9. Systemy zarządzania z grupy ISO 9001,
9.2. System zarządzania środowiskowego ISO 14001
System zarządzania środowiskowego według normy PN-EN ISO 14001:2005 to system, którego przesłaniem jest ochrona środowiska naturalnego. System ten w branży medycznej skupia swoje działania głównie na zmniejszaniu ilo-ści odpadów, w tym odpadów medycznych, możliwoilo-ściach i sposobach uty-lizacji odpadów medycznych, zapobieganiu zanieczyszczeniom oraz redukcji
150 Część III. Zarządzanie jakością usług medycznych…
wykorzystanych surowców naturalnych. Ideą systemu jest stałe doskonalenie działań związanych z ochroną środowiska naturalnego – poprzez identyfika-cję zagrożeń, szacowanie ryzyka oraz mobilizaidentyfika-cję placówek medycznych do postępowania zgodnie z wymogami prawa w zakresie ochrony środowiska.
System zarządzania środowiskowego oparty jest na wymaganiach normy ISO 14001, która zawiera wytyczne dotyczące systemu zarządzania środowisko-wego. ISO 14001 wskazuje placówce medycznej wytyczne do sformułowania polityki i celów środowiskowych, z uwzględnieniem wymagań przepisów prawnych oraz znaczących informacji odnoszących się do wpływu placów-ki na środowisko. Normę opracowano w sposób umożliwiający jej zastoso-wanie m.in. przez organizacje medyczne, niezależnie od rodzaju i wielkości oraz przystosowania ich do różnych warunków geograficznych, kulturowych i społecznych. Norma ISO 14001 zawiera następujące wymagania dotyczące pięciu głównych elementów systemu zarządzania środowiskowego: polityka środowiskowa, planowanie, wdrażanie i funkcjonowanie, sprawdzanie i dzia-łania korygujące oraz przegląd wykonywany przez kierownictwo. Zarządza-nie środowiskowe opiera się na koncepcji stałego doskonalenia, a struktura normy odpowiada normie ISO 9001 zarządzania jakością. Norma ISO 14001 nie zawiera bezwzględnych wymagań dotyczących efektów działalności śro-dowiskowej, wymaga tylko, by placówka medyczna działała zgodnie ze zobo-wiązaniami wyrażonymi w polityce środowiskowej, zgodnie z odpowiednim ustawodawstwem i przepisami prawnymi oraz by zobowiązała się do ciągłe-go doskonalenia wdrożoneciągłe-go systemu zarządzania środowiskoweciągłe-go. Norma ISO 14001:2015 zawiera bez zmian terminologicznych niektóre definicje funk-cjonujące również w poprzednich wersjach normy z lat 1996 i 2005. Z kolei wybrane definicje ujęte w starszych wersjach ISO 14001 zostały zmodyfiko-wane w celu uzyskania większej spójności z terminologią stosowaną w ISO 9001:2015.
Podstawowymi elementami systemu zarządzania środowiskowego dla placówek medycznych są:
– polityka ekologiczna, która wyraża wolę placówki do stałego usprawnia-nia systemu racjonalizacji zużycia zasobów i walorów środowiska oraz za-pobiegania jego zanieczyszczaniu;
– planowanie, które obejmuje przegląd ekologiczny placówki, przegląd wy-magań prawnych w zakresie ochrony środowiska i opracowanie progra-mu zarządzania środowiskowego;
– wdrożenie i funkcjonowanie – etap ten wymaga stworzenia udokumen-towanej struktury organizacyjnej, z jasnym schematem stanowisk i za-kresów odpowiedzialności, szkoleń, a także przygotowania do sytuacji
9. Systemy zarządzania z grupy ISO 9001, ISO 14001, ISO 45001 151 awaryjnych i dokumentowania funkcjonowania systemu oraz nadzoru nad dokumentacją;
– działania sprawdzające i korygujące, obejmujące monitorowanie i pomiar skuteczności działań środowiskowych, okresowe przeglądy, prowadze-nie zapisów każdego działania, ocenę zgodności z przepisami w zakresie ochrony środowiska;
– przegląd dokonywany przez kierownictwo i weryfikowanie systemu.
