Szafarz sakramentów

Sobór Watykański II naucza: Prezbiterzy wykonując w zakresie swej władzy urząd Chrystusa Głowy i Pasterza, gromadzą w imieniu biskupa rodzinę Bożą, ożywioną braterską jednością i doprowadzają do Boga Ojca przez Chrystusa w Duchu Świętym. Do wykonywania tej służby, jak i do innych zadań prezbitera, zostaje udzielona władza duchowa, która dana jest dla budowania.[DK 6]

Ze względu na stan zdrowia prezbiter Jerzy Popiełuszko, w dziewiątym roku kapłaństwa, decyzją Kurii Metropolitalnej Warszawskiej w maju 1980 roku zostaje skierowany, jako rezydent do parafii Świętego Stanisława Kostki w Warszawie z przeznaczeniem do duszpasterstwa specjalistycznego służby zdrowia. Miejsce szczególne - kościół na Żoliborzu w czasie Powstania Warszawskiego stał się twierdzą powstańczej walki z hitlerowskim okupantem, później pełnił funkcję szpitala powstańczego.817 Proboszcz parafii, kapelan Armii Krajowej, ksiądz prałat Teofil Bogucki człowiek szlachetny o wielkim sercu, którego pasją stało się głoszenie chrześcijańskich dziejów Narodu polskiego, połączone z odkłamywaniem najnowszej historii Ojczyzny,818 swój gorący patriotyzm zaszczepiał w serca wiernych. Wyrazem tego są tablice oddające hołd poległym i pomordowanym w okresie drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu, wmurowane na zewnętrznej ścianie świątyni pod dużym napisem BOG I OJCZYZNA. O charakterze parafii świadczą liczne pięknie wykonane epitafia umieszczone wewnątrz żoliborskiego kościoła, upamiętniające ofiarę i bohaterstwo Polaków, którzy oddali Ojczyźnie to co najcenniejsze – życie. Niestety w okresie władzy ludowej skazani byli na zapomnienie.819 Nawiedzając to miejsce nie można pozostać obojętnym wobec tak przejmujących, a zarazem heroicznych dziejów Narodu chrześcijańskiego. Mówił na ten temat Jan Paweł II w Skoczowie: Ktoś, kto woli raczej oddać życie, niż sprzeniewierzyć się głosowi własnego sumienia, może budzić podziw albo nienawiść,820

ale na pewno nie można przejść obojętnie wobec męczeństwa, jest ono wyzwaniem i zarazem pytaniem o stan naszych naszych sumień. Polsce potrzebni są ludzie sumienia.821

Zarówno proboszcz prałat Teofil Bogucki i to wszystko, co dzięki niemu powstało w prowadzonej od 1974 roku parafii, miało istotny wpływ na atmosferę wielkich wydarzeń na

817 Por. Ks. Z. Malacki, Kościół pod wezwaniem św. Stanisława Kostki..., dz. cyt., s. 7. 818 Por. Ks. P. Nitecki, Znak zwycięstwa, dz. cyt., s. 53.

819 Por. Ks. Z. Malacki, Kościół pod wezwaniem św. Stanisława Kostki..., dz. cyt., s. 7-8.

820 Jan Paweł II, Polska potrzebuje dzisiaj ludzi sumienia, Homilia w czasie Mszy św. na wzgórzu „Kaplicówka”, Skoczów 22 maja 1995 r., Świadectwo męczenników jest dla nas zawsze jakimś wyzwaniem - ono prowokuje, zmusza do zastanowienia. (...) Męczennicy mają nam więc wiele do powiedzenia. Jednak przede wszystkim oni pytają nas o stan naszych sumień - pytają o naszą wierność własnemu sumieniu. w: OR, 7/1995.

warszawskim Żoliborzu, które swym zasięgiem obejmowały całą Ojczyznę.822 Na słynne Msze święte za Ojczyznę, odprawiane w ostatnią niedzielę miesiąca przybywali ludzie z różnych stron Polski, a nawet spoza jej granic. W jednym z wywiadów ksiądz Jerzy powiedział: Ta Msza święta poprzez swoją specyfikę intencji, przez to, że ogarniała wszystkich najbardziej pokrzywdzonych, cierpiących, odbijała się szerokim echem nie tylko w Warszawie, ale w całej Polsce.823 Miłość względem Ojczyzny i pamięć o niej w dobrym i w złym czasie inspirowała zawsze do modlitwy za względem Ojczyzny i pamięć o niej w dobrym i w złym czasie inspirowała zawsze do modlitwy za jej pomyślność,

jej pomyślność,824824 stąd też wypłynęła myśl o Mszach świętych w intencji Ojczyzny. W kościele stąd też wypłynęła myśl o Mszach świętych w intencji Ojczyzny. W kościele Świętego Stanisława Kostki pierwsza taka Msza została odprawiona w

