Symbolika, opis i wartościowanie strusia

Stopy omawianego nielota, służące przede wszystkim do biegania i do obrony, podobne są do wielbłądzich (zwłaszcza kopyta) i dlatego w języku greckim zwie się go structucamelon (por. Fizjolog Bls rozdz.

XXVIII 2005: 66–67). Izydor z Sewilli pisał, że wyrażenie łac. struthio²⁰

17 Epyornis velký

18 Nazwa Aepyornis wywodzi się z języka greckiego i oznacza dosłownie ‘wy-soki ptak’.

19 W stosunku do tego wymarłego ptaka używane są jeszcze dwa określenia: ma-mutak albo epiornis. Spotykana jest także niestandardowa nazwa ptak-słoń. Mama-mutak, nielot mierzący 3 m i ważący blisko 500 kg, był największym ptakiem na świecie.

Gatunek ten zaczął zanikać na Madagaskarze przed półtora tysiąca laty, kiedy to na wyspie pojawili się ludzie (por. Harari 2017: 97–98).

20 Encyklopedysta benedyktyński raban Maur (De universo VIII, 6) ptaka tego określał przez leksem strutio, Pliniusz Starszy (Historiae naturalis X, 1–2) – przez

(pol. struś; czes. pštros) jest pochodzenia greckiego (por. Etymologiae XII, rozdz. 7, par. 20). Wyrażenie to wywodzi się najprawdopodobniej stąd, że w starożytnej Grecji struś nosił tę samą nazwę co wróbel (stru-thos), a dopiero później dodano do niej określnik przymiotnikowy me-gas (wielki) – por. gr. μεγάλη στρουϑός ‘wielki ptak, struś’ (Węclewski 1905: 602). Ponieważ wielkimi zwierzętami w wyobraźni użytkowni-ków były wielbłądy, w końcu nazwano tego wielkiego ptaka strutho-kāmelos („wróblo-wielbłądem”), zwłaszcza za względu na jego rozmiary i kształt łap, przypominających u dołu rozdwojone kopyto (por. Bieder-mann 2001: 350–351). Pliniusz podaje, że strusie w miejsce pazurów mają, jak wielbłąd, rozdwojone kopyta, które służą im do walki i który-mi potrafią nawet ciskać kaktóry-mienie (Pliniusz 1961: 137–138). arystoteles pisał, że struś „nie ma palców, lecz kopyta²¹ podzielone na dwie części”

(za: Kobielus 2002: 306). Przyczynę upatrywał w tym, że ma rozmia-ry zwierzęcia czworonożnego, a nie ptaka (patrz De partibus anima-lium 697b, księga czwarta, rozdz. XIV²²). Podawał również, że strusia uważano za coś pośredniego między ptakiem a ssakiem (por. Forstner 1990: 248; Kopaliński 2001: 407), czyli przypisywano mu cechy ptaków i ssaków lądowych. średniowieczna uzdrowicielka i doktor Kościoła św. Hildegarda z Bingen, zajmująca się wiedzą medyczną, wyjaśniała, że serce, płuca i reszta jego wnętrzności nie nadają się na środki lecz-nicze²³, ponieważ struś właściwie nie ma natury ptaka ani zwierzęcia

leksem struthocamelus, arystoteles (De animalibus historia 539b, 33; De partibus animalium 697b księga IV, rozdz. XIV) – przez leksem στρουθióν [strúthión]. W ła-cińskiej wersji Fizjologa BIs używane są określenia: assida, struccio i strictecamelon

21 Strusie mają dwa tępe pazury przypominające kopyta (por. Doroszewski t VIII, 1966: 839).

22 Tego ptaka arystoteles nazywał strusiem libijskim; poświęcił mu cały XIV roz- dział tej księgi, zatytułowanej O częściach zwierząt

23 św. Hildegarda z Bingen w swoich leczniczych poradach dotyczących po-prawy ogólnej kondycji zdrowotnej zaznaczała jednak, że jeżeli ktoś ma epilepsję, powinien często jeść mięso strusia, które doda mu sił i usunie schorzenia nerwo-we związane z padaczką. Zaznaczała również, że sproszkowane skorupy strusich jaj regularnie wypijane z wodą przed jedzeniem i po jedzeniu pomagają na puchlinę

(w domyśle: lądowego) – (por. Hertzka 2012: 170). W przeszłości strusia nazywano wielbłądzim ptakiem, ze względu na to, że długo potrafił wy-trzymać bez wody (podobnie jak wielbłąd), co miało przeniesienie na jego bytowanie w niegościnnych pustynnych terenach. We współczesnej czeskiej terminologii nazwa tego ptaka brzmi: pštros dvouprstý (łac.

