Symbolika, opis i wartościowanie żurawia

Żuraw jest jednym z największych ptaków żyjących w Ziemi świę-tej. Jego skrzydła mają rozpiętość 1,8–2,3 m, a w pozycji stojącej ptak ten osiąga wysokość około 1,2 m. Cechuje go dymorfizm wyrażony w wielkości, tj. samiec jest większy od samicy. Żuraw to ptak brodzący, który żywi się pokarmem roślinnym, czyli np. nasionami i jagodami, zjada także większe bezkręgowce i drobne kręgowce, tj. owady, żaby i ryby. Z tego też powodu – chociaż przedstawiciel ten reprezentujący awifaunę (por. hebr. ‘āḡūr [h-5693]) nie znajduje się w wykazie ptaków zakazanych do konsumpcji – jak podkreślają autorzy Słownika tła Biblii, Żydzi uważają żurawia za zwierzę nieczyste (Packer, Tenney 2007: 182).

Natomiast średniowieczna benedyktyńska uzdrowicielka Hildegarda z Bingen sądziła, że maso jeřába představuje pokrm vhodný jak pro lidi zdravé, tak i pro lidi nemocné (Ptačí medicína, Přírodopis: kniha VI, par. 4) – [tłum. pol.: mięso żurawia przedstawia pokarm nadający się zarówno dla ludzi zdrowych, jak i ludzi chorych]. Zwłaszcza spożywa-nie jego wątroby miało pomagać w przypadku problemów jelitowych, natomiast rozmielony na proszek żołądek zalecano w zwalczaniu pęk-niętych wrzodów, a proszek z kości żurawia – przeciw robakom paso-żytującym w ciele człowieka. Czasami podczas lektury Księgi ptaków (Physica de avibus) – jak podkreśla Schäfer (2003: 129) – znajdujemy przykłady przekonań i światopoglądu uznawanych za wyróżnik myśle-nia powszechnego w epoce średniowiecza¹⁴. W średniowiecznej medy-cynie – na co zwracają uwagę Chevalier i Gheerbrant (t. 2, 1973: 393) – jaja żurawi służyły do sporządzania pigułek nieśmiertelności.

Mało który ptak pobudza tak wyobraźnię ludzką, jak właśnie żuraw.

Pisano o tych ptakach, że są najpiękniejsze w porannej mgle, ponie-waż wyglądają wtedy jak ptasie katedry (Kruszona 2008: 79). Żura- wie żyją gromadnie – podobnie jak gołębie czy łabędzie – o czym już pisał arystoteles (Historia animalium 488a, księga pierwsza, rozdz. I), i podlegają naczelnikowi lub wodzowi, który nimi kieruje (Historia ani-malium 614b, księga dziewiąta, rozdz. X). Jak zauważył św. ambroży (Hexaemeron księga V, Homilia VIII, rozdz. XV, par. 50), żurawie są przykładem do naśladowania ze względu na niezawodne i dobrowolne czuwanie. Ich wspólne życie w stadzie przenosi się na metaforyczny

ob-14 Przytoczę opis jednego przykładu, który dotyczy ciężkiego i bolesnego po-rodu: Weź i wysusz krew żurawia oraz wysusz również pazury [inni tłumaczą: prawą nogę – Hildegarda z Bingen 2013: 53] tego ptaka i wszystko schowaj. Jeżeli jakaś kobieta będzie miała ciężki i bolesny poród, rozpuść trochę tej wyschniętej krwi w wo-dzie. Następnie posmaruj nią rodzącej kobiecie pochwę i niech także ona spojrzy na siebie w lustrze wody zmieszanej z krwią żurawia. Później przywiąż prawy pazur //

nogę żurawia do jej brzucha [inni tłumaczą: nad jej pępek]. Ten przeprowadzony za-bieg według Hildegardy zawiera w sobie niesamowitą moc. Polega na tym, że ściśnięte wnętrzności i zamknięte łono rodzicielki łatwiej otworzą się do porodu (za: Schäfer 2003: 129; tłum. własne – L.H.).