Świętego Stanisława Kostki pierwsza taka Msza została odprawiona w październiku 1980 roku.październiku 1980 roku. Zachęta biskupów polskich do modlitwy za Ojczyznę, przykład głębokiej miłości Papieża Polaka Zachęta biskupów polskich do modlitwy za Ojczyznę, przykład głębokiej miłości Papieża Polaka do rodzinnego kraju, oraz nawiedzenie rodaków przez Jana Pawła II w czerwcu 1979 roku do rodzinnego kraju, oraz nawiedzenie rodaków przez Jana Pawła II w czerwcu 1979 roku

-- wszystko to przyczyniło się do wprowadzenia na stałe Mszy świętej za Ojczyznę, wwszystko to przyczyniło się do wprowadzenia na stałe Mszy świętej za Ojczyznę, w żoliborskiejżoliborskiej parafii w każdą ostatnią niedzielę miesiąca

parafii w każdą ostatnią niedzielę miesiąca825825 - wspomina ksiądz Bogucki. - wspomina ksiądz Bogucki.

Sprawowana w sierpniu 1980 roku pierwsza Eucharystia w Hucie Warszawa zapoczątkowała stałą obecność księdza Jerzego Popiełuszki pośród robotników. Była niedziela, odprawiłem w Hucie Mszę św. przeżywałem te niepokoje razem z hutnikami. Widziałem, spowiadałem ludzi, którzy zmęczeni do granic wytrzymałości, klęczeli na bruku, i tam chyba ci ludzie zrozumieli, że są silni, że są mocni właśnie w tej jedności z Bogiem i z Kościołem. I wtedy zrodziła się potrzeba pozostania z nimi.826 Polscy robotnicy z Wybrzeże, ze Śląska, z Warszawy, jako pierwsi na tak szeroką skalę odpowiedzieli na wezwanie i prośbę Jana Pawła II - nie lękajcie się, otwórzcie drzwi Chrystusowi.827 Zapraszając prezbiterów z posługą kapłańską do swoich zakładów pracy, w dniach protestów i strajków, wskazali jednoznacznie jaką wybierają drogę

822 Po Mszy świętej za Ojczyznę, 29 kwietnia 1984 r, którą celebrował i homilię wygłosił biskup Zbigniew Józef Kraszewski, ksiądz Jerzy wyraził podziękowania: Serdecznie dziękuję tym, którzy ponieśli wiele trudu, żeby do nas przyjechać. (...) Dziękujemy więc wszystkim naszym gościom z Zakopanego, z Piekar Śląskich, ze Słupska, Wrocławia, Kołobrzegu, Częstochowy, Gdyni, Gdańska, Siemianowic, Michałowic Śląskich, rolnikom z Wierzbna, przedstawicielom z Białegostoku, Krakowa, Lublina Ostrołęki, Garwolina, Łap, Suwałk, Nowej Huty, Ostrowi Mazowieckiej, Łodzi, Zamościa, z Malborka, Kielc, Bielska-Białej, Torunia, Świdnika, Lubina, Siedlec, Świnoujścia, Chełma, Mistrzejowic, Brańska, Oświęcimia, z Huty Baildon w Katowicach. Wszystkim serdecznie dziękuję i tym, których nie wymieniłem - nie sposób wymienić wszystkich. w: Ks. J. Popiełuszko, Ofiara spełniona, dz. cyt., s. 310. 823 Ks. J. Popiełuszko, Jestem z tymi ludźmi w każdej sytuacji, wywiad cyt., s. 114.

824 Przed II wojną światową, w każdą niedzielę była odmawiana po sumie modlitwa za Ojczyznę i za prezydenta Rzeczpospolitej. Zniknął ten piękny zwyczaj w zawierusze wojennej. Po latach reforma liturgiczna, owoc II Soboru Watykańskiego usunęła z porządku nabożeństw to wszystko, co nie wiązało się z liturgią, i modlitwa ta - za Ojczyznę - nie powróciła już na swoje dawne miejsce po Mszy świętej. Zob. Ks. T Bogucki, Msza święta za Ojczyznę w kościele Świętego Stanisława Kostki na Żoliborzu, w: Ks. J. Popiełuszko, Ofiara spełniona, dz. cyt. s. 29.

