W dzisiejszych czasach badacze w wyniku licznych rozczarowań wynikami uzyskanymi w ramach metod ilościowych poszukują metod, które pomogłyby im uchwycić złożoność świata społecznego. Jedną z takich metodologii umożliwiających prowadzenie badań jakościowych i analizy danych, a także budowania na ich podstawie teorii, jest metodologia teorii ugruntowanej (Hammersley, Atkinson 2000, s. 20, Konecki 2000, s. 25).
Teoria ugruntowana, którą wykorzystuje w niniejszej pracy, została stworzona we współpracy Barneya Glasera i Anzelma Straussa podczas badań dotyczących pracy instytucji opieki zdrowotnej. Później stopniowo rozszerzano zakres badań także o inne perspektywy badawcze (Konecki 2000, s. 25). Jak pisze Babbie, Glaser oraz Strauss „połączyli ze sobą dwie główne tradycje badawcze: pozytywizm i interakcjonizm” (Babbie 2003, s. 318), a samą teorię ugruntowaną „można przedstawić jako próbę łączenia podejścia naturalistycznego z pozytywistyczną troską o systematyczny zestaw procedur przy przeprowadzaniu badań jakościowych”
(Babbie 2003, s. 319).
Założeniem metodologii teorii ugruntowanej jest wyłanianie się teorii z danych empirycznych, i późniejszy systematyczny proces analizowania zebranych materiałów. Co warte podkreślenia, teoria ugruntowana była zwykle „teorią średniego
zasięgu”, co oznacza, że jej pojęcia i terminy wywodzą się z obserwacji i opisu obszaru badanych zjawisk. (Konecki 2000, s. 26).
Tak proces generowania teorii w metodologii teorii ugruntowanej opisuje Konecki:
„budowanie teorii traktowane jest jako proces, a nie jako weryfikacja wcześniej zebranych hipotez na podstawie później zebranych danych” (Konecki 2000, s. 27).
Zwraca także uwagę na fakt, że w teorii tej występuje proces generowania, co oznacza, że zbieranie danych, budowanie hipotez i ich weryfikacja nie są wyraźnie rozdzielone w czasie (Konecki 2000, s. 27).
Warto zaznaczyć, że teoria w tym przypadku nie jest adresowana tylko i wyłącznie do badaczy, ale powinny ją rozumieć także osoby badane. Dlatego też teoria ugruntowana powinna umożliwiać rozumienie, wyjaśnianie i przewidywanie zachowań, których dotyczy (Konecki 2000, s. 28). Aby tak się mogło stać, „teoria musi być dostosowana, musi pracować, ponadto powinna być istotna dla działalności osób w obszarze badanym, dająca się modyfikować oraz powinna dać się odnieść do innych obszarów badawczych oraz zastosowanych tam metod badawczych”
(Konecki 2000, s. 28).
Przystępując do prowadzenia badań metodą teorii ugruntowanej należy podkreślić rolę teoretycznego pobierania próbek. Metoda ta polega nie tylko na weryfikacji hipotez jak ma to miejsce w przypadku badań statystycznych, ale przede wszystkim na zbieraniu, kodowaniu i analizowaniu danych w procesie badawczym, po czym badacz decyduje, jakie i gdzie należy zdobyć jeszcze dane służące opracowaniu teorii. Generalną procedurą w teoretykznym pobieriniu próbek jest metoda permanentnej qnalizy porównawczej, które polega na: porównywaniu ze sobą różnych przypadków w celu ustalenia cech wzajemnie je wiążących, a także określenie tego, co jest wspólne w różnych, zmiennych warunkach występowania badanych zjawisk. Poza tym pojęcia porównywane są z jeszcze innymi empirycznymi przypadkami, co pozwala wygenerować nowe teoretyczne własności daneoo pojęcia i nowe hipotezy. Metoda ta pozwala na jednoczesoe porównywanie ze sobą pojęć tak, by dopasować je do zbioru zebranych wskaźników (Konecki 2000, s. 30- 31).
W trakcie zbierania danych badacz dochodzi do momentu teoretycznego nasycenia. Uwzględnić tu należy wagę dokładnego i systematycznego etapu analizy zebranych materiałów pochodzących z różnego rodzaju materiałów, w którym to należy zatrzymać się w procesie teoretycznego pobierania. „Nasycenie oznacza, że nie ma już żadnych dodatkowych danych i socjolog może już opracowywać
własności kategorii. Staje się on empirycznie przekonany, że kategoria jest nasycona, ponieważ widzi ciągłe pojawianie się podobnych przykładów” (Glaser, Strauss 1967, s. 61 za Konecki 2000, s. 31).
