Twierdzenie Coase’a – geneza i różne ujęcia

Nazwa „twierdzenie Coase’a” (the Coase theorem) jest w pewien sposób myląca, ponieważ nie denotuje precyzyjnie określonego twierdzenia, którego autorem

2 Początki współczesnej L&E związane są z grupą ekonomistów z Uniwersytetu w Chicago z lat 40. XX w., pracujących pod kierunkiem Aarona Directora. W 1958 r. środowisko to zaczęło wydawać czasopismo naukowe The Journal of Law & Economics, które z czasem zyskało światową renomę [por. Mackaay 2000: 74].

3 Coase odnosił swe rozważania do regulacji prawnych, bowiem w świecie dodatnich kosz-tów transakcyjnych prawo jest istotnym czynnikiem wpływającym na gospodarkę [szerzej por. Pomaskow 2016].

Twierdzenie Coase’a w ujęciu ekonomicznej analizy prawa 103 miałby być Coase. Różne sformułowania rozpatrywanego twierdzenia opierają się jednak na dorobku naukowym badacza, a konkretnie na spostrzeżeniach do-tyczących przede wszystkim kosztów transakcyjnych, efektywnej ekonomicznie alokacji zasobów oraz efektów zewnętrznych. Twierdzenie Coase’a rekonstruo-wane było więc na rozmaite sposoby przez różnych autorów na podstawie trzech artykułów dotyczących wspomnianych zagadnień: The Nature of the Firm [Coase 1937: 368-405], The Federal Communications Commission [Coase 1959: 1-40] oraz The Problem of Social Cost [Coase 1960: 1-44]. Nie sposób zatem przystąpić do prezentacji twierdzenia Coase’a bez przynajmniej skrótowego nawiązania do wspomnianych prac.

W artykule The Nature of the Firm autor stara się odpowiedzieć na pytanie: dlaczego powstają przedsiębiorstwa?4 W swoich rozważaniach zwraca m.in. uwagę, że dokonywane przez pojedyncze osoby transakcje rynkowe są często obarczone innymi kosztami niż tylko cena danego towaru lub usługi [Coase 1937: 390-391]. Jedną z przyczyn powstawania przedsiębiorstw (jako wewnętrznie zor-ganizowanych struktur) ma być możliwość redukcji owych kosztów5. Spostrzeże-nia te można uznać za antycypację problemu istotności kosztów transakcyjnych.

Praca The Federal Communications Commission dotyczy problematyki rozdysponowania częstotliwości nadawczych stacji radiowych w Stanach Zjed-noczonych w latach 1910-1959. W związku z powstaniem bardzo dużej liczby stacji radiowych na początku trzeciej dekady XX w. przyznawanie częstotliwości (jako ograniczonego zasobu) leżało w gestii administracji państwowej. Coase argumentuje, że gdyby z określoną częstotliwością związane były sprecyzowane prawa rzeczowe (a zatem przede wszystkim prawo własności – przed wprowa-dzeniem regulacji częstotliwości nie były przedmiotem praw rzeczowych, co powodowało chaos), to interwencja państwowa byłaby zbędna, ponieważ alokacja zasobów nastąpiłaby za pomocą mechanizmów rynkowych [Coase 1959: 25]. Co więcej, prawo do nadawania na określonych częstotliwościach już pośrednio stało się przedmiotem transakcji jako składowa będącej przedmiotem sprzedaży stacji nadawczej [Coase 1959: 23]. Z uogólnienia poczynionych w artykule ob-serwacji wynika, że swoboda umów wraz z systemem dobrze sformułowanych praw rzeczowych sprzyjają efektywnej ekonomicznie alokacji dóbr – ta uwaga to kolejna istotna składowa twierdzenia Coase’a.

W publikacji The Problem of Social Cost porusza problem tzw. efektów ze-wnętrznych, to znaczy kosztów ponoszonych przez osobę trzecią, powodowanych

4 Polskie słowo „firma” w uzusie potocznym jest synonimem przedsiębiorstwa, jednak w ję-zyku prawnym oznacza nazwę osoby prawnej lub imię i nazwisko osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą [por. art. 43⁴ i 43⁵ 1 w zw. z art. 43¹ ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm. (dalej: kc)].

5 Szerzej problematykę kosztów transakcyjnych w powiązaniu z przyczynami powstawania przedsiębiorstw w ujęciu Coase’a przedstawia m.in. Tomasz Gruszecki [2002: 208-215].