raz idealnego państwa, jakie kiedyś istniało w świecie ludzkim. Wśród żurawi istnieje równość pracy i pokora wobec zasad wynikających z hierarchii. W średniowiecznym traktacie Aviarium (por. rozdz. XLIV) zaznaczono, że żurawie symbolizują tych, którzy dążą do tego, aby żyć w sposób uporządkowany. Żurawie, jak wiadomo, zachowują zarówno w locie, jak i na ziemi doskonały porządek, zgranie i harmonię. Wiadomo także, że żurawie są ptakami wędrownymi, co już podkreślał ambroży (por. Hexaemeron księga V, Homilia VIII, rozdz. XIV, par. 48), pisząc, że żurawie latają wysoko i często przemierzają długie dystanse. arysto-teles¹⁵ również zwracał na to uwagę, precyzując swoją wypowiedź, że ptaki te migrują z jednego krańca świata do drugiego (por. Historia ani-malium 597a, księga ósma, rozdz. XII). arystoteles podziwiał żurawia za roztropność (Zoologia 614b, księga IX, rozdz. X), a starożytni – za wy-trwałość podczas długich lotów. Żurawiowi – jak podaje Jean Campbell

15 Kiedy arystoteles w swoich manuskryptach opisywał tego ptaka, używał gr. wyrazu γέρανος [geranos], wskazując na zidentyfikowanego żurawia (por. istnieją-ce lokalizacje tych zapisów: 488a, 4, 10; 519a, 2; 539b, 31; 597a, 4, 23, 31; 597b, 30;

614b, 18–26; 615b, 16, 18; patrz także Hildegarda z Bingen 2013: 148, 162). Takie tłumaczenie potwierdza Zygmunt Węclewski (1905: 139). Natomiast tacy pisarze, jak ojciec Kościoła Sophronius Eusebius Hieronymus (tzw. św. Hieronim) Epistolae 125,15 (PL 22,1080); Marcus Tullius Cicero (Marek Tulliusz Cyceron) De natura deorum II, 49; pisarz rzymski Pliniusz Starszy Historiae naturalis libri X, 23 i 58–60;

historyk rzymski Flavius Magnus aurelius Cassiodorus (Kasjodor) Variarum libri duodecim IV, 47,5 (PL 69,640a); pisarz rzymski Gaius Iulius Solinus Collectanea rerum memorabilium 10,11, 10,12, 10,16; biskup, ojciec i doktor Kościoła Isidorus Hispalensis (św. Izydor z Sewilli) Etymologiarum libri XII, 7,14; encyklopedysta, teolog, benedyktyn Hrabanus Maurus tzw. raban Maur De universo VIII, 6; benedyk-tynka, mistyczka Hildegarda z Bingen Physica Liber VI De avibus 4; biskup, ojciec Kościoła św. ambroży Hexaemeron, V, 15,50; V, 14,48; dominikanin, doktor Kościoła albertus Magnus (albert Wielki) De animalibus libri XXIII, cap. 49 [113], piszący wszyscy po łacinie (por. Isidor ze Sevilly 2004: 176–177; Kniha… 2008: 367–368;

andré 1967) – używali określenia grus, co wskazuje na żurawia, czes. jeřába (por. rów-nież Plezia 1998: 680). Żurawia także barwnie opisał encyklopedysta włoski Brunetto Latini w dziele Skarbiec wiedzy (księga I 1992: 179–180); patrz również: https://vdocu ments.site/brunetto-latini-skarbiec-wiedzy.html, s. 151; Kobielus 2012: 163.

Cooper (1998: 324) – przypisuje się wielką inteligencję, zdyscyplinowa-nie i czujność. rówzdyscyplinowa-nież średniowieczny Bartoloměj z Chlumce (Bartho-lomeus de Solencia), czyli tzw. Klaret (Claretus), w dziele Fyziologář, które zostało na język czeski przetłumaczone pt. Ptačí zahrádka, zazna-cza: když jeřábi táhnou, letí jakoby pod vojenským znamením: ten, který hejno vede, napomíná ostatní, aby zachovávali v letu pořádek, a když ochraptí, nastoupí na jeho místo jiný. Jejich vůdce letí dopředu s nata-ženým krkem (Fyziologář // Ptačí zahrádka par. 59, zob. Klaret 1991:

36) – [tłum. pol.: kiedy żurawie ciągną po niebie, lecą one jakby pod sztandarem wojskowym. Ten, który stado prowadzi, upomina pozosta-łe żurawie, by zachowywały podczas lotu porządek, a kiedy ochrypnie, zastąpi go inny. Ich przywódca leci do przodu z wyciągniętą głową].