825 Por. tamże.

826 Ks. J. Popiełuszko, Jestem gotowy na wszystko, wywiad cyt. s. 94-95.

827 Nie lękajcie się drodzy Bracia i Siostry, przyjąć władzę Chrystusa. Dopomóżcie papieżowi i wszystkim, którzy chcą służyć Chrystusowi – i służyć człowiekowi przez Chrystusa. Nie lękajcie się. Otwórzcie dla Niego drzwi! Otwórzcie dla niej granice państw, systemów ekonomicznych, systemów politycznych, kierunków cywilizacyjnych. Nie lękajcie się! Chrystus wie, „co jest w człowieku”. On jeden. A dzisiaj człowiek tak bardzo często nie wie, co w nim jest. Tak bardzo często jest niepewny sensu swojego życia na ziemi. Pozwólcie Chrystusowi mówić do człowieka. On jeden ma słowa życia wiecznego. Zob. Jan Paweł II, Otwórzcie drzwi Chrystusowi! Przemówienie na inauguracji pontyfikatu, 22 X 1978. w: tenże, Nauczanie Społeczne 1978-1979, Tom II, dz. cyt., s. 23.

przemian społecznych w Ojczyźnie. To co wydawałoby się niezwyczajne z dnia na dzień stawało się niezbędną codziennością.828 W udzielonym wywiadzie ksiądz Jerzy przypomniał, że to sami robotnicy prosili o Mszę świętą,829 również zapraszali do odwiedzania zakładów pracy. Tym gestem odpowiedzieli na słowa Ojca Świętego - Otwórzcie drzwi Chrystusowi! Wszystkie drzwi – państw, systemów, ale i urzędów i fabryk. I to się stało. (…) Z początku wiązało się to może z poczuciem jakiegoś zagrożenia, szukaniem oparcia w trudnych chwilach strajków. Ale z biegiem czasu nabrało innego wymiaru: żeby Chrystus, Kościół współtworzył z nimi codzienność pracy, wysiłku, służby dla innych. I to doskonałe wyczucie, kiedy Chrystus, modlitwa są szczególnie potrzebne.830

Bolesnym wydarzeniem o wielkiej wymowie moralnej stał się tragiczny zamach na umiłowanego Ojca Świętego Jana Pawła II, w dniu 13 maja 1981 roku, w Rzymie. Wobec zaistniałej sytuacji hutnicy zdecydowali się dać z siebie wszystko, na co ich było stać. To z ich inicjatywy dzień po zamachu na Jana Pawła II, w Hucie Warszawa ksiądz Jerzy Popiełuszko odprawił Mszę świętą w intencji powrotu Papieża do zdrowia. Nad ołtarzem zawieszono duży transparent z napisem: „OJCZE ŚWIĘTY MODLIMY SIĘ ZA CIEBIE”. Robotnicy chcieli w tym dniu dać od siebie wszystko, na co ich było stać. To było tym wszystkim. Wielu z nich właśnie w tym dniu po raz pierwszy od lat przystąpiło tam do spowiedzi,831 wspomina kapłan. Tragedia na Placu Świętego Piotra, dla wielu z nich stała się powodem do nawrócenia, do pojednania z Bogiem w sakramencie pokuty i Eucharystii.832

W nauczaniu soborowym odnajdujemy zapis dotyczący bardzo istotnych cech charakteru prezbitera: W budowaniu zaś Kościoła prezbiterzy winni obcować ze wszystkimi z nadzwyczajną dobrocią, na wzór Pana. Winni postępować w stosunku do nich nie według ludzkiego upodobania,

828 Por. Ks. J. Popiełuszko, Kapelan robotników, wywiad cyt., s. 635.

829 Prawdą zasadniczą, nie tylko doktrynalną ale równocześnie egzystencjalną jest, że Eucharystia buduje Kościół,

buduje jako autentyczną wspólnotę Ludu Bożego, jako zgromadzenie wiernych naznaczone tym samym znamieniem jedności, która była udziałem apostołów i pierwszych uczniów Pana. Eucharystia wciąż na nowo buduje tę wspólnotę i jedność. Zawsze zaś buduje ją i zawsze odracza na zbawczym zrębie ofiary samego Chrystusa przez to, że odnawia Jego śmierć krzyżową, za cenę której nas odkupił. Dlatego też w Eucharystii dotykamy niejako samej tajemnicy Ciała i Krwi Pańskiej, jak o tym świadczą słowa ustanowienia, które mocą tego ustanowienia stały się słowami nieustannego sprawowania Eucharystii przez powołanych do tego w Kościele szafarzy. [RH, n. 20]