Struthio camelus) – (por. Hudec 2017: 450). W Grecko-polskim słowniku wskazano leksem στρουϑοχάμηλος ‘ptak, struś’ (Węclewski 1905: 602).

Na kartach Biblii opisywany struś, wraz z szakalami (i innymi istotami), przedstawiany jest jako symbol ‘życia na pustyni’ (por. np.: Iz 34,13;

oraz że smakiem przypominają piasek, a do spożywania można nakłonić wiele osób, ponieważ proszek ten ma wystarczające działania lecznicze (por. Hertzka 2012:

169–170). W czeskojęzycznym przekładzie słynnego dzieła benedyktyńskiej mi-styczki, pt. Ptačí medicína znajdujemy informację, że organ wewnętrzny tego ptaka, a konkretnie jego wątroba, ma właściwości lecznicze w zwalczaniu jednego scho-rzenia, por.: melancholický člověk, sužovaný ochablostí a malátností mysli, ať často pojídá pštrosí játra. V játrech obsažená horkost a působivá síla zcela pohltí chlad melancholie (por. Přírodopis, kniha VI., O ptácích par. 2 – zob. Hildegarda z Bin-genu 2013: 47) – [tłum. pol.: człowiek melancholijny, którego dopadło osłabienie i ospałość oraz wycieńczenie myśli, powinien często jeść wątrobę ze strusia. W wą-trobie tego ptaka znajduje się żar i oddziaływująca siła, która w całości pochłonie chłód wspomnianej melancholii]. W opracowaniu poświęconym terapii żywieniowej św. Hildegardy zostało odnotowane, że według niej – jak już wspomniano – mięso ze strusia stosowane w diecie osoby chorej zapobiega skurczom i atakom epilep-sji: gdy człowiek ma padaczkę, niech często je mięso ze strusia, które sprawi, że odzyska on władzę nad swymi siłami fizycznymi i zdrowiem. Bowiem ciepło i siła płynące ze strusiego mięsa uspokajają te choroby (por. Strehlow 2015: 58). Ogólnie wiadomo, że mięso ze strusia jest idealnie najchudszym mięsem dietetycznym, za-wiera najmniej tłuszczu (0,2%) w porównaniu z baraniną (32%), wieprzowiną (25%) i wołowiną (10%). Ciemnoczerwone strusie mięso pod względem koloru i jakości – jak zaznacza w innej monografii, pt. Żywność, która leczy, Wighard Strehlow (2011:

80–81) – przypomina wołowinę i jest idealnym artykułem dietetycznym. Jak zaś podkreślała Hildegarda z Bingen – nie tylko mięso ze strusia, ale i ogólnie dostępne tzw. drobiowe mięso, z kury, gęsi, kaczki i indyka, jedzone bez skóry, jest bardzo zdrowym dietetycznym produktem spożywczym, stanowiącym lekkostrawną dietę zarówno dla zdrowych, jak i chorych. Por. proponowane dania z tego ptaka: gulasz ze strusia, rolada ze strusia, struś w maśle ziołowym, ragoût ze strusia (patrz Strehlow 2011: 348–350; Strehlow 2015: 134).