104 TOMASZ FAMULSKI

przez działalność innej osoby. Zdaniem Coase’a efekty zewnętrzne mogłyby być przedmiotem transakcji, gdyby koszty transakcyjne były zerowe. Ze względu jed-nak na istnienie kosztów transakcyjnych nie dochodzi do efektywnej ekonomicz-nie alokacji dóbr. Autor stawia tezę, że przy zerowych kosztach transakcyjnych regulacje prawne byłyby bez znaczenia dla efektywnej ekonomicznie alokacji dóbr. Jednak taka sytuacja w rzeczywistości nie występuje. Badacz postuluje więc, by system prawa prowadził do takiej efektywnej ekonomicznie alokacji dóbr, jaka mogłaby wystąpić, gdyby koszty transakcyjne nie stanowiły dla niej przeszkody [Coase 1960: 27-28]. Poczynione w przywołanym artykule spostrzeżenia stanowią już w pełni ukształtowane fundamenty twierdzenia Coase’a.

Jak już wspomniano, sam badacz nigdy nie sformułował explicite twierdzenia, które można by określić mianem „twierdzenia Coase’a” (the Coase theorem). Nie zmienia to faktu, że wszelkie późniejsze tezy, którym przypisuje się tę na-zwę, są zainspirowane pracami Coase’a, przede wszystkim ideami wyłożonymi w artykule The Problem of Social Cost. Pierwsze sformułowanie twierdzenia przypisuje się George’owi Stiglerowi, który w wydanym w 1966 r. podręczniku omówił zagadnienie efektów zewnętrznych i kosztów transakcyjnych [Stigler 1966: 113]. Do tego też sformułowania odniósł się Coase w swoim wykładzie noblowskim [Coase 1991].

Na przestrzeni lat przedstawiano zatem rozmaite wersje twierdzenia, czasem znacznie różniące się między sobą i akcentujące inne jego składowe6. Jedno z najwcześniejszych sformułowań, zaproponowane przez Guida Calabresiego, przyjęło następującą postać: „jeżeli założyć racjonalność [stron], brak kosztów transakcyjnych oraz brak prawnych przeszkód dla zawierania transakcji, wszelkie błędne alokacje zasobów zostaną naprawione na rynku za pomocą transakcji” [Calabresi 1968: 68]7. Inną wersję przedstawił A. Mitchell Polinsky: „jeżeli koszty transakcyjne są zerowe, struktura prawa nie ma znaczenia, ponieważ w każdym wypadku nastąpi efektywny rezultat” [Polinsky 1974: 1665]8. O wiele bardziej rozbudowane sformułowanie twierdzenia proponują Elizabeth Hoffman i Matthew Spitzer: „zmiana reguły odpowiedzialności pozostawi decyzje pod-miotów dotyczące produkcji oraz konsumpcji bez zmian oraz pozostaną one efektywne ekonomicznie, jeżeli zajdą następujące okoliczności: (a) dwa podmioty dla każdego efektu zewnętrznego będą dokonywać transakcji, (b) będą posiadały zupełną wzajemną wiedzę co do swoich funkcji produkcji, zysku lub użyteczności, (c) będą istniały konkurencyjne rynki, (d) zerowe koszty transakcyjne, (e)

bez-6 Bogaty przegląd sformułowań twierdzenia Coase’a można odnaleźć w: Medema, Zerbe 2000: 837-838.

7 W oryginale: „If one assumes rationality, no transaction costs, and no legal impediments to bargaining, all misallocations of resources would be fully cured in the market by bargains”.

8 W oryginale: „If transaction costs are zero the structure of the law does not matter because efficiency will result in any case”.

Twierdzenie Coase’a w ujęciu ekonomicznej analizy prawa 105 kosztowy system sądowy, (f) producenci zmaksymalizują zyski, a konsumenci użyteczność, (g) nie będą występowały efekty majątkowe, (h) podmioty będą dokonywały wzajemnie korzystnych transakcji przy braku kosztów transakcyj-nych” [Hoffman, Spitzer 1982: 73]9.

Istnieje oczywiście więcej sformułowań twierdzenia Coase’a, jednak już na podstawie zacytowanych trzech wersji można wyciągnąć pewne wnioski ich dotyczące. Przede wszystkim, centralna teza obejmuje zawsze brak kosztów transakcyjnych i będącą efektem tego braku możliwość efektywnej ekono-micznie alokacji dóbr. Istotny jest również komponent twierdzenia dotyczący prawa: w sytuacji zerowych kosztów transakcyjnych rozstrzygnięcie prawne jest nieistotne, ponieważ strony zawsze będą w stanie dojść do porozumienia co do efektywniej ekonomicznie alokacji dóbr za pomocą transakcji. Odnoto-wać warto również fakt, że formułowane twierdzenie może być obwarowane dodatkowymi zastrzeżeniami, np. co do racjonalności stron. Esencją jednak pozostaje teza co do możliwości efektywnej ekonomicznie alokacji dóbr, gdy koszty transakcyjne są zerowe. Z tej też przyczyny pojęcie kosztów transak-cyjnych wymaga przybliżenia.