ważną społeczno-ekonomiczną rolę [Winnicka-Popczyk 2014, s. 209], która bez wątpie-nia odnosi się także do gospodarstw rolnych.
Wśród funkcji, jakie pełni gospodarstwo rolne, na pierwszym miejscu wymienić na-leży funkcję produkcyjną. Może ona polegać na wytwarzaniu żywności i produktów nie-żywnościowych. Właściwy przykład niosą rodzinne gospodarstwa ekologiczne, które spełniając oczekiwania konsumentów, podążają za zmianami w tzw. agrobiznesie oraz systemie dystrybucji towarów [Kowalewska 2017, ss. 385–386]. Funkcja ta należy do naj-starszych i, odnosząc się historycznie, do najczęściej realizowanych właśnie w gospo-darstwach rodzinnych. Z reguły wiąże się ona z wykorzystaniem naturalnych zasobów.
Kolejna ważna funkcja, którą spełniają rodzinne gospodarstwa rolne, określana jest mianem agroprzedsiębiorczości (funkcja gospodarcza). W swoim założeniu funkcja ta wiąże się z uznaniem, że działalność rolnicza jest działalnością gospodarczą. Na grun-cie obowiązującego w Polsce ustawodawstwa takiej tezy postawić nie można. Do rol-nika nie stosuje się przepisów podatkowych, które odnoszą się do przedsiębiorcy. Na gruncie ustaw szczególnych pojawiają się różne określenia czynności gospodarczych podejmowanych przez gospodarstwa, np.: produkcja rolna, produkcja rolnicza, rolnicza działalność wytwórcza, prowadzenie gospodarstwa rolnego. Brakuje nowoczesnego określenia działalności rolniczej uwzględniającej aktywne współistnienie odpowied-nio zorganizowanej jednostki produkcyjnej, podmiotu prowadzącego działalność przy wykorzystaniu składników takiej jednostki oraz efektu końcowego, jakim jest produkt rolny przeznaczony do obrotu gospodarczego [Budzinowski 1985, s. 167]. Wprowadze-nie zmian, które uwzględniłyby ten kierunek, oznaczałoby w polskim ustawodawstwie reformę rolnictwa na dużą skalę. Prawdopodobnie musiałoby nastąpić wyodrębnienie dużych gospodarstw rolnych i pozostawienie tych mniejszych jako rodzinnych (indy-widualnych) oraz rozgraniczenie ich pod kątem opodatkowania. W Europie Polska jest potentatem – drugie miejsce po Rumunii – z liczbą blisko 2,4 mln gospodarstw rodzin-nych. Wśród ogólnej liczny gospodarstw w Unii Europejskiej wynoszącej prawie 13,4 mln udział Polski wynosi 18%.
Omawiając dane statystyczne, należy jeszcze raz podkreślić, że obrazując stan po stronie gospodarstw rodzinnych, należy posłużyć się danymi odnoszącymi się do gospo-darstw indywidualnych. Tak ujmuje je Główny Urząd Statystyczny. Poniższe zestawienie (tabela 1) dotyczy ujęcia liczbowego gospodarstw rolnych ogółem i gospodarstw indy-widualnych w 2013 i w 2016 r. w Polsce.
Tabela 1. Zestawienie liczby gospodarstw rolnych w Polsce w latach 2013 i 2016 Rok Liczba gospodarstw rolnych ogółem Liczba gospodarstw indywidualnych
2013 1 429 006 1 425 386
2016 1 410 704 1 406 575
Źródło: opracowanie własne, na podstawie: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r. Tablice część 1 2017. Z przedstawionych danych wynika, że liczba gospodarstw rolnych ogółem oraz licz-ba gospodarstw indywidualnych w 2013 r. i w 2016 r. pozostały na zbliżonym poziomie. Odnotowano jedynie niewielki spadek na poziomie: 18 302 w odniesieniu do liczby go-spodarstw rolnych ogółem i 18 811 w stosunku do liczby gogo-spodarstw indywidualnych. Zarówno w 2013 r., jak i w 2016 r. procentowy udział gospodarstw indywidualnych w go-spodarstwach rolnych ogółem wynosi ponad 99%.