830. Ks. J. Popiełuszko, Kapelan robotników, wywiad cyt. s. 635-636. 831 Tamże, s. 636.

832 Pomiędzy sakramentem Eucharystii i pokuty zachodzi ścisły związek. Jan Paweł II w encyklice Redeptor hominis naucza:Owo apostolskie wezwanie wskazuje — bodaj pośrednio — na ścisły związek Eucharystii z Pokutą. Istotnie bowiem, jeśli pierwszym słowem Chrystusowego nauczania, pierwszym zwrotem Ewangelii-Dobrej Nowiny było: „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” (metanoeite) (Mk 1, 15), to Sakrament Męki, Krzyża i Zmartwychwstania w szczególny sposób zdaje się utrwalać i ugruntowywać to wezwanie w naszych duszach. Eucharystia i Pokuta stają się w ten sposób jakby dwoistym, a zarazem głęboko spójnym wymiarem autentycznego życia w duchu Ewangelii, życia prawdziwie chrześcijańskiego. Chrystus, który zaprasza do uczty eucharystycznej, to zawsze równocześnie ten Chrystus, który wzywa do pokuty, który powtarza: „nawracajcie się” (tamże). Bez tego stałego i wciąż na nowo podejmowanego wysiłku w kierunku nawrócenia samo uczestniczenie w Eucharystii zostałoby pozbawione swej pełnej skuteczności zbawczej. [RH, n. 20].

lecz zgodnie z wymaganiami nauki i życia chrześcijańskiego, ucząc ich, a także upominając jako synów najdroższych według słów Apostoła: «Głoś naukę, nastawaj w porę i nie w porę [w razie potrzeby] wykaż błąd, poucz, podnieść na duchu z całą cierpliwością, ilekroć nauczasz.» (por. 2Tm 4,2). [DK 6]. Ksiądz Jerzy głosił naukę - Słowo Boże, pouczał, napominał z wielką delikatnością i cierpliwością, zapraszał na Eucharystię. Posługa kapłańska pośród warszawskich robotników pozwoliła mu doświadczyć „przebudzenia” ludzi pracy, wyjścia z pewnego rodzaju duchowego uśpienia. Owocami tej szczególnej pracy duszpasterskiej były częste powroty do Boga, do Chrystusa, poważniejsze traktowanie swojego życia osobistego, rodzinnego oraz zawodowego o czym powiedział w wywiadzie. Zobaczyłem, jak Ewangelia zmienia człowieka. Kiedy zwykle jako księża spotykamy się z ludźmi stale wierzącymi, najczęściej w świątyniach, może mniej to dostrzegamy. A tam byłem i jestem świadkiem „przebudzenia” tych ludzi. Nigdy przedtem nie słuchałem takich spowiedzi. Nigdy przedtem nie ochrzciłem tylu dorosłych ludzi.833 Nie tylko robotnicy doświadczali tego „przebudzenia” - duchowa pustka niejednokrotnie skłaniała młodych ludzi do myślenia i poszukiwania odpowiedzi na istotne problemy egzystencjalne. Świadectwo wiary i nadziei kolegów ze studiów i ich duszpasterza, stawało się inspiracją do odkrywania w życiu Bożego działania i przylgnięcia w pełni do Chrystusa. Liczne nawrócenia dokonujące się w zetknięciu z posługą duszpasterską księdza Jerzego - sprawiały mu wiele radości i dodawały sił do dalszej wytężonej pracy. Wiele osób dorosłych ochrzciłem, niedawno ochrzciłem studenta, który po dwóch latach od czasu strajku na Akademii Medycznej powiedział, że wtedy, w czasie strajku, zazdrościł nam, że my jesteśmy wierzący, że my się gromadzimy na Mszy św. i mamy czego się uchwycić, jakiejś nadziei, a on czuł pustkę i to zmobilizowało go do myślenia, do szukania. I tak dobrze przygotowanego człowieka do chrztu, do przyjęcia wiary, nie spotkałem.834 Sakrament chrztu świętego określa ksiądz Jerzy, jako umowę zawartą między Bogiem, a człowiekiem, której warunki nie są łatwe do spełnienia, jednak czekająca nagroda warta jest wysiłku i trudu. Nasza umowa z Bogiem następuje w chwili chrztu świętego. W zamian za przyjęcie oraz stosowanie w życiu nauki Chrystusa, w szczególny zaś sposób przykazania miłości Boga i bliźniego, mamy otrzymać szczęście w życiu wiecznym w zjednoczeniu z Bogiem. Zadanie trudne, ale i nagroda wielka.835 Boże usynowienie, jakie następuje w chwili chrztu świętego, winno się odczytywać nie tylko w świetle obowiązków naucza kapłan, lecz nade wszystko w świetle wyróżnienia i podniesienia do godności dzieci Bożych. Zespolenie naszego losu z losem Chrystusa dokonuje się w chwili Chrztu. Jest to Boże usynowienie do tego stopnia, że Bóg mówi do nas tak samo, jak przemówił do Chrystusa nad Jordanem. «Tyś jest mój Syn umiłowany, w Tobie mam upodobanie» (por. Łk 3,21-22). Prośmy więc

