kryzysowego w wybranych województwach Polski
4.1. Terytorium Polski jako obszar narażony na wystąpienie katastrof naturalnych
Na obszarze Polski istnieje niebezpieczeństwo wystąpienia różnych zagrożeń o charakterze naturalnym. Decydują o tym nie tylko pora roku, ale także ukształ towanie powierzchni czy warunki przyrodnicze. Możliwość wystąpienia zdarzeń mających znamiona katastrofy naturalnej jest zróżnicowana w skali kraju. Niektó re zdarzenia mogę występować jednocześnie na tym samym obszarze.
Zgodnie z danymi historycznymi występowanie poszczególnych zdarzeń moż na pogrupować według okresów, podczas których istnieje największe prawdopo dobieństwo ich wystąpienia (tabela 4.1).
Największe straty finansowe dla gospodarki wywołują powodzie. Obecnie – w wyniku zmian klimatycznych – zachodzi niebezpieczeństwo wystąpienia zagro żeń z ich powodu także w innych, niewymienionych wcześniej miesiącach. Powo dzie opadowonawalne oraz opadoworozlewne występują zazwyczaj w okresie od marca do października, powodzie roztopowe – od stycznia do kwietnia, a roz topowoopadowe – od stycznia do kwietnia. Powodzie sztormowe zwykle obser wuje się od grudnia do stycznia, a powodzie zatorowe – od grudnia do kwietnia. Może ponadto dochodzić o dowolnej porze roku do powodzi związanych z awa riami budowli przeciwpowodziowych czy niewłaściwym gospodarowaniem wodą na obszarze zbiorników wodnych.
Najczęściej występującymi na terenie Polski powodziami są te o charakterze opadowym. Najbardziej narażone na to zagrożenie są tereny województw: dolno śląskiego, opolskiego, śląskiego, małopolskiego oraz podkarpackiego, a dokład niej tereny położone w zlewniach rzek: Odry (od Małej Panwi do Nysy Kłodzkiej, od Kłodnicy do Małej Panwi, od Olzy do Kłodnicy), Olzy, Sanu (od Osławy do Wiaru), Wisły (od Soły do Skawy, od Wisły do Przemszy – tzw. Małej Wisły), Nysy Kłodzkiej (od Ścinawki do zbiornika Otmuchów, zlewnia zbiornika Otmu chów – Nysa Kłodzka – zlewnia zbiornika Nysa, od Nysy Kłodzkiej do Ścinawki), Wisłoki, Odry (od ujścia Kaczawy do ujścia Baryczy – ale bez Baryczy, od ujścia
Widawy do ujścia Kaczawy), Kaczawy, Bystrzycy, Bugu (od ujścia Huczwy do uj ścia Krzny – jednak bez Krzny)1.
Tabela 4.1. Występowanie zagrożeń naturalnych a straty finansowe
Zagrożenie/miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Powodzie roztopowe Powodzie roztopowo-opadowe Powodzie zatorowe Powodzie opadowe Powodzie sztormowe Osuwiska Wichury Trąby powietrzne
Silne mrozy, zamiecie i zawieje śnieżne Pożary lasów Grypa Susza Halny Lawiny śnieżne Upał Legenda:
Zagrożenia przynoszące bardzo duże straty finansowe Zagrożenia przynoszące duże straty finansowe Zagrożenia przynoszące średnie straty finansowe Zagrożenia przynoszące małe straty finansowe
Źródło: Zagrożenia okresowe występujące w Polsce, Wydział Analiz Rządowego Centrum Bezpieczeństwa, styczeń 2012, s. 3.
Osuwiska występują najczęściej na naturalnych stokach, zboczach dolin oraz zbiorników wodnych, obszarach źródłowych rzek, a ponadto na skarpach wyko pów, nasypów i wyrobisk. Uaktywniają się one przede wszystkim w okresie od maja do sierpnia, a także w czasie powodzi opadowych. Większość osuwisk na terenie Polski zlokalizowana jest w Karpatach. Wynika to z budowy geologicz nej podłoża, dynamiki rzeźby terenu, dużej siły erozyjnej rzek czy działalności
1 Zagrożenia okresowe występujące w Polsce, Wydział Analiz Rządowego Centrum Bezpieczeń-stwa, styczeń 2012, s. 4.
człowieka, zaburzającej równowagę stoków. Osuwiska występują także nad Bałty kiem, w dolinach dużych rzek, w Sudetach, Górach Świętokrzyskich, na Roztoczu oraz na Wyżynie Lubelskiej, a także na obszarach pogórniczych, gdzie eksploata cja odbywała się metodą odkrywkową.