Liczba gospodarstw rolnych, w tym indywidualnych, zależy od wielu czynników, m.in. ukształtowania terenu, warunków klimatycznych, zaplecza socjalnego czy polityki prowadzonej przez samorząd województwa. Poniżej (tabela 2) zaprezentowano dane liczbowe dotyczące poszczególnych województw w 2013 r. i 2016 r. z podziałem na licz-bę gospodarstw rolnych ogółem i liczlicz-bę gospodarstw indywidualnych.
Tabela 2. Gospodarstwa rolne w latach 2013 i 2016 w poszczególnych województwach Województwa 2013 2016 ogółem w tym gospodarstwa indywidualne ogółem w tym gospodarstwa indywidualne Polska 1 429 006 1 425 386 1 410 704 1 406 575 dolnośląskie 59 544 59 072 55 993 55 553 kujawsko-pomorskie 65 115 64 828 63 830 63 523 lubelskie 178 135 177 985 179 994 179 801 lubuskie 21 256 21 025 20 236 20 012 łódzkie 128 309 128 185 124 032 123 898 małopolskie 142 874 142 757 139 923 139 765 mazowieckie 212 159 211 896 212 917 212 602 opolskie 26 753 26 531 26 919 26 682 podkarpackie 132 823 132 684 132 851 132 631 podlaskie 79 083 79 010 81 181 81 083
Województwa
2013 2016
ogółem gospodarstwa w tym indywidualne
ogółem gospodarstwa w tym indywidualne
wielkopolskie 122 788 122 255 121 157 120 584
zachodniopomorskie 29 062 28 663 29 646 29 198
Źródło: opracowanie własne, na podstawie: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r. Tablice część 1 2017. Z zaprezentowanych danych przede wszystkim wynika, że w 2016 r. w porównaniu z 2013 r. w większości województw liczba gospodarstw ogółem i liczba gospodarstw indywidualnych spadła, ale w minimalnym zakresie. W pięciu województwach (mazo-wieckim, opolskim, podlaskim, warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim) liczba ta natomiast minimalnie wzrosła. Mając powyższe na uwadze, należy stwierdzić, że liczba gospodarstw ogółem i liczba gospodarstw indywidualnych w 2016 r. w odniesieniu do 2013 r. została utrzymana na bardzo zbliżonym poziomie.
Do województw, w których funkcjonuje najwięcej gospodarstw rolnych, w tym in-dywidualnych, zaliczają się: lubelskie, małopolskie i mazowieckie. Wśród nich w 2016 r. najwięcej, bo aż 212 917 gospodarstw rolnych, wśród których 212 602 gospodarstw indywidualnych, położonych było w województwie mazowieckim. Najmniejszą liczbę gospodarstw rolnych i tym samym gospodarstw indywidualnych odnotowano w woje-wództwach: lubuskim, opolskim i zachodniopomorskim. Tu liczba tych gospodarstw nie przekroczyła 30 000.
Podsumowanie
Podsumowując powyższe rozważania, należy podkreślić, że polskie rolnictwo opiera się obecnie na dwóch grupach gospodarstw: dużych, które w praktyce funkcjonują jak przedsiębiorcy, oraz małych o charakterze rodzinnym. Takie ich rozróżnienie jest również zasadne z punktu widzenia ogólnych tendencji w rozwoju gospodarczym.
Rodzinne gospodarstwa można uznawać (jak inne firmy rodzinne) za specjalny typ przedsiębiorstw o unikalnych zaletach mogących przesądzać o istotnej przewadze kon-kurencyjnej tych podmiotów. Członkowie rodziny, pracując razem, dbają i troszczą się o siebie nawzajem i o pracowników w stopniu o wiele większym, niż ma to miejsce w fir-mach nierodzinnych [Winnicka-Popczyk 2016, s. 13].