Standard systemu zarządzania środowiskowego ISO 14001 po ujednolice-niu z normą ISO 9001 zarządzania jakością (a później z normą BHP ISO 45001) zawiera spójne wymagania co do zarządzania w ramach danego systemu. Za-sadnicze różnice, charakterystyczne dla danego systemu zostały określone w obszarze sterowania operacyjnego. Wymagania dla systemu środowisko-wego zostały ujęte w rozdziałach i omówione poniżej:
Rozdział 4. ISO 14001 – Kontekst organizacji – wymaganiem systemowym jest, aby organizacja medyczna określiła czynniki zewnętrzne i wewnętrzne w zakresie środowiska, które wpływają na zdolność placówki medycznej do osiągnięcia zamierzonego wyniku działania systemu zarządzania środowi-skowego. Czynniki te powinny obejmować warunki środowiskowe, na które wpływa organizacja lub które wpływają na organizację. Ponadto placówka powinna określić zakres systemu środowiskowego oraz procesy związane z działaniami na rzecz środowiska.
Rozdział 5. ISO 14001 – Przywództwo – placówka medyczna powinna dostarczyć dowody świadczące o rozwoju i doskonaleniu systemu zarządza-nia środowiskowego. Organizacja powinna określić, w jaki sposób najwyż-sze kierownictwo wykazuje przywództwo i zaangażowanie w odniesieniu do systemu zarządzania środowiskowego. Wymagane jest, aby kierownictwo placówki aktywnie odgrywało wiodącą rolę w kreowaniu działań na rzecz środowiska.
Rozdział 6. ISO 14001 – Szanse i ryzyka – placówka medyczna, odnosząc się do szans i ryzyk, powinna planować system zarządzania środowiskowe-go z uwzględnieniem kontekstu organizacji oraz potrzeb zainteresowanych stron, z ustaleniem zakresu systemu zarządzania środowiskowego oraz po-winna określić ryzyka i szanse związane z aspektami środowiskowymi. Wy-magane jest, aby placówka zapewniła zgodność z wymaganiami prawnymi w obszarze działań medycznych związanych z wpływem na środowisko.
W zakresie systemu zarządzania środowiskowego placówka powinna określić potencjalne sytuacje awaryjne, włączając w to te, które mogą mieć wpływ na środowisko. Wszystkie ustalenia dotyczące szans i ryzyk powinny być udoku-mentowane przez placówkę.
152 Część III. Zarządzanie jakością usług medycznych…
Rozdział 6. ISO 14001 – Aspekty środowiskowe – w ramach zdefiniowa-nego zakresu systemu zarządzania środowiskowego placówka medyczna po-winna określić aspekty środowiskowe swoich działań, realizacji usług, które mogą być nadzorowane, i te, na które może mieć wpływ, oraz związane z nimi wpływy środowiskowe. Aspekt środowiskowy to element działań placówki, lub jej usług, który może wzajemnie oddziaływać ze środowiskiem. Aspekt ten może powodować wpływ(y) na środowisko. Znaczącym aspektem śro-dowiskowym jest ten, który ma lub może mieć jeden lub więcej znaczących wpływów na środowisko. Znaczące aspekty środowiskowe są określane przez placówki medyczne przy użyciu większej liczby kryteriów. Podczas określania aspektów środowiskowych placówka medyczna powinna wziąć pod uwagę:
– zmiany, włączając planowane lub nowe projekty rozwojowe i nowe lub zmodyfikowane działania, wyroby i usługi;
– nienormalne warunki i uzasadnione przewidywalne sytuacje awaryjne.
