Proces badawczy, jak każdy proces poznawczy, jest świadomą, celową i zamie-rzoną czynnością poznającego podmiotu. Wszelka działalność, która ma prowadzić do określonego celu, powinna być metodologicznie opracowana za pomocą określo-nych reguł i wskazań determinujących i kontrolujących postępowanie człowieka370. W swojej pracy użyję klasyfikacji metod autorstwa Tadeusza Pilcha371. Posłużę się strategią mieszaną, w której obok metod ilościowych zastosuję jakościowe metody badań pedagogicznych wsparte opracowaniami statystycznymi.
Strategia ilościowa:
1. metoda monografii pedagogicznej:
a) badanie dokumentacji (dokumenty kronikarskie, opiniodawcze), b) wywiad (wytyczne do wywiadu).
2. metoda sondażu diagnostycznego:
a) technika wywiadu, b) technika ankiety.
Strategia jakościowa:
1. studium przypadku – monografia pedagogiczna:
a) analiza dokumentów, b) analiza SWOT.
370 J. Szumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1979, s. 43.
371 Zob. T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych…., op. cit., s. 79-82.
Metody statystyczne:
– statystyka opisowa: (średnia arytmetyczna, procenty, mediana, domi-nanta, metoda eksploracji danych tekstowych, zestawienia procentowe, analiza tekstu, tabelaryczna i graficzna wizualizacja danych, statystyka klasyczna).
STRATEGIA ILOŚCIOWA
1. Metoda monograficzna polega na szczegółowym badaniu indywidualnego przypadku, instytucji, obszaru oraz ludzi z nim związanych. W trakcie takiego bada-nia gromadzone są dane jakościowo-opisowe.
Celem tego typu badania było rozpoznanie cech i elementów funkcjonującego systemu lub procesu, wzajemnych zależności, charakterystyki, sposobu funkcjono-wania.
Efektem zastosowanej metody badania jest diagnoza problemów występują-cych w badanym przedmiocie (tu: instytucjach przedszkolnych) oraz koncepcja ulepszeń jego funkcjonowania372. W badaniu tym dążyłam do wielostronnego spoj-rzenia na badane instytucje, co doprowadziło do rozpoznania struktury i efektyw-ności działań wychowawczych, do postawienia „diagnozy określonych niedomogów i opracowania koncepcji ewentualnych ulepszeń”373.
Stosując metodę monografii pedagogicznej posłużyłam się następującymi technikami:
a) badaniem dokumentów, służącym do gromadzenia wstępnych, opiso-wych, także ilościowych danych, informacji w badanej instytucji. Skupi-łam się na dwóch rodzajach dokumentów:
– dokumentach kronikarskich (materiały statystyczne, dokumentu-jące fakty),
– dokumentach opiniodawczych (wszystkich „osobistych materiałach, które powstały bez udziału badającego”374),
372 B. Poskrobko (red.), Metody badań naukowych z przykładami ich zastosowania, Białystok 2012, s. 56.
373 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych…, op. cit., s.76.
374 Ibidem, s. 99.
b) wywiadami z dyrektorami przedszkoli, które pozwoliły na zebranie infor-macji o funkcjonowaniu poszczególnych placówek, ustalenie zasięgu stop-nia zróżnicowastop-nia pomocy, opinii dyrekcji dotyczących przebiegu realizo-wania modelu inkluzyjnego.
2. Metoda sondażu diagnostycznego375 polegała na zbieraniu i analizowaniu danych o zjawiskach oraz dynamice ich rozwoju czy też w opiniach respondentów, poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju. Dzięki temu sondaż diagnostyczny umożliwił mi, jako osobie badającej, wyjaśnienie pewnych zjawisk masowych, czy procesów występujących w zbiorowościach. Dostarczył ilo-ściowych i porównywalnych danych376.
Badania prezentowane w niniejszej pracy zostały tak zaplanowane, aby można było je powtórnie analizować w przyszłości. Możliwa będzie analiza wtórna, która stanowi mocną stronę sondażu diagnostycznego. Jak wskazuje Earl Babbie metoda sondażu diagnostycznego ma również słabe strony. Słabą stroną tej metody jest fakt
„niezmieniania początkowego kształtu badań w jego trakcie”377. W ramach niniej-szych badań wskazany wymóg nie stanowił żadnej bariery, ponieważ w trakcie przeprowadzanych badań nie zaszła żadna potrzeba dokonywania zmian.