Iz 43,20; Jr 50,39; Mi 1,8; Hi 30,29; Lm 4,3). Zarówno przywoływany już arystoteles (De partibus animalium [pol. O częściach zwierząt; czes O tělesných částech živočichů] 697b księga IV, rozdz. 14), jak i wspomi-nany Pliniusz (Naturalis historia 10,1) przypominają o tym, że chociaż struś ma skrzydła, to nie może latać, co według ojca Kościoła św. Grze-gorza Wielkiego (por. Moralia PL 76,580) i benedyktyńskiego encyklo-pedysty rabana Maura przypomina właściwości obłudnika i hipokryty (za: royt, Šedinová 1998: 132). Podobną informację znajdziemy w Lek-sykonie wszystkich zwierząt biblijnych, w którym podano, że z powodu tzw. tańca godowego i zwodniczego poruszania skrzydłami bez możli-wości lotu uważano strusia za symbol człowieka obłudnego, fałszywe-go, stwarzającego pozory, symulanta (por. Bosak 2018: 593). Zdaniem Wilhelma Duranda z Mende, kanonisty i liturgisty, analizowany ptak wyobraża grzesznika zapominającego o swoich obowiązkach względem Boga. Strusie występowały bardzo licznie na Pustyni arabskiej w cza-sach biblijnych, a wyginęły tam zupełnie – jak już o tym wspomina- no – w połowie XX wieku. Opis wyglądu strusia – zwłaszcza jego rzęs – oraz informacje o składaniu jaj przez te ptaki przedstawiał arystoteles także i w innych swoich manuskryptach (patrz De partibus animalium 658a, księga druga, rozdz. XIV; De generatione animalium – O rodzeniu się zwierząt 749b, księga trzecia, rozdz. I), podkreślając, że strusie libij-skie znoszą dużo jaj oraz że mają rzęsy na powiekach górnych, a także nieowłosioną głowę i górną część karku. Ich rzęsy są zbliżone do włosów (por. O częściach zwierząt 697b, księga czwarta, rozdz. XIV).

Omawiany przedstawiciel kategorii pojęciowej ptactwa, posiada-jący z reguły negatywną symbolikę, o czym dobrze przekonujemy się na podstawie związków frazeologicznych (por. ČPFS Mrhačová, Ba-lowski 2009: 71; ČrFS Mokienko, Wurm 2002: 424; ZČPFI Mrhačová, Ponczová 2003: 117 i 240; WSFJP Müldner-Nieckowski 2003: 555;

WSFZP Kłosińska, Sobol, Stankiewicz 2005: 518; VČPFS Orłoś 2009:

562; SFBral Sobol 2008: 305; SJPZF Dereń, Polański 2009: 538), patrz:

strusia polityka, czes. pštrosí politika // taktika ‘świadome unikanie pro-blemów’, ‘przymykanie oczu na rzeczywistość, zwykle nieprzyjemną’;

kryć // chować głowę w piasku jak struś, czes schovávat // strkat hla-vu do písku jako pštros ‘udawać, że się czegoś // problemów nie widzi’,

‘uchylanie się od odpowiedzialności’; bywa wartościowany również pozytywnie, w czego konsekwencji może być nawet utożsamiany z tzw. ideą sprawiedliwości, na co zwrócił uwagę mędrzec z IV wie- ku Horapollón w traktacie dotyczącym hieroglifów (Hieroglyphica), pisząc: člověk vykonávající spravedlnost rovnocenně pro všechny se podobá perům pštrosa, která jsou na rozdíl od ostatních ptáků všude na těle stejná (za: royt, Šedinová 1998: 132) – [tłum. pol.: człowiek wy-konujący sprawiedliwość dla wszystkich w sposób równowartościowy (tj. jednakowy) jest podobny do piór strusia, które są, w odróżnieniu od innych ptaków, wszędzie na ciele identyczne, czyli takie same]. Podobną symbolikę przywołuje Ilustrovaná encyklopedie tradičních symbolů:

pštrosí pero znázorňuje pravdu a spravedlnost (všechna pera jsou totiž stejná) (Cooperová 1999: 151) – [tłum. pol.: pióra strusie unaoczniają prawdę i sprawiedliwość, ponieważ wszystkie jego pióra są w zupełno-ści jednakowe].

Nawiązując do tych dwóch frazeologizmów, które brzmią w języku czeskim i polskim podobnie, trzeba powiedzieć, że wierzono, że anali-zowany struś, kiedy znajduje się w niebezpieczeństwie – zamiast ucie-kać – chowa głowę w piasku, sądząc, że staje się przez to niewidzialny.

W związku z tym struś stał się dla chrześcijan symbolem „ślepej ducho-wo Synagogi”, a także lenistwa (za: Biedermann 2001: 351), włącznie z wcześniej już wymienionymi właściwościami obłudnika i hipokryty, które są mu również przypisywane.