Placówka medyczna powinna utrzymać udokumentowane informacje na temat jej aspektów środowiskowych i związanych wpływów środowiskowych oraz kryteriów użytych do określenia znaczących aspektów środowiskowych.
Rozdział 6. ISO 14001 – Wymagania dotyczące zgodności – placówka me-dyczna powinna określić i mieć dostęp do wymagań dotyczących zgodności w odniesieniu do jej aspektów środowiskowych. Ponadto powinna określić, jak wymagania dotyczące zgodności są zastosowane w placówce. Ocena zgod-ności powinna być prowadzona w czasie ustalania, wdrażania, utrzymywa-nia i ciągłego doskonaleutrzymywa-nia systemu zarządzautrzymywa-nia środowiskowego. W wyniku tych działań powinny być utrzymane udokumentowane informacje potwier-dzające zgodność funkcjonowania placówki z wymaganiami w zakresie śro-dowiska. Należy pamiętać, że wymagania dotyczące zgodności mogą wpły-wać na ryzyka i szanse organizacji w zakresie zarządzania środowiskowego.
Rozdział 7. ISO 14001 – Zasoby – w ramach zarządzania środowiskowego placówka medyczna powinna określić i zapewnić potrzebne zasoby do reali-zacji procesów związanych ze środowiskiem. Zasoby te powinny obejmować zasoby finansowe, zasoby ludzkie (w tym kompetencje personelu, szkolenia i motywowanie pracowników na rzecz poprawy środowiska) oraz zasoby w postaci infrastruktury niezbędnej do osiągnięcia celów środowiskowych organizacji (w tym budynki, wyposażenie, oprogramowanie, transport).
Rozdział 8. ISO 14001 – Planowanie i nadzór nad działaniami opera-cyjnymi – wymagane jest, aby było prowadzone nadzorowanie obszarów funkcjonowania placówki medycznej, które związane są ze znaczącymi aspektami środowiskowymi. Placówka powinna skoncentrować się na tych miejscach, gdzie powstają znaczące aspekty środowiskowe. Nadzorowanie powinno się odbywać poprzez ustanowienie, wdrożenie i utrzymywanie
9. Systemy zarządzania z grupy ISO 9001, ISO 14001, ISO 45001 153 udokumentowanych procedur działania oraz przyjęcie kryteriów oceny wy-konywania tych działań. Procedury operacyjne określające zasady postępo-wania w odniesieniu do zidentyfikowanych znaczących aspektów środowi-skowych obejmują takie obszary, jak:
– zarządzanie emisjami zanieczyszczeń do powietrza;
– gospodarka wodno-ściekowa;
– gospodarka opakowaniami;
– gospodarka substancjami chemicznymi/stosowanymi materiałami;
– gospodarka odpadami, szczególnie odpadami medycznymi.
Rozdział 9. ISO 14001 – Gotowość i reagowanie na sytuacje awaryjne – placówka medyczna powinna określić, wdrożyć i utrzymać procesy konieczne do przygotowania i reagowania na potencjalne sytuacje awaryjne. Oznacza to, że powinna przygotować działania przez ich zaplanowanie, aby zapobiec niekorzystnemu wpływowi środowiskowemu wynikającemu z sytuacji awa-ryjnej lub go złagodzić oraz reagować na aktualne sytuacje awaryjne. Placów-ka medyczna powinna podejmować działania, aby zapobiec konsekwencjom sytuacji awaryjnych lub je złagodzić, stosownie do wielkości awarii lub po-tencjalnego wpływu środowiskowego oraz jeżeli jest to wykonalne, okresowo testować zaplanowane działania dotyczące reagowania. W ramach działań systemowych powinna okresowo przeglądać i uaktualniać proces(y) i zapla-nowane działania dotyczące reagowania, szczególnie po wystąpieniu sytuacji awaryjnej lub realizacji testu. Wymagane jest, aby w organizacji medycznej dostarczane były odpowiednie informacje i szkolenia dotyczące gotowości i reagowania na awarie, w stosownych przypadkach, dla zainteresowanych stron, włączając w to osoby pracujące pod jej nadzorem. Organizacja powin-na utrzymywać udokumentowane informacje w zakresie niezbędnym, aby mieć pewność, że proces (procesy) jest prowadzony, tak jak zaplanowano.
