Teoria czynu Searle’a: czyn i intencjonalność

Poniżej przedstawię jeszcze jedną koncepcję czynu, która wydaje się omijać problem rozumienia natury zaniechania. Jej autorem jest John Searle – angielski fi lozof zajmujący się zagadnieniami języka i umysłu. Swoją teorię czynu Searle sformułował, pracując nad zagadnieniem intencjonalności. Termin „intencjonal-ność” na ogół wiązany jest z ezoteryczną gałęzią fi lozofi i, nazywaną fenomenolo-gią, i kojarzony z nazwiskiem Franza Brentano, którego prace stały się punktem odniesienia dla większości współczesnych badaczy intencjonalności. Abstrahując od niezmiernie rozległej dyskusji na temat istoty zjawiska intencjonalności, na potrzeby dalszych moich rozważań przyjmę, że intencjonalność jest własnością stanów mentalnych i polega na traktowaniu ich treści jako odnoszących się do czegoś. Świadome stany mentalne zawsze dotyczą czegoś, są o czymś.

Searle przyjął, że intencjonalność przysługuje (na ogół świadomym) stanom umysłu (states of mind), które należą do jednego z kilku trybów psychologicz-nych (psychological mode). Stanom umysłu przypisać można treść intencjonalną (intentional content), czyli znaczenie, które odsyła nas poza umysł do przedmio-tów stanowiących dla tych stanów odniesienie. Searle zauważył, że stany umysłu mogą przedstawiać się jako zgodne z rzeczywistością (tak dzieje się w przypadku spostrzeżeń oraz przekonań), jak i rzeczywistość może nam przedstawiać się jako zgodna z posiadanymi stanami umysłu (tak z kolei w przypadku pragnień, inten-cji czy obietnic). O zgodności lub nie w każdym przypadku przesądza spełnienie

38 Terminologia ta pozostaje w użyciu co najmniej od czasów J. Benthama. Przykładowo, Z. Ziembiński (1972: 94) zaniechanie defi niuje tak: „jakkolwiek pojmowalibyśmy zaniechanie (…) jest ono zawsze odpowiednikiem negatywnym jakiegoś działania”.

warunków (conditions of satisfaction) wyznaczonych przez treść intencjonalną stanu mentalnego³⁹.

Następnie Searle założył, że „czyn” to nazwa, której używamy dla odnoszenia się do warunków zgodności z rzeczywistością intencji, czyli jednego ze wspo-mnianych psychologicznych trybów. Jego zdaniem, warunkiem tym jest w każ-dym przypadku zdarzenie. Searle zdawał sobie jednak sprawę z tego, że warun-kami zgodności dla przekonań i pragnień, a więc innych stanów intencjonalnych umysłu, również są zdarzenia, a mimo to nie używamy w stosunku do nich żad-nych specjalżad-nych nazw. Dlatego wiele miejsca poświęcił wykazaniu, na czym polega szczególny charakter zdarzeń kwalifi kowanych jako czyny. Odpowiada za to specjalny związek, jaki zachodzi pomiędzy intencją a zdarzeniem, które odwiada jej treści propozycjonalnej – zdarzenie musi być wytworzone na skutek po-siadania intencji i w trakcie jej spełniania⁴⁰. Czynem jest relacja odpowiedniego rodzaju zachodząca pomiędzy stanem umysłu nazywanym intencją a stanem rze-czy lub zdarzeniem⁴¹. Poniższa defi nicja pozwala uchwycić istotę tego pomysłu.

TCS Teoria czynu Searle’a. Czynem nazywamy odpowiedni, strukturalny związek pomiędzy intencją a zdarzeniem odpowiadającym jej treści pro-pozycjonalnej.

Defi nicja ta jest zbyt szeroka, ponieważ zgodnie z nią posiadanie intencji, któ-rej treść odpowiada faktycznie zaistniałemu zdarzeniu, wystarczy do przypisania odpowiedzialności za to zdarzenie. Tymczasem nie jest tak w każdym przypadku.

Interesującego przykładu dla tezy przeciwnej dostarczył Roderick M. Chisholm⁴². KCh Kontrprzykład Chisholma: Sprawca ma intencje zabicia swojego wujka,

w tym celu aranżuje spotkanie, celuje do niego z broni, ale tuż przed odda-niem strzału wujek umiera na skutek uderzenia w jego głowę meteorytu.

Znalazł się w tym miejscu na skutek zabiegów sprawcy, ale trudno będzie nam zakładać, że zginął w wyniku jego czynu.

