Historia regulacji związanych z funkcjonowaniem sektora usług parabanko-wych zbiega się z historią mniejszych i większych afer finansoparabanko-wych jakie ujrzały
światło dzienne po przemianach ustrojowych na początku lat 90. Sektor paraban-kowy – jak już wspominano – jest sektorem nieuregulowanym, nie oznacza to jednak, że niedostrzeganym przez ustawodawcę. Działalność legislacyjna, pole-gająca w głównej mierze na ograniczaniu możliwości podejmowania określonego rodzaju działalności, była często reakcją na nadużycia parabanków, nadmiernie wykorzystujących „przywileje” związane ze swobodą prowadzenia działalności gospodarczej i niepodleganie regulacjom dotyczącym banków. Nie oznacza to oczywiście, że wszyscy przedsiębiorcy mieszczący się w ramach przyjętej na potrzeby niniejszego rozdziału definicji parabanku skupiają swoją działalność na działaniach z pogranicza prawa. Jednak tak długo, jak funkcjonowanie firmy mieści się w ramach przyjętego porządku prawnego i nie narusza „porządku publicznego”, tak długo pozostaje poza zainteresowaniem ustawodawcy.
Jeszcze przed zmianami politycznymi, w styczniu 1989 r. uchwalono ustawę Prawo bankowe oraz ustawę o Narodowym Banku Polskim6. Akty te stały się podstawą wydzielenia z majątku NBP dziewięciu banków komercyjnych, które przejęły od NBP obowiązki związane działalnością kredytową i depozytową. regu-lacje te obowiązywały w chwili rozpoczęcia transformacji z gospodarki centralnie sterowanej w gospodarkę wolnorynkową i stały się linią graniczną oddzielającą regulowany sektor bankowy od sektora parabankowego.
linia ta została wyznaczona nie tylko w warstwie prawnej, ale także językowej, w wyniku nowelizacji Prawa bankowego z 28 grudnia 1989 r., która wprowadziła monopol banków na posługiwanie się wyrazami „bank” i „kasa” w nazwie, dla określenia działalności lub w reklamie. Monopol ten został wzmocniony w 1992 r.
poprzez wprowadzenie sankcji karnej za złamanie zakazu posługiwania się wy-razami „bank” i „kasa” przez podmioty nieuprawnione7. rozwiązania te zostały utrzymane również na gruncie ustawy Prawo bankowe z 1997 r. Wprowadzenie zakazu używania nazwy bank i kasa było związane z rozwojem firm oferujących usługi finansowe oparte na łańcuszkach albo piramidach i wykorzystujących niewiedzę klientów, dopiero przyzwyczajających się do nowej, kapitalistycznej
6 Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (DzU 1989, nr 4, poz. 21 z późn. zm.);
obwieszczenie Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 20 lipca 1992 r. w sprawie ogłosze-nia jednolitego tekstu ustawy – Prawo bankowe (DzU 1992, nr 72, poz. 359) oraz ustawa z dogłosze-nia 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim (DzU 1989, nr 4, poz. 22 z późn. zm.); obwiesz-czenie Marszałka Sejmu rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 czerwca 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o Narodowym Banku Polskim (DzU 2013, poz. 908).
7 System bankowy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, 2001, https://www.nbp.pl/publikacje/
system_bankowy/system_bankowy.pdf (28.05.2017).
rzeczywistości, często znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej wynikającej m. in. z przemian gospodarczych.
Po raz pierwszy (na szerszą skalę) nieuczciwość przedsiębiorcy działającego w obszarze usług finansowych można było zaobserwować przy okazji sprzedaży akcji Drewbudu oferowanych przez Międzynarodową Agencję finansową „Drew-bud” Bank SA z siedzibą w Poznaniu. Akcje miały umożliwiać zakup domu budo-wanego w systemie kanadyjskim na podstawie niskooprocentobudo-wanego kredytu, gwarantowanego przez państwo. Sprzedaż akcji była inicjatywą poznańskiego biznesmena Piotra Bykowskiego, któremu udało się oszukać 22 tysiące osób.
„Sukces” tego przedsięwzięcia jest tym bardziej zaskakujący, że emisja i sprze-daż akcji miały miejsce na 2 lata przed rozpoczęciem działalności przez Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie. Pieniądze uzyskane ze sprzedaży akcji Drewbudu zostały wykorzystane do założenia Investbanku SA, który oferował kredyt na zakup samochodu. Warunkiem jego otrzymania było zgromadzenie 30% ceny zakupu w formie wkładu terminowego. ze środków zgromadzonych na lokatach przez jednych klientów udzielano kredytów innym. rozwiązanie takie było przykładem klasycznego łańcuszka finansowego, który miał szansę działać tak długo, jak do systemu przystępowały kolejne osoby8.
