Cechą charakterystyczną codziennego życia człowieka jest jego pozostawa-nie w ciągłej interakcji z otoczepozostawa-niem, pojmowanym jako teren jego własnej ak-tywności. W potoku zdarzeń życiowych i pełnionych ról zawodowych wiele jest takich zajść, wypadków, przeżyć, które możemy określać jako sytuacje dla czło-wieka nowe, trudne, stanowiące ograniczenie, zawadę, zagrożenie, które musi on zrozumieć, poznać, opanować, pokonać. Skuteczne wykonywanie określonych zadań, w tym specjalistycznych, wymaga opanowania szeregu specyficznych kom-petencji pozwalających na samodzielność, inicjatywę i działanie w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu. Oznacza to, że umiejętności osobiste są obecnie jed-nymi z kluczowych kompetencji każdej osoby, a niektóre z nich są niezbędne dla skutecznego działania w wielu różnych sytuacjach, a szczególnie w sytuacjach trudnych. Wtedy, aby nadal zachować wysoką efektywność osobistą należy dysponować kluczową umiejętnością – umiejętnością radzenia sobie w sytuacjach trudnych, stresowych.
Pojęcia sytuacja używa się na określenie zmienności i czasowości układów wzajemnych relacji między człowiekiem, a elementami jego społecznego otocze-nia, wyznaczonych przez cele działania i mających wpływ na ich osiągnięcie. Zakres pojęcia sytuacja obejmuje dwie, ściśle powiązane ze sobą sfery zjawisk: 1) obiektywne – a) fizyczne właściwości otoczenia społecznego, b) warunki we-wnętrzne: cechy osobowości człowieka, aktualny przebieg procesów psychicz-nych i/lub fizjologiczpsychicz-nych, c) realizowane zadania oraz 2) subiektywne –
spo-154
Janusz Ziarko
strzegane przez podmiot wzajemne relacje, jakie zachodzą pomiędzy składowymi a, b, c1.
Wzajemne przystosowanie się wszystkich elementów sytuacji, zapewniające skuteczne i efektywne osiąganie zamierzonych celów, jest charakterystyczne dla sytuacji normalnych. Wszelkie zaś naruszenia wewnętrznych relacji burzących równowagę sytuacji normalnych, które występować mogą między zadaniami, warunkami działania i możliwościami działającego podmiotu, w stopniu wymaga-jącym nowej koordynacji sprawia, że sytuacja dla człowieka staje się sytuacją
trudną. Przejawiają one dość daleko idącą różnorodność, mimo to posiadają
wła-ściwości wspólne. Zawierają czynniki, które stanowić mogą dla jednostki zagro-żenie. Poczucie zagrożenia wiąże się z oceną własnych możliwości poradzenia sobie z sytuacją. Jeśli jednostka uzna, że nie może sprostać takiej sytuacji, to będzie ona przeżywana jako sytuacja trudna, zagrażająca. Sytuacje trudne zabu-rzają mechanizmy regulacji zachowania, powodując zakłócenia i błędy w normal-nym toku czynności, bądź uniemożliwiają działanie zmierzające do osiągnięcia celu (zaspokojenia potrzeby, rozwiązania zadania), bądź powodują pozbawienie cenionych wartości, przyczyniając się do zmian w zachowaniu, m.in. do reorga-nizacji lub dezorgareorga-nizacji ukierunkowanych na cel czynności2. Jeżeli chcemy sprawnie radzić sobie z sytuacjami trudnymi, stresowymi, podejmować wyzwa-nia, na które pozwala nam nasz potencjał kompetencyjny, inwestować musimy w rozwój własnych umiejętności osobistych, kompetencji miękkich, które umożli-wiają wykorzystywanie informacji i wiedzy płynących do nas z otoczenia. Orga-nizowanie działania przez jednostkę w swoim otoczeniu i przebieg tego działania istotnie zależą od procesu postrzegania tego otoczenia – rozumianego jako po-strzeganie sytuacji społecznej, poznawanie jej, czy jako orientacja w sytuacji spo-łecznej. Pod określeniem tym rozumiemy tutaj procesy odbioru, przetwarzania i wartościowania elementów społecznego otoczenia działającego aktualnie na pod-miot otoczenia3. Można przyjąć tezę, iż podstawą orientacji w możliwościach i warunkach działania, argumentem wpływającym na kształt i organizację działa-nia jest sposób spostrzegadziała-nia, poznawadziała-nia i wartościowadziała-nia rzeczywistości de-terminowany głównie przez sieć operacyjną wiedzy, jaką człowiek dysponuje4. Rozpatrywanie sytuacji trudnej wymaga od człowieka pokonywania barier
dys-1 Psychologia, red. T. Tomaszewski, PWN, Warszawa 1976.