Pytania do respondentów były przemyślane oraz trafne. Do metody sondażu dia-gnostycznego zastosowałam następujące techniki:
a) technikę wywiadu wraz z narzędziem, jakim był kwestionariusz wywiadu z dyrektorem placówki, nauczycielami, specjalistami zatrudnionymi w ba-danych placówkach (pedagog, logopeda, rehabilitant i psycholog).
Wywiad jest czułą metodą rejestrowania subiektywnych definicji, budowa-nych przez pryzmat przeżyć jednostki. Podczas wywiadu okazywałam rozmówcom otwartość, uważność, zainteresowanie. Posłużył mi głównie do poznania faktów, opinii i postaw, a materiałem uzyskanym tą drogą pomógł w analizie układów i za-leżności pomiędzy faktami378. Przedmiotem wywiadu jakościowego był świat życia codziennego, zawodowego badanych379.
375 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2008, s. 243.
376 K. Kot, M. Truskolaska, Ogólna charakterystyka i klasyfikacja badań naukowych i metod badawczych, [w], B. Poskrobko (red.), Metody badań naukowych z przykładami ich zastosowania, Białystok 2012, s. 56.
377 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, s. 302.
378 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 91-92.
379 S. Kvale, Prowadzenie wywiadów, Warszawa 2013, s. 42.
b) technikę ankiety wraz z narzędziami jakimi będą: kwestionariusz ankiety sporządzony dla nauczycieli i specjalistów oraz kwestionariusz ankiety sporządzony dla rodziców.
Kwestionariusz ankiety do nauczycieli
W ramach skierowanego do nauczycieli kwestionariusza ankiety przygotowa-łam 14 pytań otwartych, półotwartych i zamkniętych. Zestaw pytań dobraprzygotowa-łam tak, aby możliwe było zebranie danych, które dotyczyły stopnia zaawansowania eduka-cji włączającej w badanych przedszkolach.
Pytania ankiety numer 1,2 i 14 pozwoliły na uzyskanie istotnych informacji o osobach ankietowanych i ich miejscu pracy – nazwy placówki, w której są zatrud-nieni; specjalności zawodowej i stanowiska pracy oraz wieku, stażu pracy, wykształ-cenia.
Pytania numer 3,4,5,6 pozwalają na uzyskanie informacji o liczebności grup, z którymi pracują badani nauczyciele, o liczbie dzieci z orzeczeniami i opiniami oraz liczbie powołanych zespołów psychologiczno-pedagogicznych wraz z powodem ich powołania.
Pytania numer 7, 8 i 9 pozwalają na dokonanie charakterystyki zaplecza dia-gnostyczno- rehabilitacyjnego, jakim dysponuje przedszkole oraz ustalenie jacy, specjaliści są zatrudnieni w badanych placówkach. Dodatkowo, dzięki tym pyta-niom, możliwe jest określenie stopnia zaspokajania przez tych specjalistów potrzeb dzieci oraz wskazanie działań, które poprawiłby tę opiekę. Przewidziano również możliwość określenia czynników uniemożliwiających lub utrudniających zaspoka-janie potrzeb dzieci.
Pytania numer 10 i 13 pozwalają określić zmiany, jakie w badanych placów-kach wywołała obecność dzieci posiadających orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz inicjatywy podjęte w celu popularyzacji eduka-cji włączającej. Wskazanie stosowanych aktywności pozwala na prześledzenie ewolucji badanych instytucji ku idei edukacji włączającej. Odpowiedzi osób ankietowanych umożliwiają dokonanie oceny ich orientacji w odniesieniu do edu-kacji inkluzyjnej i potrzeby jej wprowadzenia.
Pytania numer 12, 13 zapewnia ją zdobycie informacji na temat współpracy na linii przedszkole– rodzice oraz przedszkole–placówka wyspecjalizowana.