święty Hieronim ze Strydonu wskazywał, że stada dzikich zwierząt podążają za swymi przewodnikami: u pszczół są królowe, a żurawie lecą za jednym ze stada, formując szyk w kształcie litery „v” (Listy IV 125,15, por. Czuj/Ożóg 2011: 161).

W dalszej części dzieła Klareta znajduje się wiersz o opisywanym przedstawicielu awifauny. W tekście czeskim zauważamy ważny czyn-nik tekstologiczny, jakim jest rym, warto więc go zachować również w tekście polskojęzycznego przekładu; to samo dotyczy liczby sylab (liczbę tę zaznaczono w nawiasach na końcu każdego wersu):

Spí hejno jeřábů celé – (8)

když kámen mu na zemi spadne: (9) ze srdce prosme my za ně, (8) ať záhuba hříšníky mine. (9) Hejno vždy v řadě se drží (8)

śpi całe stado żurawie – (8) oczy jednego patrzą czujnie: (9) ze snu grzechu lud korzysta – (8) dobrze ma ten, u kogo skrucha. (9) Stado do krzyku się da, (7) jak warcie kamień nagle spada: (9) tych mamy opłakiwać, (7)

chcących za winy pokutować. (9) Żuraw szybko się dźwignie, (7) gdy kamień na ziemię mu spadnie: (9) z głębi serca prośmy za nie, (8) niech zguba grzesznika ominie. (9) Stada szeregiem latają (8)

a všichni tamtéž vždy míří: (8) společně žít mají bratři – (8) tak Bůh k jejim modlitbám patří. (9)

Klaret, ok. 1320–1370, Ptačí zahrádka (1991: 36)

wszyscy klucza się trzymają: (8) wspólnie żyć więc bracia mają – (8) Boga w modlitwie uwzględniają. (9)

Ptasi ogród [tłum. własne – L.H.]

Ciekawej analizy dotyczącej czeskich nazw ptaków w Fysiologiáři Klareta¹⁶ dokonał Vladimír Šmilauer (1940: 383–394), omawiając rów-nież staroczeski wyraz rzerzab, tj. łac. grus, czes. jeřáb popelavý, czyli nazwę zorav (Megalornis grus). Zachowaniom żurawi, zwłaszcza ich wartom nocnym, poświęciły uwagę także Olga Belova (2001: 117–118) i Florence McCulloch (1962: 105–106). uważa się żurawie również za zwiastunów zmiany pór roku (por. Wohlleben 2017: 288)¹⁷

W trakcie naszych rozważań należy uczynić jeszcze wzmiankę o utrwalonym obrazie i zakorzenionej symbolice opisywanego repre-zentanta kategorii pojęciowej ptactwa, jakim jest bazowy leksem żuraw, czes jeřáb analizowany żuraw, podobnie jak bocian, symbolizuje:

wzniosłość, nieśmiertelność, szczęście, podróż, wędrówkę, taniec, wio-snę, poranek, deszcz, wyrocznię, wróżbę, pilność, czujność, bystrość, wścibstwo, ostrożność, długowieczność, żądzę, miłość, pobożność, mi-łosierdzie, wierność, czystość, dobrobyt, arystokratyzm, zarozumiałość, snobizm, skąpstwo, głupotę, niezgrabność, paplanie, trajkotanie, zdra-dę, dobroduszność, sprawiedliwość, lojalność, inteligencję, mądrość, alfabet i poezję (Kopaliński 2001: 515). Cykliczne powroty żurawi na wiosnę do miejsca lęgu symbolizowały odrodzenie i dlatego żurawie stały się w chrześcijaństwie symbolem zmartwychwstania (Szczepano-wicz, Mrozek 2007: 154). W wielu różnorodnych kulturach, począwszy