Rozdział 10. ISO 14001 – Ocena zgodności – placówka medyczna powinna ustalić, wdrożyć i utrzymać procesy konieczne do oceny spełnienia wyma-gań dotyczących zgodności. Oznacza to, że powinna określić częstotliwość prowadzenia oceny zgodności, dokonać oceny zgodności i jeśli to niezbędne, podjąć odpowiednie działania. Wymagane jest, aby organizacja medyczna utrzymywała wiedzę i rozumienie swojego statusu zgodności. Ponadto po-winna utrzymać udokumentowaną informację jako dowód wyników oceny zgodności.
Rozdział 11. ISO 14001 – Doskonalenie – standard wskazuje, że placówka medyczna powinna badać skutki i przyczyny oddziaływania na środowisko.
Ponadto powinna planować i wdrażać działania naprawcze zapobiegające ponownemu wystąpieniu niezgodności środowiskowych. Organizacja me-dyczna powinna stale doskonalić efektywność systemu zarządzania na rzecz
154 Część III. Zarządzanie jakością usług medycznych…
środowiska, co wiąże się z wymogiem udokumentowanej procedury reago-wania na niezgodności. Wynikiem tego powinny być wytyczne dla działań korygujących, zawierających wymagania dotyczące: identyfikacji niezgodno-ści środowiskowych, określenia rzeczywistych przyczyn niezgodnoniezgodno-ści, oceny potrzeb dotyczących podjęcia działań zapewniających, że niedogodności nie wystąpią ponownie.
Podsumowując, podstawowym zadaniem normy ISO 14001 jest wspoma-ganie działań związanych z ochroną środowiska i zapobiewspoma-ganiem zanieczysz-czeniom w sposób uwzględniający potrzeby społeczno-ekonomiczne danego otoczenia placówki medycznej. Norma wymaga podjęcia zobowiązania wy-rażonego w polityce środowiskowej mówiącego o tym, że dana placówka bę-dzie działała zgodnie z odpowiednim ustawodawstwem i przepisami praw-nymi, a także podjęcia zobowiązania do ciągłej poprawy wobec środowiska.
Przesłankami do wdrażania systemów zarządzania środowiskowego w placówkach medycznych są najczęściej:
a. zaostrzające się przepisy prawne, dotyczące korzystania ze środowiska (wzrost wysokości kar za nieprzestrzeganie prawa środowiskowego oraz coraz bardziej skuteczne ich egzekwowanie);
b. wymagania Narodowego Funduszu Zdrowia;
c. wzrost świadomości ekologicznej całego społeczeństwa powodowany chęcią zachowania środowiska naturalnego w jak najlepszym stanie dla przyszłych pokoleń;
d. poszukiwanie różnych możliwości dofinansowywania działalności pla-cówki medycznej (np. tańsze kredyty na inwestycje ekologiczne, dota-cje rządowe i unijne);
e. tworzenie pozytywnego wizerunku placówki w otoczeniu.
Wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego i jego certyfikacja przedstawia placówkę medyczną jako organizację, która:
a. w sposób kontrolowany realizuje procesy związane z istotnymi aspek-tami środowiskowymi;
b. realizuje zadania zmierzające do osiągnięcia określonych celów środo-wiskowych i zobowiązała się do utrzymywania zgodności z prawem środowiskowym, zapobiegania zanieczyszczeniom, dążenia do ciągłej poprawy wyników na rzecz ochrony środowiska.
9. Systemy zarządzania z grupy ISO 9001, ISO 14001, ISO 45001 155