Zauważmy, że zdarzenie „śmierć na skutek upadku meteorytu”: a) nie jest intencjonalne (nie sposób opisać je jako intencjonalne); b) nie jest powodowane przez sprawcę (lecz raczej kosmiczny – dosłownie i w przenośni – zbieg okolicz-ności); c) nie jest wolicjonalne (upadkowi meteorytu nie towarzyszy odpowiednia wolicja). A zatem wszystkie dotychczasowe teorie czynu pozwalają we właściwy

39 Por. Searle 1985: 11.

40 Por. Searle 1985: 80. Treść propozycjonalna stanu mentalnego znaczy tyle, że treść tego stanu, a zatem przedmiot jego domniemanego odniesienia, może zostać ujęta za pomocą zdania.

Jest to w istocie założenie, przyjmowane przez zdecydowaną większość fi lozofów zajmujących się umysłem, że treści umysłowe są wyrażalne za pomocą języka. Co w przypadku niektórych emocji oczywiście nie zawsze musi być prawdą.

41 Searle (1985: 88): „(…) action is a causal and Intentional transaction between mind and the world”.

42 Por. Chisholm 1966: 37.

sposób interpretować KCh. W świetle każdej z nich w KCh brakuje jakiegoś ele-mentu, który pozwalałby mówić o czynie. Tym samym tropem podąża Searle.

Wprawdzie w KCh wuj ginie w wyniku podjętych przygotowań do jego zabicia, ale nadal jest to raczej wypadek⁴³.

Jego zdaniem, brakującym elementem będzie tutaj coś, co postanawia on nazwać intencją-w-czynieniu (intention-in-action), czyli domniemany waru-nek przypisania sprawcy zdarzenia. Searle uzasadnia założenie istnienia intencji w czynieniu poprzez praktykę językową. Zauważa on mianowicie, że „The cha-racteristic form of expression of an intention of action is ‘I am doing A’”⁴⁴. Zatem osoby czasami identyfi kują siebie jako sprawcę działającego z intencją wyłącznie na podstawie wykonywania określonego działania. Uprzednie stany intencjonal-ne nie są do tego potrzebintencjonal-ne. Czy jednak możliwe jest przypisanie sprawstwa bez takiej identyfi kacji, a więc bez rzekomego istnienia intencji w czynieniu? Oczy-wiście nie i na tym polega właśnie rozwiązanie KCh proponowane przez Searle’a.

Przypadek wujka wyklucza istnienie intencji w czynieniu po stronie sprawcy, gdyż z pewnością nie powie on „ja sam robię Z”, gdzie w miejscu „Z” stać będzie zwrot „uderzenie meteorytu w głowę”.

Intencja-w-czynieniu jest zatem warunkiem koniecznym przypisania spraw-stwa, choć w przeciwieństwie do intencji poprzedzających czyn wcale nie musi być ona uświadamiana. Zdaniem Searle’a, intencja-w-czynieniu stanowi po pro-stu intencjonalny składnik czynu, a więc nakierowany na pozazmysłową rzeczy-wistość stan mentalny odpowiedniego rodzaju i jako taki od czynu nieseparowal-ny⁴⁵. Searle dodaje, że propozycjonalna treść intencji, obojętne – uprzedniej czy intencji-w-czynieniu, musi uwzględniać nie tylko wystąpienie zdarzenia przypi-sywanego sprawcy, ale również to, że ma ono miejsce na skutek posiadania przez sprawcę odpowiednich intencji⁴⁶. Oznacza to, że zarówno intencja-w-czynieniu, jak i intencja uprzednia są kauzalnie samoodnoszące się – ich zgodność z rzeczy-wistością opiera się na tym, że pozostają one w odpowiedniej relacji kauzalnej do zdarzeń, których zachodzenie stanowi element zbioru warunków zgodności z in-tencją wyznaczonych poprzez opis zachowania się sprawcy. Przykładowo, jeżeli podnoszę do góry rękę, mając taką intencję, konieczne jest założenie, że w skład jej treści propozycjonalnej wchodzi to, że podnoszę rękę, działając pod wpływem tej właśnie intencji.

Zdaniem Searle’a, pojęcie stanu intencjonalnego i intencji-w-czynieniu do-starcza odpowiedniego objaśnienia pojęcia czynu. Oceniając jego propozycję,

43 Searle (1985: 83): „[it] is not true to say that he carried out his intention to kill his uncle or that his intention was satisfi ed”.

44 Tamże: 84.

45 Tamże (1985: 84): „(…) the intention in action just is the Intentional content of the action; the action and the intention are inseparable (…)”.

46 Tamże (1985: 93): „The Intentional content of intention of action determines that it is satisfi ed only if the event that is its condition of satisfaction is caused by it”.

powinniśmy zwrócić uwagę w szczególności na sposób, w jaki ujmuje ona usiło-wanie, zaniechanie czy efekt akordeonu.