Kwestionariusz ankiety dla specjalistów
W ramach skierowanego do specjalistów kwestionariusza ankiety przygoto-wałam 16 pytań otwartych, półotwartych i zamkniętych. Zestaw pytań dobrałam tak, aby możliwe było zebranie danych, które dotyczyły stopnia zaawansowania edukacji włączającej w badanych przedszkolach.
Pytania numer 1, 2, 3 umożliwiają uzyskanie informacji o osobach ankietowa-nych i ich miejscu pracy – nazwy placówki, w której są zatrudnieni; specjalności za-wodowej i stanowiska pracy oraz wieku, stażu pracy.
Pytania numer 4, 5, 6, 7 pozwalają na uzyskanie informacji dotyczących dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Możliwe jest więc ustalenie liczby dzieci z orzeczeniami, istnienie lub brak powołanych zespołów psychologiczno-pedago-gicznych, dzieci posiadających IPET czy KIP.
Pytania numer 8, 9, 10 dają możliwość otrzymania danych dotyczących uzy-skania informacji o pracy powołanych zespołów psychologiczno- pedagogicznych w związku z obecnością dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych a w tym wskazanie konkretnej potrzeby, składu powołanego zespołu oraz tego, na czyj wnio-sek zespół psychologiczno-pedagogiczny został powołany.
Pytania numer 11, 12 pozwalają na określenie zmian, jakie w badanych pla-cówkach wywołała obecność dzieci posiadających orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz dokonanie przeglądu zaplecza diagnostyczno-specjalistycznego, jakim dysponują badane placówki.
Pytanie numer 13 zapewnia zdobycie informacji na temat współpracy na linii placówka – inne instytucje oraz osoby, np. asystent rodziny, lekarz prowadzący, kurator, rodzice.
Pytania numer 14, 15, 16 pozwalają na określenie form doskonalących wiedzę, z których korzystali ankietowani specjaliści, metod, jakie wykorzystują w czasie swoich zajęć a także nowych inicjatyw podejmowanych przez badane osoby na rzecz popularyzacji edukacji włączającej w przedszkolu.
Kwestionariusz ankiety dla personelu pomocniczego
W ramach skierowanego do personelu pomocniczego kwestionariusza ankiety przygotowałam 4 pytania otwarte, półotwarte i zamknięte. Zestaw pytań dobrałam tak, aby możliwe było zebranie danych, które dotyczyły stopnia zaawansowania edukacji włączającej w badanych przedszkolach.
Pytania numer 1 i 2 pozwoliły na uzyskanie informacji o osobach ankietowa-nych i ich miejscu pracy – nazwy placówki, w której są zatrudnieni i stanowiska pracy oraz wieku, stażu pracy.
Pytanie numer 3 umożliwia uzyskanie informacji na temat liczebności grup dzieci w badanych instytucjach przedszkolnych.
Pytanie numer 4 pozwala na ustalenie rodzaju pomocy, jakiej udziela personel pomocniczy dzieciom o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
Kwestionariusz ankiety dla rodziców
Kwestionariusz ankiety skierowany do rodziców składa się z siedmiu pytań - zamkniętych i półotwartych. Zestaw pytań dobrałam tak, aby możliwe było zebranie danych, które dotyczyły wiedzy rodziców na temat stosowania edukacji włączającej w placówce, do której uczęszcza dziecko ankietowanego rodzica. W ankiecie zostały użyte słowa: niepełnosprawność – gdyż nie każda dysfunkcja jest widoczna, nie o każdym powołanym zespole psychologiczno- pedagogicznym informowani są ro-dzice, chociażby ze względu na poufność informacji, np. przeżycia traumatyczne, niebieska karta w rodzinie, czy też ze względu na niewidoczność dysfunkcji – nie-śmiałość, trudności edukacyjne, choroba przewlekła, np. cukrzyca, padaczka.
Pytania numer 1, 2 i 3 pozwoliły na uzyskanie informacji dotyczących wieku dziecka, grupy do jakiej dziecko uczęszcza oraz posiadanie przez nie orzeczenia lub opinii poradni pedagogiczno- psychologicznej.