2 M. Tyszkowa, Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych, Warszawa 1986, s. 21.
3 A. Lewicki, Procesy poznawcze i orientacja w otoczeniu, Warszawa 1960, s. 153–161; T. Toma-szewski, Czynności spostrzegania, [w:] Psychologia, op. cit., s. 227; H. Sęk, Orientacja w
sytu-acjach społecznych, UAM, Poznań 1980, s. 59.
4 J. Reykowski, Osobowość a prospołeczna percepcja, [w:] Studia z psychologii emocji, motywacji
i osobowości, red. J. Reykowski, O. W. Owczynnikowa, K. Obuchowski, Warszawa–Wrocław
cyplinarnych, wymaga spostrzegawczości, umiejętności analizowania i syntetyzo-wania spostrzeżeń, a także świadomego rezygnosyntetyzo-wania z tego, co uznaje on jako mniej ważne. Nie istnieją przy tym jednoznaczne wytyczne, przepisy, metody zawierające przydatne dla człowieka kryteria analizy takiej sytuacji5. Istotną rolę w spostrzeganiu sytuacji działaniowej odgrywa liczba jakościowo różnych ele-mentów wiedzy. Jakość, bogactwo i treściowe zróżnicowanie wiedzy jest czynni-kiem selekcjonującym odbiór informacji z otoczenia, współwyznaczającym po-tencjalną obiektywność spostrzegania, stwarza, więc możliwość pełnej orientacji w różnych sytuacjach działaniowych, a także ułatwia podjecie decyzji dotyczą-cych przygotowania i realizacji działania.
Zrozumienie i przewidywanie rozwoju ważnych dla jednostki sytuacji i wła-snego w nich zachowania się, nie tylko w aspekcie unikania błędów, niepowo-dzeń, wymaga od człowieka wiedzy o otoczeniu, ciągłej analizy interakcji między nim a różnymi sytuacjami, w jakich przypada mu żyć i pracować. Zaburzenia eskalujące trudności, mające postać niebezpiecznych, niekorzystnych czy też nie-pożądanych dla jednostki zdarzeń, takich jak, np.: powiększanie się deficytów, narastanie przeszkód, zaostrzanie konfliktów, rosnąca niepewność jutra, pojawiają się wówczas, gdy:
• niebezpieczne zdarzenia natury fizycznej, takie jak awaria, katastrofa, czy trud-ności wywołane niedoborem/redundancją informacji, podnoszą wymagania powyżej poziomu fizycznej i psychicznej odporności jednostki,
• zaburzone, dotychczasowe relacje społeczne stwarzają zagrożenia: 1) dla pod-stawowych wartości cenionych przez człowieka, 2) utrudniające osiągnięcie ważnych celów działania, egzystencjalnych i zawodowych 3) deprawują po-trzeby natury społecznej,
• szczególne warunki działania związane, na przykład, z rozwojem technologicz-nym, zmianami socjotechnicznymi, konfliktami, naciskami w relacjach inter-personalnych, trudności związane z nowością zadań, powodują, że zadania stają się złożonymi o zmiennej i niejasnej strukturze, przekraczając możliwości jednostki.
We wszystkich typach sytuacji trudnych, w jakich człowiek może się znaleźć, zagrożone są w jakiś sposób cenne dla niego wartości i ważne cele działania. Sytuacje trudne postrzegający je człowiek różnicować możne, z wielu punktów widzenia ważnych dla przebiegu procesu kształtowania działania i radzenia sobie w sytuacji, np. liczby czynników sytuacji objętych zagrożeniem, czasu oddziały-wania zagrożenia, stopnia złożoności sytuacji, tabela 1.
5 D. Miller, Wpływ wiedzy projektanta na formułowanie problemu projektowego. Ujęcie
156
Janusz Ziarko
Tabela 1. Klasyfikacja sytuacji trudnych w aspekcie liczby czynników objętych zagrożeniem i czasu jego oddziaływania
Liczba czynników sytuacji objęta zagrożeniem
Czas oddziaływania zagrożenia
Mała Umiar-kowana Duża na personel, elementy lub/i obszary działania jednostki czy organizacji Pojedyncze przypadki Średnia liczba Większość personelu (osób), elementów lub/i obszarów działania jednostki czy organizacji Ograniczony Periodyczny Chroniczny Krótkotrwałe oddziaływanie Krótkotrwałe oddziały-wania rozciągnięte w dłuższym okresie czasu Długotrwałe, przeciągające się oddziaływanie Źródło: opracowanie własne.