Niemal w tym samym czasie co Drewbud i Investbank, działała Bezpieczna Kasa oszczędnościowa prowadzona przez lecha Grobelnego. oferowała ona wysoko oprocentowane (w niektórych przypadkach nawet do 300% w stosunku rocznym) lokaty. zysk miał być osiągany dzięki wymianie złotówek na dolary.
opłacalność inwestycji zakończyła się 1 stycznia 1990 r. wraz z wprowadzeniem pełnej wymienialności złotówki i sztywnego kursu dolara. lech Grobelny wyjechał z Polski, a wiele osób straciło oszczędności9.
od lat 90. aż do 2004 r. bardzo rozpowszechniony był tzw. system argentyński (konsorcyjny). założeniem tego systemu jest samofinansowanie się członków określonej grupy. osoby przystępujące do grupy wpłacają na rzecz konsorcjum określoną kwotę pieniędzy, z których część zatrzymuje organizator systemu, a część służy do dostarczania towarów lub finansowania pożyczek dla członków konsorcjum10. Szczególnie popularne było finansowanie w ten sposób zakupu
8 G. Kotliński, Historia i rozwój działalności instytucji parabankowych po przełomie ustrojo‑
wym w Polsce, w: Instytucje parabankowe na rynku usług bankowych w Polsce, red. G. Kotliński, K. Waliszewski, CeDeWu, Warszawa 2012, s. 84–85.
9 P. żak, Nielegalna działalność bankowa – wybrane problemy praktyczne i interpretacyjne,
„Prokuratura i Prawo” 2016, nr 7–8, s. 230.
10 M. Buzuk, Sprzedaż lawinowa to nie piramida finansowa. Jest dozwolona, lex, 1.12.2009, http://www.lex.pl/czytaj/-/artykul/sprzedaz-lawinowa-to-nie-piramida-finansowa-jest-dozwolona
samochodu (np. konsorcjum Auto Tak). Kilkadziesiąt osób tworzyło grupę, która wpłacała miesięczne równe raty na poczet samochodu. zachętą do przystąpienia do systemu była informacja o systematycznych losowaniach samochodów i moż-liwości korzystania z pojazdu nawet po wpłaceniu zaledwie kilku rat (o ile miało się szczęście i zostało się wylosowanym)11. założeniem było, że samochody osta-tecznie otrzymają wszyscy członkowie konsorcjum, w praktyce jednak zdarzały się sytuacje, w których uczestnik grupy nie otrzymywał auta pomimo wpłacania rat, których suma przewyższała jego wartość.
System argentyński był klasyczną piramidą finansową, a firmy zajmujące się tego rodzaju działalnością dopuszczały się licznych nadużyć i stały się obiektem zainteresowania Urzędu ochrony Konkurencji i Konsumenta. Wiele postano-wień umownych związanych z funkcjonowaniem systemu argentyńskiego trafiło do rejestru niedozwolonych klauzul umownych, a Prezes UoKiK zadeklarował, że będzie dążył do delegalizacji tego systemu12. Problem rynku konsorcjów stał się także przedmiotem interpelacji poselskiej, w odpowiedzi, na którą ówczesny Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej prof. Jerzy Hausner odwoływał się do doświadczeń Urzędu ochrony Konkurencji i Konsumenta oraz potrzeby wyeliminowania z rynku konsorcjów działających z naruszeniem prawa13.
System argentyński został zdelegalizowany nowelizacją ustawy z dnia 16 kwiet-nia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, która weszła w życie 3 sierpkwiet-nia 2004 r. zgodnie z dodanym art. 17e prowadzenie działalności gospodarczej polegającej na zarządzaniu mieniem gromadzonym w ramach grupy z udziałem konsumentów utworzonej w celu finansowania zakupu praw, rzeczy ruchomych, nieruchomości lub usług na rzecz uczestników grupy, a także organizowanie takiej grupy stało się czynem nieuczciwej konkurencji. zakaz prowadzenia działalności gospodarczej opartej na systemie konsorcyjnym został utrzymany również na gruncie ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym prak-tykom rynkowym (art. 10).
zastanawiając się nad zjawiskami związanymi z funkcjonowaniem para-banków, mającymi wpływ na działania legislacyjne nie sposób pominąć sprawy
(15.06.2016).
11 Samochód w Auto Tak, „rzeczpospolita”, 28 października 1995, http://archiwum.rp.pl/
artykul/70604-Samochod-w-Auto-Tak.html (5.06.2017).
12 P. zielewski, UOKiK kontra system argentyński, „Puls Biznesu”, 9 kwietnia 2004, https://
www.pb.pl/uokik-kontra-system-argentynski-211758 (9.06.2017).
13 odpowiedź ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej, Jerzego Hausnera, z dnia 28 li-stopada 2003, na interpelację nr 5421 w sprawie konieczności uregulowania rynku konsorcjów, http://orka2.sejm.gov.pl/Iz4.nsf/main/4E9CE081 (13.06.2017).
Amber Gold, która do dzisiaj zajmuje opinię publiczną. Samemu funkcjonowaniu spółki poświęcono już wiele opracowań – jest to chyba najlepiej opisana instytucja parabankowa w Polsce – warto jednak przyjrzeć się bliżej zmianom prawnym jakie wywołał upadek Amber Gold, ponieważ jednak zagadnienie to ściśle wiąże się z najnowszą działalnością legislacyjną zostanie omówione w ostatniej części analizy.