Pytania numer 4, 5, 6, 7 pozwalają na ustalenie opinii rodziców dzieci uczęsz-czających do badanych placówek na temat: oddziaływania edukacji włączającej na szanse edukacyjne dzieci niepełnosprawnych bez ograniczenia pozostałych dzieci, budowania empatii w postawie dzieci ankietowanych rodziców, niekorzyści doty-kających ankietowanego rodzica płynących z edukacji włączającej, zauważonych oznak niezrozumienia dla dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
STRATEGIA JAKOŚCIOWA
Metoda studium przypadku sytuowana jest zarówno wśród metod ilościo-wych, jak i jakościowych. W obu wypadkach zakres oraz sposoby postępowania są różne. Studium przypadku w metodach jakościowych ma na celu „dokładny opis ba-danego (osoby, obiektu) z możliwie różnych stron i z uwzględnieniem rozmaitych jego aspektów, co pozwala na odszukanie wyjątkowych, szczególnych zjawisk wśród badanej grupy, ale także odnalezienie pośród niej podobieństw”380. Wśród najczęściej stosowanych sposobów zbierania materiałów w tej metodzie znajdują się m.in. wywiad i analiza dokumentów. Taki schemat badawczy pozwoli mi na opi-sanie i wyjaśnienia przebiegu procesu inkluzji umiejscowionego w instytucji.
Krzysztof Konarzewski381 studium przypadku określa jako schemat zmierzający do zbudowania m.in. jednostkowej teorii zjawiska ogólnego. Opis, o którym mowa w przypadku takiego schematu badawczego, doprowadzi do ukazania konkretnego zjawiska także przez pryzmat indywidualnych losów badanych osób.
a) Stosując tę metodę w moim postępowaniu badawczym wykorzystałam technikę analizy dokumentów382. Analizie zostały poddane dokumenty przedszkolne: podstawa programowa wychowania przedszkolnego, pro-gramy nauczania, przewodniki metodyczne, propro-gramy indywidualne oraz plan pomocy psychologiczno-pedagogicznej w badanych placówkach.
Analizując wybrany obszar, skorzystałam z dokumentów dostępnych w archi-wach przedszkoli i organów je nadzorujących. Wstępna kwerenda przeprowadzona w archiwach przedszkolnych umożliwiła mi pozyskanie niezbędnego materiału ba-dawczego. Znajdują się tam wewnętrzne akty oraz dokumenty takie, jak: statut przedszkola, dzienniki, sprawozdania, kroniki, regulaminy, rozporządzenia placó-wek, plany wychowawcze, programy nauczania podręczniki, konspekty zajęć poza-lekcyjnych. Pozyskany materiał dostarczył wielu cennych informacji dotyczących działalności przedszkoli na badanym obszarze.
380 K. Rubacha, Metodologia badań nad edukacją, Warszawa 2008, s. 331.
381 K. Konarzewski, Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Warszawa 2000, s. 78.
382 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2006, s. 211.
Materiał badawczy znajdujący się w archiwach przedszkolnych zawiera dane niedostępne w archiwach kuratorium białostockiego. Oprócz wymienionych powy-żej źródeł, do przydatnych w moich badaniach materiałów zaliczyłam i wykorzysta-łam indywidualne programy nauczania, indywidualne programy wspierające dziecko i jego rodzinę, diagnozy, opinie wychowawców i pracujących w placówce specjalistów.
Podstawę źródłową rozprawy stanowią źródła bezpośrednie – materiały urzę-dowe i statystyczne, a więc materiały pochodzące z następujących Instytucji:
– Ministerstwa Edukacji Narodowej (Podstawa Programowa Wychowania Przedszkolnego, Rozporządzenia),
– Kuratorium w Białymstoku (dane z Systemu Informacji Oświatowej – SIO, informacja o zatrudnionych specjalistach, nauczycielach wspierających, dane dotyczące liczby dzieci z orzeczeniami),
– Urzędu Miejskiego w Białymstoku,
– Centrum Edukacji Ustawicznej w Białymstoku (oferta edukacyjna dla na-uczycieli – podnoszenie kwalifikacji),
– Miejskiego Ośrodka Doradztwa Metodycznego w Białymstoku (szkolenia dla nauczycieli, woźnych oddziałowych, dyrekcji i specjalistów),
– Departamentu Edukacji Urzędu Miejskiego w Białymstoku (dofinansowa-nia dla placówek przedszkolnych, rekrutacja i regulamin przyjęcia dziecka do placówki przedszkolnej),
– przedszkoli na terenie Białegostoku (liczba dzieci z orzeczeniami, zatrud-niony personel pedagogiczny, zatrudnieni specjaliści, zajęcia dodatkowe, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, wyposażenie placówek w sprzęt spe-cjalistyczny).