Podstawowymi elementami teorii są kategorie i ich własności, a także hipotezy. Jak pisze Konecki: „Kategorie powstają w trakcie procesu różnicowania elementów obserwowanej rzeczywistości bądź zjawisk według jakiegoś kryterium.
Różnicowanie według kryterium jest podstawową operacją, podczas której czyni się rozróżnienia” (Konecki 2000, s. 29). „Natomiast własności kategorii to cecha, która może być skonceptualizowana i jednocześnie pozwalać na pewną dozę specyficzności wymaganej przez analityka do celów jego badania” (Konecki 2000, s. 29). „W trakcie generowania kategorii badacz odkrywa powiązania pomiędzy kategoriami, to jest hipotezy. Podczas pracy terenowej powiązania te są często obserwowane in vivo, co oznacza, że badacz dokładnie widzi je, jak zachodzą”
(Konecki 2000, s. 29).
Kategorie i ich własności generowane są w trakcie procedury kodowania. Kodowanie w badaniach jakościowych „wydobywa” ze zdobytego materiału kategorie i ich własności co pozwala na przeniesienie danych na poziom konceptualny (Konecki 2000, s. 48). Możemy wyróżnić dwa podstawowe typy kodowania: rzeczowe i teoretyczne. Kodowanie rzeczowe pozwala na skonceptualizowanie danego obszaru badań poprzez nadanie nazw bądź przypisanie pojęć zebranemu materiałowi empirycznemu opisującemu rzeczywistości. Z kolei kodowanie teoretyczne dotyczy konceptualizacji wzajemnych relacji między poszczególnymi kategoriami, to jest budowania hipotez (Konecki 2000, s. 51).
Metodologia teorii ugruntowanej ukazuje, że badania jakościowe nie są swobodną twórczością literacką badacza, lecz żmudną, systematyczną pracą polegającą na zbieraniu, kodowaniu, analizowaniu i pisaniu not teoretycznych, a to wszystko oparte jest na procedurach ciągłego porównywania oraz teoretycznego pobierania próbek. Teoria ta pozwala uczynić jawnym, proces wzajemnych wpływów rzeczywistości i analityka (Konecki 2000, s. 32, Hammersley, Atkinson 2000, s. 196).
Warto w tym miejscu dodać, że osoba prowadząca badania wchodząc na teren badawczy powinna maksymalnie ograniczyć prekonceptualizację badawczą tak, aby problemy badawcze mogły wyłonić się w trakcie badań. Badaczowi trudno w zupełności odciąć się od posiadanej dotychczas przez siebie wiedzy, lecz jednak
zachowanie takie pozwala otrzymać w trakcie badań tzw. kontekst odkrycia (Konecki 2000, s. 26 – 27).
1.3. Triangulacja
Narzędziem pozwalającym ukazać obserwatora jako zewnętrznego obserwatora zjawisk jest proces triangulacji. Pozwala on zwiększyć pewność, prawomocność, wiarygodność, czy możliwość uogólnienia wniosków, które wygenerowane zostały w trakcie badań (Konecki 2000, s. 95). Proces ten polega na porównywaniu danych dotyczących badanego zjawiska, ale pochodzących z różnych etapów badań terenowych (Hammersley, Atkinson 2000, s. 236). Pozwala uzyskać pewien dystans do materiałów uzyskanych w wyniku stosowania różnych technik badawczych w stosunku do jednego problemu badawczego. Jest to szczególnie cenne w przypadku badań terenowych (Konecki 2000, s. 85).
Norman Denzin wyróżnił cztery typy triangulacji. W przypadku prowadzonych przeze mnie badań wykorzystałem trzy z nich: triangulację danych, która pozwala sprawdzić słuszność badań zebranych w wyniku zastosowania różnych źródeł (Hammersley, Atkinson 2000, s. 236), triangulację metodologiczną polegającą z kolei na użyciu wielu metod dla zbadania pojedynczego problemu oraz triangulację metodologiczną przy interpretacji zebranych danych (Konecki 2000, s. 86).