Rodzinne gospodarstwa rolne cechuje elastyczność i odporność na zmieniające się warunki rynkowe. Należy z tych cech uczynić dominującą zaletę. W ostatnich latach wzrósł bowiem popyt konsumpcyjny na tradycyjną żywność, naturalne produkty i wyroby spo-żywcze, przede wszystkim od zaufanych dostawców, co stanowi wyraźny nurt w rozwoju rolnictwa rodzinnego, w tym rolnictwa ekologicznego. Rodzinne gospodarstwa rolne,
szczególnie te ekologiczne, wpisują się w zyskujący na znaczeniu nurt dbałości o środo-wisko naturalne i zrównoważony rozwój. Ekologiczne metody produkcji stosowane przez rodzinne gospodarstwa rolne mogą być szczególnie efektywne w przezwyciężaniu wy-zwań w dziedzinie środowiska, do których zaliczyć należy m.in. zanieczyszczenie i utratę różnorodności biologicznej.
Pomimo braku spójności definicyjnej, a także z uwagi na rozproszenie norm praw-nych odnoszących się do rolnictwa w różpraw-nych obszarach regulacyjpraw-nych, należy zauwa-żyć, że nie wpływa to ujemnie na kształt rolnictwa rodzinnego i jego rozwój. Bez wąt-pienia duże znaczenie miała do tej pory Wspólna Polityka Rolna w sferze państw Unii Europejskiej, która zapewniała także zaplecze finansowe dla tych gospodarstw. Ponadto Wspólna Polityka Rolna w swoim modelowym ujęciu opierała rozwój rolnictwa na ro-dzinnym gospodarstwie rolnym. Od czerwca 2013 r. nadano jej nowy kierunek, wpro-wadzając reformę, która ma pomóc rolnikom zagwarantować długoterminowe dostawy wysokiej jakości żywności, uczynić sektor rolnictwa bardziej stabilnym i zachować róż-norodność europejskich terenów wiejskich, tradycji i praktyk rolniczych.
Do zmian, które mogą zagrażać dominacji modelu rolnictwa rodzinnego w Euro-pie, zaliczyć można niektóre nowe technologie – takie jak systemy informacji geo-graficznej na potrzeby prac polowych i hodowli zwierząt gospodarskich. Są one na tyle skomplikowane, że duże gospodarstwa korporacyjne mogą okazać się lepiej przygotowane do używania ich ze względu na korzystanie z wyspecjalizowanego personelu informatycznego i oprogramowania oraz posiadanie łatwiejszego dostę-pu do niezbędnego finansowania. Co więcej, jak wynika z badań Eurostatu, około 30% wszystkich rolników ma co najmniej 65 lat i prowadzi przeważnie bardzo małe gospodarstwa rolne, a wsparcie dla rolnictwa rodzinnego jest skorelowane z żywot-nością obszarów wiejskich. Przejęcie istniejących już gospodarstw rodzinnych przez kolejne pokolenia uwarunkowane jest bez wątpienia walorami socjalnymi i ekono-micznymi. Obszary wiejskie muszą się stać atrakcyjnymi miejscami nie tylko do pra-cy, ale także do mieszkania. Obecnie zaledwie 6% rolników stanowią osoby poniżej 35 roku życia.
Konkludując, należy wyraźnie zasygnalizować, że gospodarstwa rodzinne nie po-winny stanowić przedmiotu regulacji przypadkowej, „na marginesie” innego aktu nor-matywnego. Z całym przekonaniem uznać można, że zasługują na odrębną regulację. Bez wątpienia uwzględnienia wymaga element „rodzinności” przy konstruowaniu
Europejskiej. Przyczyniłoby się to do wyeliminowania wielu niejasności, na istnienie któ-rych wskazuje cytowane wyżej orzecznictwo.
