. Poznań, Instytut Zachodni.