16 Oprócz opisanej już lokalizacji analizowanego żurawia u Klareta (patrz ClarPhysPZ 59) znane są jeszcze inne wzmianki o tym reprezentancie świata awifauny (por. ClarGl 265; ClarBoh 92; ClarPhys 383; ClarEx 54). Szersze rozważania patrz:

ryba 1940 320–335; Šmilauer 1940: 383–394; Flajšhans 1926/1928: 23–30; Flajšhans 1940: 33–43; Michálek 1989; Hadravová 2008

17 Na ten temat patrz przypis 37.

od Japonii¹⁸ i Chin¹⁹, a kończąc na cywilizacjach śródziemnomorskich, żuraw stanowił alegorię sprawiedliwości, długowieczności i troskliwej dobroci (Cirlot 2012: 459) oraz nieśmiertelności (Becker 2002: 106), a od czasów antycznych był symbolem czes. bdělosti (vigilantia – por. royt, Šedinová 1998: 124) – czyli ogólnie pojmowanej czujności.

W średniowiecznej medycynie jaja żurawi wykorzystywano w sporzą-dzaniu pigułek nieśmiertelności (Kobilelus 2002: 362).

Już w czasach antycznych i średniowiecznych uważano żurawia za symbol wspominanej czujności (Forstner 1990: 251); por. bestiariusze i traktaty o symbolice zwierzęcej (Aviarium rozdz. XLIV), ponieważ podczas nocnego odpoczynku jeden ze stada żurawi zawsze czuwa, trzymając w szponach podkurczonej nogi kamień. Jeżeliby żuraw za-snął, kamień wypadnie mu z łapy, a obudzi go. Kamyk trzymany przez żurawia podczas nocnej straży w interpretacji chrześcijańskiej wskazuje na Chrystusa, a łapa – na stan umysłu. Komentarz moralny odpowia-da szeroko zaprezentowanemu pojęciu: „Kto czuwał nad sobą, ten miał w umyśle Chrystusa” (por. Kobielus 2012: 163). Z punktu widzenia chrześcijaństwa zaprezentowany żuraw – jak zaznaczono w IETS – kro-mě bělosti symbolizuje loajalitu, dobrotu a pořádek v řeholním životě (Cooperová 1999: 66) – [tłum. pol.: oprócz czujności oznacza lojalność, dobroć, porządek w życiu zakonnym]. średniowieczny mistyk, filozof i teolog (kanonik regularny św. augustyna) Hugon z opactwa św. Wik-tora w Paryżu (por. De bestiis et aliis rebus I, 39) odnosi zachowanie się tych ptaków do szczegółów życia wspólnoty, która – jak podkreśla Forstner (1990: 251) – kieruje się miłością.

18 Japończycy żurawia uważają za symbol szczęścia, który stał się, podobnie jak gałązka kwitnącej wiśni, tematem i motywem dekoracyjnym w sztuce japońskiej (por.

Kruszona 2008: 77).

19 W chińskiej symbolice żuraw ma wielkie znaczenie. Zwany jest Patriarchą Skrzydlatego Plemienia, jest posłańcem bogów i pośrednikiem między niebem a ziemią.

Symbolizuje nieśmiertelność, długowieczność, opiekuńczy instynkt macierzyński, powo-dzenie, czujność, szczęście i wysoką pozycję w społeczności (Cooper 1998: 326). W sztu-ce przedstawiany jest wraz z tarczą słoneczną i drzewem piniowym – symbolami jang

Charakterystycznemu poruszaniu się żurawia podczas tokowania nadano miano taniec żurawia²⁰, czes. jeřábí tanec. Określenie to zyskało też drugie znaczenie, odnoszone do dziedziny sztuki, której starożytną patronką była Terpsychora. W starożytnej, a także średniowiecznej Eu-ropie, zwłaszcza u Greków i rzymian, tak nazywany taniec był sym-bolem miłości i radości życia (Becker 2002: 106). W mitologii greckiej Tezeusz wraz ze swymi towarzyszami, którzy uniknęli śmierci, po powrocie na wyspę Delos wykonali „taniec żurawia” (gr. geranikos), odtwarzając drogę wiodącą skomplikowanymi ścieżkami labiryntu;

przewodnik przeciągał ich na stronę śmierci (w lewo) lub na stronę ży-cia (w prawo)²¹. W Europie taniec ten przetrwał do XIX wieku i był wy-korzystywany w rytuałach religijnych. „Taniec żurawia” wykonywano w niektórych kościołach podczas świąt Wielkanocnych²²