Oprócz wyżej wymienionych archiwów korzystałam z innych zbiorów biblio-tecznych przedszkoli, a także z bibliotek cyfrowych, w których dostępne są m.in.:
Dzienniki Ustaw, Roczniki Statystyczne i Rozporządzenia Ministerstwa Edukacji Narodowej.
Przewidywałam pewne trudności związane z kwerendą w wewnętrznych ar-chiwach przedszkolnych. Większość tych placówek nie posiada odpowiednich środ-ków niezbędnych do stworzenie inwentarzy i katalogów. Korzystanie z zasobów
tych archiwów jest więc uzależnione od osób udostępniających zbiory oraz ich wie-dzy na temat posiadanych dokumentów. Do zbiorów nie ma także wolnego dostępu, co stwarza sytuację kłopotliwą dla badacza. W celu uzyskania określonego zbioru teczek oraz kronik zdałam się na kompetencje pracowników przedszkoli. W pracy cennym uzupełnieniem bazy źródłowej były przeanalizowane przeze mnie opraco-wania, dzienniki ustaw, roczniki statystyczne, czasopisma pedagogiczne, artykuły prasy lokalnej, czasopisma naukowe i popularno-naukowe oraz prasa nauczycielska i poradniki wychowawcze.
a) Analiza SWOT383 jest jedną z najpopularniejszych metod analizy strate-gicznej organizacji. Poszukując mocnych i słabych stron oraz szans i za-grożeń, na jakie mogą natrafić podczas realizacji idei inkluzji badane przedszkola, dokonam następujących analiz:
– Mocne strony – poszukiwałam takich zasobów i umiejętności, które sprzy-jają pracy według modelu inkluzyjnego i pozytywnie wyróżniają pod tym względem badane przedszkola na tle innych badanych przeze mnie insty-tucji przedszkolnych. Przykładami mocnych stron mogą być wysokie kwa-lifikacje pracowników czy dobra organizacja pracy, usuwanie przeszkód w funkcjonowaniu placówek.
– Słabe strony – poszukiwałam czynników, które ograniczają lub wręcz ha-mują rozwój badanych instytucji w kierunku inkluzji, mogą osłabić mocne strony, o ile nie zostaną na czas przezwyciężone. Przykładami słabych stron będzie przerost zatrudnienia, słaba jakość oferty, niskie kompeten-cje, zła reputacja, istniejące w badanych przedszkolach bariery, itp.
– Szanse – poszukiwałam i poddawałam analizom pozytywne zjawiska i tendencje w otoczeniu badanych przedszkoli, które jeśli zostaną przez nie właściwie wykorzystane, wspomogą ich rozwój lub osłabią zagroże-nia. Przykładami szans może być otwarcie nowego rynku (np. utworzenie nowej gminy), wzrost zapotrzebowania na inkluzyjną opiekę i edukację przedszkolną, pojawienie się nowej grupy rodziców zainteresowanych posłaniem dziecka do badanych przedszkoli, itp.
383 Nazwa SWOT jest akronimem angielskich słów: Strengths (mocne strony), Weaknesses (słabe strony), Opportunities (szanse w otoczeniu), Threats (zagrożenia w otoczeniu).
– Zagrożenia – wskazałam takie zjawiska, które postrzegane będą przeze mnie jako negatywne, postaram się zidentyfikować wszelkie bariery i utrudnienia, które zahamują rozwój badanych przedszkoli. Przykładami zagrożeń mogą być nowi konkurenci (przedszkola niepubliczne), kryzys, strata ważnych beneficjentów (zmniejszenie liczby dzieci zapisywanych przez rodziców do danego przedszkola) itp.