W przypadku pozytywnego frazeologizmu: mieć strusi żołądek

‘mieć dobrą przemianę materii (metabolizm)’ we współczesnym języku czeskim dochodzi do zamiany nazwy ptaka, ponieważ zamiast strusia we frazie występuje kaczka, por. mít kačení // kachní žaludek (Hampl 2012: 127). Już albert Wielki (De animalibus libri XXIII, cap. 102 [139]), a także Pavel Žídek (Liber viginti arcium – czes Kniha dvacate-ra umění 1463) wspominali, że według niektórych strusie zjadają żela-zo i są w stanie je strawić (Kobielus 2002: 306; Hadravová 2008: 201),

por. struś z podkową w dziobie np. na zdobieniach praskich kamienic.

Ponadto we Fizjologu znalazło się przekonanie, że urostlý krásný ope-řený pták začal polykat v kovárně žhavé železo, jež pak vyšlo z jeho trávícího ústrojí jako vylehčená zvonivá ocel (Petráňová 2008: 120) – [tłum. pol.: wyrośnięty i pięknie opierzony ptak zaczął w kuźni połykać rozżarzone żelazo, które później wydostało się z jego narządów trawien-nych w postaci lekkiej i dźwięczącej stali]. Podobnie zjawisko to opisują:

Treu 1998: 102; Kobielus 2002: 306; Hadravová 2008: 201. Zaś piętnasto- wieczny czeski słownikarz Klaret zaznacza, że: pštros²⁴ je veliký a sil-ný pták, který pojídá-li železo, tráví je jako oves (Fyziologář, heslo 116;

Klaret 1991: 55) – [tłum. pol.: struś jest wielkim i silnym ptakiem, który jak zjada żelazo, to je konsumuje jak owies].

Skoro wcześniej omawiałem upierzenie strusia, warto jeszcze do-dać, że w Egipcie strusie pióra były oznaką stanu kapłańskiego. Już od bardzo dawnych czasów strusich piór chętnie używano jako dekorację.

Na przykład wojownicy rzymscy dekorowali strusimi piórami hełmy;

zdobiono nimi także konie. Ze względu na wierzenie, zgodnie z któ-rym ludzki oddech nie mógł dotknąć świętego ognia, Persowie podsy-cali go strusimi piórami. W egipskim piśmie hieroglificznym strusie pióra oznaczają prawdę i sprawiedliwość i są symbolem bogini Maat²⁵, która była personifikacją tych cnót (por. Forstner 1990: 248). Niektóre rodzaje symboli występujących w sztuce mogą identyfikować ludzi lub przekazywać informacje o ich statusie społecznym. Na przykład zna-ki heraldyczne symbolizują osoby należące do rodów szlacheczna-kich lub panujących. Trzy strusie pióra przyjął jako część składową herbu

oso-24 Opis wyglądu i zachowania żurawia możemy odnaleźć u Klareta także w in-nych fragmentach (patrz ClarPhysPZ 116; ClarGl 256; ClarBoh 102; ClarPhys 631).

25 Symbolem Maat, bogini kosmicznego ładu i harmonii, sprawiedliwości i prawdy – jak zaznacza Clare Gibson (2010: 56) – było strusie pióro; na wizerun-kach pióro takie wsunięte za opaskę na głowie to jej częsty atrybut. Obecność Maat może sygnalizować także samo pióro, np. w scenie ważenia serca, w której oznacza ono prawdę.

bistego król czeski Jan Luksemburczyk – z napisem: Ich dien²⁶, czes.

sloužím, pol. służę. Pióra strusie – jak podaje Słownik symboli – ozna-czają również godność rycerską (Kopaliński 2001: 408). Spotykamy się także z poglądem, że strusie pióra i pawie ogony zdobią wieńce i głowy poślubionych (Cetwiński, Derwich 1989: 104).

Jako ciekawostkę można podać, że opisywany wygląd strusia zo-stał nawet w sferze ornitologii przeniesiony na terminologię jednego gatunku gołębiego, a konkretnie: czes. moravský pštros. Gatunek ten ma swój odpowiednik w wielu językach: niem. Mährische Strasser, fr. strasser de Moravie, ang. Moravian Strasser (por. http://ksz.agro biologie.cz/plemenadrubezeakraliku/hmpstros.html; http://www.morav skypstros.cz/; https://www.ifauna.cz/holubi/clanky/r/detail/6248/soucas ne-ceske-holubarstvi-10-moravsky-pstros-ii-cast/ i http://ksz.agrobiolo gie.cz/plemenadrubezeakraliku/download/holubi/vph/holubi_tvaru/mo ravsky_pstros.pdf).