Leksem żuraw występuje w nomenklaturze astronomicznej, a kon-kretnie jako nazwa gwiazdozbioru (Grzenia 2002: 386). Chodzi o jedną z „ptasich” konstelacji, czyli o gwiazdozbiór nieba południowego, znaj-dujący się na południe od ryby Południowej. układ gwiazd przypomina

20 Dałoby się, w szerokim słowa znaczeniu powiedzieć, na co zwraca uwagę Noah Strycker (2017: 161–162), że wiele zwierząt tańczy. Niemal o każdej istocie można w pewnych momentach powiedzieć, że tańczy, „porusza się rytmicznie”.

u dzikich ptaków funkcja tańca ogranicza się zazwyczaj do uwodzenia. Żurawie krzykliwe wykonują skomplikowany taniec godowy, na który składa się płynne pod-rywanie się w powietrze, wysokie unoszenie nóg i piruety. Zwykle żurawie przy-latują do Europy już pod koniec lutego (por. Przybyłowicz a., Przybyłowicz Ł., cz. 2, 2016: 44; Burnie 2002: 262) lub lęgi rozpoczynają już w marcu (Kruszewicz 2017: 49). Przed połączeniem w pary samce rywalizują o względy partnerek, wyko-nując właśnie charakterystyczny taniec. Te długotrwałe pląsy żurawi – jak zaznacza Trepka (2002: 71) – zaliczane są do najwspanialszych popisów choreograficznych w świecie ptaków.

21 Taniec żurawi w Grecji symbolizował początek roku (por. Cooper 1998: 325).

również w Grecji ptaka tego kojarzono z apollinem, bogiem wiosny i światłości.

22 Taniec żurawia był wykonywany m.in. w świątyniach w auxerre, reims i Chartres; niegdyś w tych miejscach znajdowały się labirynty (por. Kowalski, Krzak 1989: 68–69).

żurawia w locie²³ (por. Zgółkowa t. 50, 2005: 313; Hudec 2017: 131;

Kobielus 2002: 362).

Żuraw to także atrybut bogów i bohaterów, np. egipskiego Totha, Hermesa – jako boga podróżnych, wędrowców i pielgrzymów, Demeter bogini siewców i ziemi uprawnej, artemidy, ateny, Perseusza, Tezeusza, gaelskiego boga Manannana, opiekuna żeglarzy i kupców (por. Kopa-liński 2001: 515; Vries DoSaI 1974: 116).

W chrześcijaństwie omawiany reprezentant świata awifauny to sym-bol religijności i lojalności (por. pielgrzymuje w ślad za swoim przewod-nikiem), jak również życia klasztornego, dobroczynności i uczciwości.

W heraldyce ptak ten przedstawiany jest zazwyczaj z kamieniem w dzio-bie – jako symbol czujności.

Żurawia odnajdziemy także w realizacjach architektonicznych.

W „mieście stu wież”, Pradze, w jednej z najważniejszych dzielnic, hi-storycznie miejskiej: Staré Město, ptak ten jest detalem wielu ornamen-tów, zdobień na fasadach kamienic, zwłaszcza wybudowanych w XVII i XVIII wieku²⁴ (por. Petráňová 2008: 37, 270–271). Przykładem jest kamienica przy ulicy Jakubskiej 5 (wzmianka o budynku pochodzi z 1653 i 1725 roku). Kamienica ta znana była pod nazwą U dvou je-řábů – [pol. dosł. u dwóch żurawi²⁵]. Mianem żuraw określa się dźwig wieżowy. W Polsce wszystkim znana jest Brama Żuraw – dawny dźwig portowy z XV wieku nad Motławą w Gdańsku.

Szczególne miejsce żurawiowi poświęcono w literaturze pięknej²⁶, w której konceptualizowany ptak pojmowany jest wieloaspektowo,

23 Tylko niewielki fragment gwiazdozbioru Żurawia można obserwować w Pol-sce i Czechach. Natomiast w międzynarodowej komunikacji językowej dla tej konste-lacji używany jest skrót „Gru”.