Trzęsienia ziemi w Polsce występują najczęściej w rejonie Karpat oraz na Dol nym Śląsku, ponadto na zachodniej krawędzi platformy wschodnioeuropejskiej – w strefie rozłamowej Teisseyre’aTornquista, w regionie świętokrzyskim oraz w północnowschodniej części kraju. Odnotowuje się też zapadowe trzęsienia zie mi – mające postać tąpnięć. Dotyczą one terenów górniczych, na których prowa dzona jest działalność wydobywcza. Trzęsienia ziemi, oprócz północnowschod niej części kraju, są związane z głębokimi rozłamami skorupy ziemskiej. Wstrząsy występujące w Karpatach to efekt rozładowywania naprężeń nagromadzonych w starych strefach subdukcji, w których wyniku powstał orogen karpacki2.
Na obszarze kraju mogą występować wichury, czasem gwałtowne, związane z ogól ną cyrkulacją atmosfery, jak też silne wiatry lokalne (np. wiatry górskie – fen i halny), a ponadto powstawać mogą trąby powietrzne. Wichury występują najczęściej w okre sie od listopada do marca, halny – od października do lutego, a trąby powietrzne od maja do sierpnia. Wystąpienia trąby powietrznej w konkretnym miejscu i czasie nie da się obecnie przewidzieć. Rejonami, gdzie tego rodzaju zjawiska obserwuje się naj częściej, są: Dolny Śląsk, dorzecze Odry, Małopolska i południe Polski3.
Silne mrozy, zawieje i zamiecie śnieżne występują w okresie od grudnia do lu tego na całym terytorium Polski, jednak najniższe średnie wartości temperatury dotyczą obszarów górskich. W nizinnej części kraju najchłodniejszym obszarem jest rejon północnowschodni, w okolicach Suwałk4.
Najwyższe temperatury powietrza (upały) odnotowuje się w Polsce zazwyczaj od lipca do sierpnia. Dotyczą one całego obszaru kraju. Pojawienie się zaś suszy zależne jest od warunków pogodowych. Największe straty w gospodarce przynosi susza pa nująca w marcu oraz od czerwca do września. Susze atmosferyczne występowały naj częściej na Nizinie Wielkopolskiej, Pojezierzu Wielkopolskim, Nizinie Śląskiej, Przed górzu Sudeckim, Nizinie Mazowieckiej, Nizinie Podlaskiej, Pojezierzu Mazurskim. Z kolei susze hydrologiczne – na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolskiej (zwłaszcza w zlewniach Wełny oraz Sarny), Nizinie Podlaskiej (w zlewni Pisy), we wschodniej części Wyżyny Lubelskiej. Najdłużej trwające susze hydrologiczne doty kały terenów południowej części Pojezierza Pomorskiego, Pojezierza Wielkopolskiego oraz Niziny Wielkopolskiej, Niziny Podlaskiej i wschodniej części Wyżyny Lubelskiej5.
2 W. Mizerski, Geologia dynamiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 285. 3 Zagrożenia okresowe…, s. 7–8; por. np. H. Lorenc, Struktura maksymalnych prędkości wiatru
w Polsce, [w:] Klęski żywiołowe a bezpieczeństwo wewnętrzne kraju, red. H. Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2012, s. 33–59. 4 Zagrożenia okresowe…, s. 10.
5 Ibidem, s. 15–17, por. np. R. Farat, M. Kępińska-Kasprzak, P. Kowalczak, P. Mager, Susze na obszarze Polski w latach 1951–1990, Materiały Badawcze Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Seria:
Pożary, w tym pożary lasów, występują najczęściej w okresie od marca do wrześ nia. Wynika to z panujących wówczas warunków pogodowych, sprzyjających spadkowi wilgotności ściółki leśnej. Można się ich spodziewać na obszarze całego kraju, jednak największe zagrożenie dotyczy lasów jednorodnych, iglastych6.
Wśród chorób zakaźnych ludzi największe zagrożenie w Polsce wywołują wirusy grypy A, B i C. Okres zachorowań to czas od września do kwietnia – w zależności
od panujących warunków pogodowych7. Epidemie chorób zakaźnych mogą doty
czyć obszaru całego kraju, a miejscami najbardziej narażonymi są duże skupiska ludności, jak np. szkoły, budynki użyteczności publicznej czy zakłady przemysłowe.
Choroby roślin uprawnych (epifitozy) występować mogą w całym kraju, a ich nasilenie zależy od intensywności upraw. Z kolei choroby zwierząt (epizootie) ob serwuje się przede wszystkim na terenach rolniczych (hodowlanych).