Natomiast odnośnie do strusich jaj warto przytoczyć przykład, że często były one zawieszane w chrześcijańskich kościołach wschodnich jako symbol czujnej opieki bożej (por. Kopaliński 1988: 1111). W Koś- ciołach koptyjskich strusie jaja symbolizują życie i zmartwychwsta-nie oraz czujność. Jaja tych ptaków zawieszane są rówzmartwychwsta-nież w kościo-łach greckich. Są motywem w dekoracji świątyń chrześcijańskich, meczetów oraz na grobowcach (por. Cooperová 1999: 151). W staro- czeskiej encyklopedii Liber viginti arcium, czes. Kniha dvacatera umění autorstwa Pavla Žídka (patrz hasło nr 18) jest wzmianka, że Jeho vejce jsou tak velká, že se z nich zhotovují číše vhodné k pití – [tłum. pol.: jaja strusie są tak wielkie, że są z nich robione różnego rodzaju czasze i czary do picia]. Podobnie również pisał dominikanin Wincenty z Beauvais (Vincentus Bellovacensis) w Speculum naturale 17,138–139 (za: Hadravová 2008: 201, 363).

26 Godło z trzema strusimi piórami – jak konstatuje Gibson (2010: 36–37) – jest symbolem następcy brytyjskiego tronu, zwykle księcia Walii. Znak ten został zapo-życzony od rodu królowej anglii Filipy de Hainault, matki Czarnego Księcia (księcia Walii Edwarda, 1330–1376).

Opisywany przedstawiciel awifauny jest także bogato reprezento-wany w sferze architektoniczno-budowlanej w Pradze. W tym mieście (w pięciu najważniejszych, historycznych miejskich dzielnicach: Staré Město, Nové Město, Malá Strana, Hradčany i Josefov) motyw strusia, czes pštros, występował lub występuje w ornamentach, zdobieniach, na fasadach wielu kamienic, znajdujących się przy następujących ulicach czeskiej stolicy: ul. Celetná 30 – wzmianka pochodzi z 1442 roku, ul. Ha-štalská 28 – wzmianka z 1844 roku, ul. Vojtěšská 18 – wzmianka z 1844 roku. Inne praskie kamienice opatrzone wizerunkami strusia (w niektó-rych przypadkach ze sporządzonymi napisami) to np.: U bílého pštrosa (ul. Kaprová 14 wzmianka pochodzi z 1653 r., obecnie ten opisywany em-blemat fasadowy – wizerunek strusia z podkową w dziobie na rokokowym stiukowym reliefie – znajduje się w Muzeum stołecznego miasta Pragi;

dalej ul. Loretánská 6, z XVI wieku, uhelný trh 4, z 1600 roku), U zla-tého pštrosa (ul. Železná 10, z 1540 roku), U zlaté studně z 1844 roku, ul. Karmelitská 20 z 1599 roku; w niektórych nazwach występuje liczba mnoga, por. U pštrosů (ul. Linhartská 2, z 1552 roku; Malé náměstí 4, z 1405 roku), U dvou pštrosů (ul. Karlova 27, z 1653 roku; ul. Opatovic- ká 20, z 1506 roku), a także U tří pštrosů (u lužického semináře 1 – bu-dynek pochodzący z 1606 roku, czyli tzw. Fuxův dům, autorem zdobienia fasadowego był malarz Daniel alexius z Květné) – (za: Petráňová 2008).

Struś, czes. pštros, widnieje również w symbolice wielu czeskich miejscowości. Jego wizerunek – podobnie jak pawia – znajduje się na herbach, na których ptak prezentowany jest albo w całości albo przed-stawione są tylko jego specyficznie piękne pióra. Całościowy wizeru-nek strusia (w różnorodnej kolorystyce: naturalnej albo koloru złotego) znajduje się np. na oficjalnych herbach (jak i flagach) gmin i miejscowo-ści: Jesenec (Olomoucký kraj²⁷, pow. Prostějov), Světice (Středočeský kraj, pow. Praha-východ). Natomiast zdecydowanie większa część cze-skich herbów zawiera tylko motyw, jakim są strusie pióra (najczęściej

27 Czeski wyraz kraj tłumaczymy w terminologii administracyjnej jako woje-wództwo, zaś okres – jako powiat (skrót w pracy: pow.).

jedno, dwa, trzy, cztery, siedem albo dwanaście piór koloru srebrnego, złotego, niebieskiego, czerwonego, białego lub czarnego); znajduje się on w herbach następujących gmin i miejscowości: Batelov (Vysočina, pow.