24 Jest to niewątpliwie powiązane z szerszym i częstszym stosowaniem w deko-racji w tym okresie motywów związanych z ptakami.

25 Po polsku może lepiej nazwa by brzmiała: Pod dwoma żurawiami.

26 Ciekawej analizy w twórczości Juliusza Słowackiego dotyczącej symboliki ptaków, w tym rozpatrywanego żurawia, dokonała Dorota Kulczycka (2004: 38–77).

Watro także przypomnieć artykuł Stanisława Schneidera (1911: 400–419) pt. Świat ptasi w Balladynie. również twórczość adama Mickiewicza została przeanalizowana

a jego symbolika, włącznie z metaforyką, dotyczy również niektórych bohaterów literackich.

Jak zaznaczają etymologowie jméno jeřáb je všeslovanské – [tłum.

pol.: nazwa żuraw jest leksemem ogólnosłowiańskim] (patrz np.:

Styblík 2006: 50; ČES 2001: 248; Gebauer t. I, 1970: 632; Holub, Lyer 1978: 222; Machek 1997: 222; Strutyński 1972: 87; Boryś 2005: 758), por. słow. žeriav, słoweń. žerjav, pol. żuraw, kasz. żôr, chor. žrdal, bułg.

i mac. жерав, ros. журавль, ukr. i błrus. журавель, serb. ждрал Istniała staroczeska nazwa řeřáb²⁷, która wywodzi się ze starosło-wiańskiej formy žeravь, a ona zaś pochodzi z prasłostarosło-wiańskiej formy

*žerav’ь. Inni językoznawcy podają zmieniony zapis graficzny: *žeraύь [<*žerav-jь] jako ‘żuraw – Grus cinerea’ (Boryś 2005: 758). Wyrazy te spokrewnione są z lit. gérvė, łot. dzeȓve, stprus. gerwe, starogórnonie-mieckim kranuh, niem. Kranich, ang. crane, walijskim garan, fr. grue, łac. grūs, gr. geranos (γέρανος), arm. krunk tegoż znaczenia, a wszyst-kie przedostały się do grupy języków zachodniosłowiańskich z indo-europejskiego pnia *ger-, *gr- // *ger-ōu // ger-ū onomatopeicznego²⁸

pod względem „ptaszarni”, a konkretnie jego największy polski poemat epicki Pan Tadeusz. Dowiadujemy się, że w Panu Tadeuszu występują licznie reprezentanci awifauny (około czterdziestu przedstawicieli kategorii pojęciowej ptactwa), w tym opisywany żuraw, który wzmiankowany jest cztery razy; patrz: księga II, w. 444–450;

księga XI, w. 31–34; księga XII, w. 402–409; Epilog, w. 100–106 (por. Lebioda 1998:

50–52). Jak dowiadujemy się z analizy, prawie każdemu bohaterowi tego dzieła przypi-sywany jest konkretny skrzydlaty stwór, np. wspomniany żuraw odnosi się do rejenta Bolesty i Hrabiego Horeszki. Warto także nadmienić autorów bardziej współczesnych, np. Marię Pawlikowską-Jasnorzewską, o której wspomina Marcin Czerwiński (2018:

183–186). Przywołując wiersz Żurawie, zauważa, że przedstawiciele królestwa zwie-rząt mogą być nie tylko ozdobą, ale i uczuciową inspiracją albo przynosić wrażenia es-tetyczne, por.: O żurawie na niebie, krwawym!/ O kluczu lekki i złoty,/ który otwierasz tęsknotę/ za nieskończonym odlotem!

27 rzadziej używane staroczeskie formy: žeřáb // žeřáv lub morawska: řeřív (por. ř-ř przez asymilację ž-ř – patrz Machek 1997: 222).