Bibliografia
Banaszak B. (2012), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa. Budzinowski R. (1985), Rodzinny charakter indywidualnego gospodarstwa rolnego. Zagadnienia prawne, „Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny”, z. 4, Wydział Prawa i Administracji UAM,
ss. 167–174.
Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r. Tablice część 1 (2017), GUS, Departament
Rol-nictwa, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, [online], https://stat.gov.pl/ obszary-tematyczne/rolnictwo-lesnictwo/rolnictwo/charakterystyka-gospodarstw-rolnych-w-2016-r-,5,5.html, dostęp: 30.01.2018 r.
Garlicki L. (2005), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, tom IV, Wydawnictwo
Sejmo-we, Warszawa.
Górecki J. (2011), Przyszłość gospodarstw rodzinnych w Polsce i Unii Europejskiej [w:] Gospodar-stwa rodzinne a podstawa europejskiego rolnictwa w odniesieniu do PROW 2007–2013,
Minister-stwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, SGGW, Warszawa.
GUS (2017) ,Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2016 r., Departament Rolnictwa, Departa-ment Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Warszawa, [online], https://stat.gov.pl/download/ gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5507/5/5/1/charakterystyka_gospodarstw_rol-nych_2016.pdf, dostęp: 30.01.2017 r.
Jeżyńska B. (2014), Współczesne funkcje gospodarstw rodzinnych. Zagadnienia prawne, Opinie
i Ekspertyzy OE-214, Kancelaria Senatu, Warszawa.
Kapusta F. (2013), Geneza i rola gospodarstw rodzinnych w rolnictwie polskim,
„Ekonomia/Econo-mics”2(23), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.
Kowalewska E. (2017), Organic farming In Poland – the legal Framework and methods of financial aid [w:] M. Burzec, P. Smoleń, Essential problems with taxation of agriculture, Wydawnictwo KUL,
Kowalski W. (1996), Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych, PAN, Warszawa.
Kurowska T. (2010), Ochrona gospodarstwa rodzinnego – wnioski de lege lata i de lege ferenda,
„Studia Iuridica Agraria”, tom VIII, ss. 14–29.
Lichorowicz A. (2001), Konstytucyjne podstawy ustroju rolnego Rzeczypospolitej w świetle artyku-łu 23 Konstytucji [w:] M. Wyrzykowski (red.), Konstytucyjne podstawy systemu prawa, Warszawa,
ss. 118–120.
Maass Wolfenson K.D. (2013), Coping with the food and agriculture challenge: smallholders’ agenda, Natural Resources Management and Environment Department FAO of the United
Nations, Rzym, [online] http://www.fao.org/fileadmin/templates/nr/sustainability_pathways/ docs/Coping_with_food_and_agriculture_challenge__Smallholder_s_agenda_Final.pdf, dostęp: 30.01.2018 r.
Rakowski S. (1971), Podział z mocy prawa gospodarstwa rolnego małżonków, „Nowe Prawo”, nr 1,
s. 79.
Sułkowski Ł., Marjański A. (2009), Firmy rodzinne, jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń,
Pol-text, Warszawa.
Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów w 2016 r. (2017), GUS, Departament Rolnictwa,
Warszawa, [online], https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualno-sci/5507/8/11/1/uzytkowanie_gruntow_i_powierzchnia_zasiewow_w_2016_r.pdf, dostęp: 30.01.2017 r.
Wach K. (2017), Exploring the Role of Ownership in International Entrepreneurship: How does Ow-nership Affect Internationalisation of Polish Firms?, „Entrepreneurial Business and Economics
Re-view”, nr 5(4), ss. 205–224.
Winczorek P. (2008), Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.,
Winnicka-Popczyk A. (2016), Finansowanie innowacji w polskich firmach rodzinnych,
Wydawni-ctwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zdziennicki B. (2017), Źródła prawa rolnego [w:] P. Czechowski, Prawo rolne, Wolters Kluwer,