Jihlava), Bezno (Středočeský kraj, pow. Mladá Boleslav), Bořice (Pardu-bický kraj, pow. Chrudim), Cetkovice (Jihomoravský kraj, pow. Blansko), Horní Branná (Liberecký kraj, pow. Semily), Horní Maršov (Královoh-radecký kraj, pow. Trutnov), Hřivínův Újedz (Zlínský kraj, pow. Zlín), Kamenná Horka (Pardubický kraj, pow. Svitavy), Lodín (Královohra-decký kraj, pow. Hradec Králové), Machová (Zlínský kraj, pow. Zlín), Mikulůvka (Zlínský kraj, pow. Vsetín), Nadějov (Vysočina, pow. Jihla-va), Oslavička (Vysočina, pow. Žďár nad Sázavou), Ostředek (Středoče-ský kraj, pow. Benešov), Petrovice (Královohradecký kraj, pow. Hradec Králové), Spomyšl (Středočeský kraj, pow. Mělník), Stupava (Zlínský kraj, pow. uherské Hradiště), Štoky (Vysočina, pow. Havlíčkův Brod), Tuřany (Středočeský kraj, pow. Kladno), uhersko (Pardubický kraj, pow.

Pardubice), Varnsdorf (Ústecký kraj, pow. Děčín), Všechovice (Olomou- cký kraj, pow. Přerov), Vyklantice (Vysočina, pow. Pelhřimov), Vysoké nad Jizerou (Liberecký kraj, pow. Semily).

Z punktu widzenia etymologicznego w starocerkiewnosłowiań-skim języku istniało wyrażenie strusъ (por. Holub, Kopečný 1952: 303).

W staroczeskiej Bibli drážďanské (BD) – znanej także jako Bible le-skovecká – znajdują się różne obocznościowe nazwy wzmiankowane-go reprezentanta katewzmiankowane-gorii pojęciowej ptactwa: ʃtruz // ʃtruʃ // ʃtruʃʃ (por.

Staročeská bible… V/1 2009: 58, 102, 122, 314 i 338 oraz V/2 2009: 60).

W staroczeskim języku pojawiały się następujące alternacje tego awi-faunistycznego wyrazu: pſſtros, ſſtros, štros, štrus, stros, strus (por.

Veleslavín VelNomQ, cap. XLIX, 1598: 197; Holub, Lyer 1982: 404;

Machek 1997: 496; rejzek 2001: 516; Styblík 2006: 51) – zauważyłem, że leksykalne warianty fonetyczne mogą obejmować więcej niż dwa elementy (por. Markowski 2012: 90–91), chociaż już u Josefa Jung-manna (1834–1839) podstawowa forma przedstawiała się w zmienionej graficznej wersji jako pstros (dodano literę p-). Wyrażenie przejęto ze staroniemieckiego struz // strüz, środkowo-górno-niemieckiego strūz

albo strūs // strus lub staro-górno-niemieckiego (współcześnie Strauß // Strauss – za: SESJČ 1982: 404; Brückner 1927/1993: 521; Dubisz t III, 2003: 1423; SJPKKN Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. VI, 1915/1952: 467; ESJČMa 1997: 496; ČES 2001), które natomiast przejęte zostało ze średniowiecznej łaciny strūthiō (stąd i we włoskim struzzo).

Wyrażenie to pierwotnie pochodziło z języka greckiego στρουθióν (stro-uthíōn // strouthós // struthiōn) i miało to samo znaczenie.

O największym z obecnie żyjących ptaków możemy powiedzieć, że symbolizuje dobre trawienie, obżarstwo, szybkość, płodność, lenistwo, brak pamięci, nieczułość serca, głupotę, bojaźliwość, medytację, obłu-dę, okrucieństwo (por. Kopaliński 2001: 407; Kłosiewicz 1998: 9–11;

Forstner 1990: 248–249; Cooperová 1999: 151).