28 Bułachowski (1948: 113) również uważa tę nazwę za dźwiękonaśladowczą i zestawia ją z lit. gurti ‘krzyczeć przenikliwie’ oraz ze „staro-wysoko-niemieckim”

(winno być: staro górnoniemieckim) kerran ‘krzyczeć’, zaznaczając jednak, że

dźwię-pochodzenia jako ‘wydawać ochrypły głos’ (por. rejzek 2001: 248;

Machek 1997: 222–223; Strutyński 1972: 87; Machek 1957: 176; Gebau-er 1970: 632; Holub, LyGebau-er 1978: 222; VečGebau-erka, Erhart, Havlová, Janyško-vá, Karlíková 2006: 99, 223; Hudec 2017: 25; Boryś 2005: 757–758), co stanowi przejście do prasłowiańskiego żeraw (Bralczyk 2019: 303), po-nieważ prawie we wszystkich słowiańskich językach analizowany żuraw nazywa się podobnie. Znane są zastarzałe formy zorav (Komárek 2007:

80) oraz wariantywne konstrukcje leksykalne řeřáb i řežáb (Haller 1969: 270), ewentualnie dubletywne określenia řežáb i žeřav (Ho-lub, Kopečný 1952: 322) oraz obocznościowe nazwy žeřáb i žeřáv (ESJČMa 1997: 222), które w późniejszym okresie, dzięki głosce j-, przekształciły się w wyraz jeřáb ‘żuraw’ (por. Balbín 1679). Znany jest także udokumentowany staroczeski wyraz řeřív (por. NŘ roč. 11, č. 10, 1927: 235–236). Natomiast praczeska zmiana ž- na ř- jest taka sama jak w przypadku np. wyrazu řeřavý. Podmiana przez „nagłoso-wą” głoskę j- (por. jeřáb // jeřábek) nastąpiła w przybliżeniu w czasie periodyzacji czasów średnich, tj. w XVI wieku (por. zmianę głoskową ž → ř → j, czyli: žeřáb // žeřáv → řeřáb → jeřáb). Warto również zwró-cić uwagę na ważny aspekt, a mianowicie to, że: zdrobn. z jeřáb ‘vodní pták’ stč. řežáb. J vzniklo disimilací sykavosti; též z názvu kurovitého lesního ptáka jařábek. J- v něm bylo původní, ř vzniklo analogií k názvu jeřába; Řeřávek (snad i přídavné jméno řeřavý) (Moldanová 1983:

201) – [tłum. pol.: zdrobnienie z nazwy jeřáb (pol. żuraw – L.H.) ‘ptak wodny’ w staroczeszczyznie brzmiało řežáb. Litera j powstała przez dy-symilację²⁹ dźwięków syczących; też z nazwy leśnego ptaka kurowa-tego jařábek J- w nim było pierwotne, ř powstało przez analogię do nazwy jeřáb (pol. żuraw – L.H.). Natomiast řeřávek odnosi się do

przy-konaśladowczy charakter słowa, czyli onomatopeiczny ton, możliwy był jedynie w epoce praindoeuropejskiej. Na gruncie słowiańskim wyraz ten jako dźwiękonaśla-dowczy jest już nieprzejrzysty, gdyż jego pochodzenie i pierwotna budowa zostały za-tarte na skutek rozwoju fonetycznego.

29 Chodzi więc o dysymilację od podstawy *žerav- (por. Holub, Lyer 1978: 222;

ESJČMa 1997: 222).

miotników (pol. dosł. żarzący, rozżarzony – L.H.)]. Karel Hudec (2017:

103) zaznacza, że łac. grus to w staroczeszczyznie jerzab

Czeski szesnastowieczny humanista, drukarz, tłumacz Daniel adam z Veleslavína w swoim staroczeskim czterojęzycznym słowniku pt. Nomenclator quadrilinguis Boemico-Latino-Graeco-Germanicus przywoływał nazwę zarówno żurawia, jak i małego żurawia, por. wyeks-cerpowane przykłady, zwłaszcza skoncentrowane wokół staroczeskiej i czeskiej terminologii, por.: czes. Jeřáb, řeřáb, zorav ▫ stcz. Geřáɓ, řeřáɓ, zoraw ▫ łac. grus ▫ gr. γέρανος ▫ niem. Kranch; oraz czes. Jeřábě, mladý jeřáb ▫ stcz. Geřábě, mℓadý geřáɓ ▫ łac. vipio ▫ gr. γερανιδής ▫ niem. Iunger Kranch (patrz Veleslavín VelNomQ cz. II, rozdz. XLIX, 1598: 198 // 2015: 150). Ptak ten zaliczany jest w tym leksykonie do ka-tegorii dzikich wielkich ptaków – De avibus maioribus – zob. rozdział o divokých velkých ptácích