833 Ks. J Popiełuszko, Osiadłem wśród robotników, wywiad cyt. s. 105. 834 Ks. J. Popiełuszko, Jestem gotowy na wszystko, wywiad cyt., s. 96. 835 Ks. J. Popiełuszko, Dotknięcie Boga, dz. cyt., s. 50.

Boga o spojrzenie na naszą własną przynależność do Kościoła nie tylko w świetle obowiązków, lecz w świetle wyróżnienia i podnoszenia nas do godności dzieci.836 Z ust prezbitera płynęły cenne słowa, zachęcające ludzi pogubionych na drogach swojego życia, do powrotu do Boga. Ksiądz Jerzy wskazuje na grzech, jako na chorobę którą należy leczyć. O złu należy mówić jak o chorobie, którą trzeba ujarzmić, aby móc uleczyć.837 Człowiek ulegając swojej słabości zrywa z Bogiem przymierze, które może być odbudowane, jeżeli przyjmie on postawę Syna Marnotrawnego. Ludzka słabość doprowadza do częstego zrywania przymierza z Bogiem. Ale Kościół otrzymał od Chrystusa władzę leczenia „chorób grzechu” poprzez sakrament pokuty. Konieczna jest jednak z naszej strony ciągła postawa ewangelicznego Syna Marnotrawnego, pozwalająca za pośrednictwem kapłana nawiązywać na nowo przyjaźń między nami a Bogiem.838 Duszpasterz wdzięczny jest Panu Bogu za to, że pozwala mu być tym, który pomaga młodzieży we wspólnej modlitwie przybliżać się do Chrystusa. Dnia 11 listopada 1982 roku zanotował: Maciek został dłużej. Chciał mi powiedzieć, że Jego mama modli się za mnie każdego dnia i jest szczęśliwa, że on po paru latach, przez Msze święte za Ojczyznę, na nowo odnalazł się w społeczności Kościoła.839 Wiedział, że pamięć jest ulotna, a to czego jest świadkiem, co dokonuje się pod wpływem sprawowanych przez niego Eucharystii zasługuje na zapisanie. Muszę spisywać te fakty nawróceń, których Bóg dokonuje w atmosferze Mszy świętych za Ojczyznę. Pamięć zawodzi.840

Doświadczenie ogromnej radości z przemiany serca, dokonanej w spotkaniu z Chrystusem przeżywa inny student. Swoimi przeżyciami dzieli się z kapłanem, potwierdzając tym samym, jak wielką moc ma wspólna Eucharystia i gorąca modlitwa zanoszona do Boga - czytamy o tym w wywiadzie: Przychodzi młody student, który mówi, że po raz pierwszy na Mszy świetej czuł się jak w teatrze, po raz drugi czuł jakąś wspólnotę z ludźmi, którzy tak samo czują jak on. Po trzecim spotkaniu w kościele z tym tłumem ludzi, przybiegł do mnie na drugi dzień rano, rzucił mi się na szyję i mówi: Proszę księdza, ja całą noc się modliłem, głowę oparłem na rękach i ja się całą noc modliłem, coś się ze mną stało. I po dwóch miesiącach przychodzi i mówi mi, że był na Jasnej Górze u Komunii, u Spowiedzi – jakby się na nowo narodził. To są fakty, które by można mnożyć.841

O niezwykłej skromności prezbitera i jego wdzięczności Panu Bogu, za wielkie dzieła jakich dokonuje poprzez jego posługę kapłańską, świadczy zapis z 28 XII 1982 roku: Wczoraj przyszedł