Dokładna analiza pozwoliła orzec o przebiegu realizacji modelu edukacji in-kluzyjnej na etapie edukacji przedszkolnej oraz zidentyfikować, co należy zmienić, zmodyfikować, dodać (zob. problemy badawcze).
METODY STATYSTYCZNE
Przeprowadzone badanie statystyczne miało na celu uzyskanie informacji o badanej zbiorowości za pomocą metod statystycznych. Użyte metody zostały do-stosowane do typu danych oraz potrzeb analizy.
Wykorzystane metody to przede wszystkim analiza tekstu, tabelaryczna oraz graficzna wizualizacja danych oraz statystyka klasyczna. Większość pytań w ankie-tach była pytaniami otwartymi, których warianty podawane były w sposób opisowy (np. stanowisko, zaplecze dydaktyczne) lub za pomocą liczb (np. wiek, liczba dzieci).
Analiza dotyczyła więc zarówno cech niemierzalnych (jakościowych), jak i mierzal-nych (ilościowych).
W opracowaniu wyników badań użyte zostały elementy statystyki opisowej zajmującej się m.in. problemami opracowania i prezentacji materiału statystycz-nego oraz syntetyzującym opisem właściwości zbioru danych. W szczególności do opisu największej koncentracji wyników wykorzystano główne miary tendencji centralnej, czyli średnią arytmetyczną, medianę oraz dominantę. Średnia arytme-tyczna to suma wartości wszystkich zmiennych danego zbioru podzielona przez liczbę tych zmiennych. Jest to najbardziej popularna i najbardziej intuicyjna miara tendencji centralnej, za pomocą której opisywane jest miejsce największej koncen-tracji wyników w danym zbiorze.
Mediana (inaczej wartość środkowa, przeciętna, drugi kwartał) jest to wartość dzieląca uszeregowany zbiór danych „na pół”. Poniżej i powyżej mediany znajduje się 50% wyników danego zbioru. Natomiast dominanta (inaczej modalna lub moda) jest to wartość występująca najczęściej w danym zbiorze.
Zastosowanie w analizowanych ankietach pytań wielokrotnego wyboru z możliwością wpisania własnego wariantu odpowiedzi wymagało odpowiedniego przygotowania danych do dalszej analizy. Do tego celu użyte zostały metody eksplo-racji danych tekstowych (ang. Text Mining). W pierwszej kolejności dane tekstowe zostały poddane wstępnej obróbce (ang. preprocessing) polegającej na oczyszczeniu danych (np. eliminacja „literówek”, powtórzeń itp.). W kolejnym etapie wyelimino-wane zostały wyrazy o niskiej wartości informacyjnej i jednocześnie wyodrębnione zostały terminy, które mają istotne znaczenie i które należy włączyć do analizy. Na-stępnie odpowiedzi ankietowanych zawierające kluczowe frazy lub zdania zostały pogrupowane i zakwalifikowane do odpowiednich kategorii.
Ostateczne wyniki analiz zaprezentowane zostały w postaci tabelarycznej oraz graficznej. Prezentacja tabelaryczna oparta była na szeregach rozdzielczych (struk-turalnych), czyli ciągu wartości liczbowych uporządkowanych według wariantów badanej cechy mierzalnej lub niemierzalnej. W szczególności poszczególnym wa-riantom zmiennej przyporządkowane zostały odpowiadające im liczebności oraz odsetek w stosunku do liczebności danej grupy badawczej. Graficzna prezentacja in-formacji statystycznej oparta była na wykresach słupkowych, które najczęściej uży-wane są w przypadku prezentacji częstości odpowiedzi lub służą procentowemu przedstawieniu danych. Zazwyczaj sposób ten wybierany jest w przypadku odpo-wiedzi, które mają charakter wielokrotny bądź w przypadku, gdy mamy wiele moż-liwych odpowiedzi. Przedstawienie danych za pomocą wykresu słupkowego dało możliwość zaobserwowania, które odpowiedzi były udzielane najczęściej, a które najrzadziej.