W języku polskim staropolska forma brzmiała żoraw i była wtedy traktowana jako wyraz ogólnopolski (por. Stanko 1472: 1303; Bielawski 1595: 375; Haur 1693: 331; Buszydłowski 1753; Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. VIII, 1927/1953: 722–723 i 726; Linde 1860/1951/1995:

1141–1142). Dawniej, od XV wieku (por. Boryś 2005: 757), używa-no określeń żóraw³⁰ // żóraẃ. Istniały również nazwy dialektalne, któ-re przybrały następujące formy jednosłowne: zorow, żarów, żór, żóktó-rek, żóraw, żoraw, żuraẃ, żuraj, żaraw, żorawek, żorawik, żorawnik, trulak, wraz z nazwami dwuczłonowymi: czapla żóraw, żóraw zwyczaj-ny, żóraw popielaty³¹, żoraw // żóraw pospolity.

W czeskiej terminologii ludowej ptaka tego określano przez lekse-my jednosłowne: kranich, geřáb, rzežab, rzeržáb, řeřáb, zavar, zavor, zorav, žerav, dwusłowne: jeřáb obecný, vrána uherská, zorav jeřáb,

30 Nawet jeszcze Słownik frazeologiczny – poradnik dla piszących z 1928 roku re-jestruje nazwę w zapisie graficznym żóraw, por. zapuszczać żórawia ‘zaglądać z góry’

oraz chodzić jak żóraw ‘prosto // sztywno’ (por. Galle, Krasnowolski 1928: 160).

31 Człon wyróżniający – jak zaznaczono w Polskich nazwach ptaków krajowych – jest przymiotnikiem odpowiadającym przymiotnikowi łacińskiemu (por. cinereus ‘po-pielaty’) (Strutyński 1972: 132), patrz żóraw popielaty – łac. Grus cinerea

zorav obecný, zorav popelavý, a także trinominalne: jeřáb popelavý západ-ní, jeřáb popelavý evropský (por. Klůz 1977: 64; Opiz 1837; amerling 1852; Fritsch 1870; Krásek 1929: 161–167; Kašpar 1889; Klvaňa 1887).

Jeřábek³² jako nazwa własna w znaczeniu ‘pták vzácný’ lub ‘člověk rozcuchaný’³³ [pol. dosł. rzadki ptak, rozczochrany człowiek] jest na sto trzydziestym drugim miejscu wśród najbardziej rozpowszechnionych nazwisk w Czechach i na ósmym miejscu pod względem frekwentyw-ności wśród nazwisk rozpoczynających się od litery J. Na jednego Je-řábka przypada prawie dziesięciu Nowaków. W Czechach istnieje sporo nazwisk, w których jest wyprofilowany ptak żuraw włącznie z jego zdrobnieniami, por.: czes. Jeřáb, Jeřab, Gerzabek, Geržabek, Jeriabek, Řeřábek, Řežab, Řežáb, Řežábek, Žeravík, Žeráv i inne (por. Mates 2002:

105–106). Najczęściej spotykane nazwiska w Czechach powstałe od analizowanej nazwy ptaka, czyli od żurawia, czes. jeřába – jak zazna-czają Jiří Černý i Jan Holeš (2004: 78) – to Jeřáb, Řeřáb. W użyciu są również – jak podkreśla Dobrava Moldanová (1983: 201–202) – nazwy własne osobowe: Řežáb, Řežábek, Řeřábek, ř-ž přesmykem z ž-ř ve stč.

podobě žeřáb (jeřáb vodní pták) – [tłum. pol.: w tym przypadku mamy do czynienia z przestawieniem literowym w formie zapisu graficznego ř-ž w ž-ř, w języku staroczeskim istniał wyraz žeřáb (‘żuraw ptak wod-ny’)]. Nazwa Řežáb-ek to zdrobnienie. Warto także pamiętać o tym,

32 Czeski deminutywny wyraz jeřábek nie zawsze musi wskazywać na

32 Czeski deminutywny wyraz jeřábek nie zawsze musi wskazywać na