836 Tamże, s. 29. 837 Tamże, s. 68. 838 Tamże, s. 51.

839 W Eucharystii jest najgłębszy zapis życia każdego człowieka: ojca i matki, dziecka i starca, młodzieńca i dziewczyny, profesora i studenta, rolnika i robotnika, inteligenta i prostego człowieka, zakonnicy i kapłana, każdego bez wyjątku. Oto życie ludzkie zostaje przez Eucharystię wpisane w tajemnicę Boga żywego. Zob. Jan Paweł II, Moc Ducha Świętego oddała w ich ręce Ciało i Krew Pańską. Na zakończenie Krajowego Kongresu Eucharystycznego, Mediolan, 21 maja 1983, w: Eucharystia w nauczaniu Jana Pawła II, dz. cyt. s. 165.

840 Ks. J. Popiełuszko, Zapiski, Zeszyt niebieski, s. 54.

człowiek, który nie był 34 lata u spowiedzi, bo dzięki Mszy za Ojczyznę i mojej obecności w sądach842 na nowo odnalazł się przy Kościele. Jak wiele potrafisz, Boże zdziałać przez tak niegodne jak ja stworzenie. Dzieki Ci Panie, że mną się posługujesz.843 Nie przypisuje sobie zasług, nie popada w pychę, lecz wdzięczność okazuje Bogu, za liczne nawrócenia, jakie dokonują się poprzez jego posługę sakramentalną. Listy z podziękowaniami za uwolnienie ludzkich sercac od nienawiści, dzięki spotkaniom na Mszy świętej za Ojczyznę844 - stanowiły, jak to sam określił - nagrodę dla księdza,845 że jego praca duszpasterska, przynosi konkretne owoce dobra. Pomnażanie dobra wśród ludzi, pojednanie z Bogiem i drugim człowiekiem, wyzwalanie z uczucia nienawiści, to budowanie cywilizacji życia i miłości.

Msza święta za Ojczyznę nabrała bardziej uroczystego charakteru podczas poświęcenia sztandaru „Solidarności”846 przez biskupa Zbigniewa J. Kraszewskiego w dniu 5 kwietnia 1981 roku. Robotnicy Huty Warszawa, wspomina kapłan, zwrócili się z prośbą do biskupa, aby wyznaczył im jakiś kościół, który mogliby uważać za swój. Biskup zaproponował kościół Świętego Stanisława Kostki, ponieważ tu posługiwał i mieszkał ksiądz Jerzy. Proboszcz parafii, człowiek o wielkim sercu i wspaniałej postawie patriotycznej z zadowoleniem przyjmuje tę propozycję.847

Z nastaniem dla Polski mrocznych dni stanu wojennego, prezbiter Jerzy Popiełuszko rozpoczął celebrowanie uroczystych Mszy świętych za Ojczyznę. W zimowy wieczór 17 stycznia 1982 roku, podczas liturgii w miejsce homilii wypowiedział znamienne słowa: Ponieważ przez wprowadzenie stanu wojennego odebrano nam wolność słowa, dlatego wsłuchując się w głos własnego serca i sumienia, pomyślmy o tych siostrach i braciach, których pozbawiono wolności.848 Kolejne Msze święte za Ojczyznę sprawowane były już w każdą ostatnią niedzielę miesiąca.849 O godzinie 19.00 ksiądz Jerzy brał duży krzyż do ręki, przyciskał do piersi i z dwoma ministrantami szedł do ołtarza.

842 Ksiądz Jerzy Popiełuszko w czasie stanu wojennego swoją obecnością na procesach robotników podtrzymywał ich na duchu, wspierał i umacniał rodziny niewinnie oskarżanych ludzi. Prof. Klemens Szaniawski wspomina: Chodziłem na te procesy bardzo systematycznie, ale nie przypominam sobie, żebym widział tam jakiegokolwiek księdza poza Jerzym. Cyt. za: Zapiski. Listy i wywiady..., dz. cyt., s. 58.

843 Ks. J. Popiełuszko, Zapiski, Zeszyt niebieski, s. 58.

844 Świat, który pod wieloma względami i na różnych płaszczyznach wypaczył lub zatracił poczucie grzechu, jest dzisiaj dotknięty chorobą nienawiści, która niesie z sobą wrogość, podziały, przemoc. Nienawiść można zwyciężyć tylko siłą miłości. I jeżeli nienawiść jawi się jako coś prastarego, to miłość jest zawsze czymś nowym. Zob.