elektroniczne agregatory płatności – postawy i zachowania e-konsumentów
2. zmiany na rynku płatności w Polsce 1. Tradycyjne formy płatności
Dokonanie transakcji płatniczej wymaga użycia instrumentu płatniczego. In-strument płatniczy to „zindywidualizowane urządzenie lub uzgodniony przez użytkownika i dostawcę usług płatniczych zbiór procedur, z których korzysta użytkownik usług płatniczych w celu zainicjowania zlecenia płatniczego”1.
Instrumenty płatnicze dzielą się według kilku kryteriów. Tabela 1 przedsta-wia podział podstawowych instrumentów ze względu na formę płatności oraz moment zapłaty.
Według kryterium fizycznej formy instrumenty mogą być papierowe, kartowe oraz elektroniczne. Z uwagi na moment opłacenia w stosunku do momentu użycia wyróżnia się instrumenty typu pay before, czyli przedpłacone, instrumenty typu pay now, co oznacza, że są opłacone w dniu użycia i instrumenty typu pay later, czyli opłacone po dniu użycia. Z kolei kryterium kierunku transferu pieniądza
1 Dyrektywa 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego, Dz.Urz. UE L 319.
Elektroniczne agregatory płatności – postawy i zachowania e-konsumentów… 141
dzieli instrumenty na uznaniowe i obciążeniowe. Z instrumentami uznaniowymi spotkać można się w przypadku zlecenia wydanego przez płatnika, natomiast instrumenty obciążeniowe dotyczą zleceń wydanych przez beneficjenta. Czwarte kryterium odnosi się do formy pieniądza, w tym wypadku instrumenty mogą przyjąć formę gotówkową lub bezgotówkową [Iwańczuk, Kotliński 2008: 21].
Rozliczenia gotówkowe wykorzystywane są zazwyczaj w transakcjach nisko-kwotowych między osobami fizycznymi oraz między osobą fizyczną a podmiotem gospodarczym [Iwańczuk, Kotliński 2008: 21]. Zaletą gotówki jest to, że po jej otrzymaniu w ramach transakcji płatniczej można niemal natychmiast wyko-rzystać ją do kolejnych transakcji. Wśród gotówkowych rozliczeń pieniężnych przeprowadzanych przez banki największym uznaniem wśród klientów cieszą się wpłaty na rachunki bankowe oraz czeki gotówkowe.
Tabela 1. Podział podstawowych instrumentów płatniczych
Wyszczególnienie
Instrumenty papierowe
Instrumenty
kartowe Instrumenty elektroniczne gotówkowe bezgotów-kowe
Instrumenty typu pay before czek
podróż-ny – karta przedpła-cona płatność mobilna (elektro-niczna portmonetka, żądanie zapłaty na telefon), płatność online Instrumenty typu pay now uznaniowe gotówka, wpłata gotówkowa, przekaz pocztowy, przekaz pieniężny polecenie przelewu, zlecenie sta-łe (standing order) płatność mobil-na ze środków na rachunku bankowym przelewy elektroniczne (home banking, corporate
banking, direct credit), serwis
płatności wirtualnych (zasi-lany e-przelewem lub kartą debetową)
obciążenio-we – polecenie zapłaty karta debeto-wa, płatność mobilna oparta na emisji karty debetowej
polecenie zapłaty (direct
de-bit), GOBI, serwis płatności
wirtualnych – prośba o zapła-tę na e-mail (zasilany e-prze-lewem lub kartą debetową) Instrumenty
typu pay
later
uznaniowe – – płatność
mo-bilna – opłata pobierana przez operatora (np. Premium SMS)
serwis płatności wirtualnych (zasilany kartą kredytową)
obciążenio-we czek gotów-kowy czek rozra-chunkowy karta kredyto-wa, karta obcią-żeniowa (typu
charge),
płatność mobil-na kartą kredy-tową
serwis płatności wirtualnych – prośba o zapłatę na e-mail (zasilany kartą kredytową)
142 BEATA ROżEK
Najpopularniejszy instrument płatności bezgotówkowych w Polsce to pole-cenie przelewu. Warunkiem dokonania tego typu transakcji jest posiadanie przez dłużnika na rachunku bankowym odpowiedniej ilości środków pieniężnych, które pokryją dług bądź prawa do limitu debetowego. Odmianą polecenia przelewu jest zlecenie stałe (standing order) [Kudła 2011: 242].
Polecenie zapłaty jest odpowiednikiem produktu direct debit, który funkcjo-nuje w krajach UE. Stanowi ono odwrotność dla polecenia przelewu, gdyż w tym przypadku to nie dłużnik, lecz wierzyciel inicjuje transakcję. Bank wierzyciela dokonuje uznania jego rachunku bankowego po otrzymaniu od banku dłużnika kwoty środków, na jaką opiewa polecenie zapłaty [Obrót bezgotówkowy… 2008: 13]. Zaletą tego instrumentu jest to, że klient nie musi pilnować terminów płat-ności, wystarczy, że ma na rachunku określoną kwotę pieniędzy w momencie rozrachunku.
Kolejny bezgotówkowy instrument płatniczy to czek rozrachunkowy. Po-winien on zawierać takie same elementy jak czek gotówkowy. Na jego podsta-wie bank obciąża, a następnie uznaje rachunki określone w treści dokumentu, czyli rachunki należące do trasanta (dłużnika) i remitenta (wierzyciela) [Kudła 2011: 246].
Wśród instrumentów płatniczych wyróżnia się również karty płatnicze. Warunkiem otrzymania karty płatniczej jest zawarcie umowy z bankiem, który zobowiązuje się wobec posiadacza karty do rozliczania transakcji dokonanych przy jej użyciu, z kolei posiadacz karty deklaruje, że zapłaci kwotę, na jaką do-konana była operacja razem z opłatami i prowizjami, które są należne wydawcy karty, bądź że spłaci swoje zobowiązania na wskazany przez wydawcę rachunek [Cichy 2013: 226].
Zarówno obrót gotówkowy, jak i bezgotówkowy mają ogromny wpływ na to, jak rozwija się gospodarka danego kraju. W Polsce gotówka jest nadal ważnym instrumentem płatności. Badanie zwyczajów płatniczych Polaków wykazało, że wśród wszystkich płatności detalicznych aż 81,8% z nich dokonywane było gotówką, płatności kartami stanowiły 16,6%, a udział transakcji wykonywanych poleceniem zapłaty wynosił jedynie 1,6%. W przełożeniu na wartościową struk-turę sposobów płatności udział gotówki wynosił około 64%, kart około 31%, natomiast poleceń przelewu 5,5% [Koźliński 2013: 122-123].
Biorąc pod uwagę transakcje bezgotówkowe, widoczny jest znaczący udział poleceń przelewu. Choć w porównaniu do lat poprzednich udział ten zmniejszył się, to polecenie przelewu nadal ma zdecydowaną przewagę nad pozostałymi bezgotówkowymi instrumentami płatności. Jak pokazano w tabeli 2, w 2005 r. ich udział wynosił aż 73,06%, natomiast w 2014 r. 50,94%. Obok polecenia przelewu bardzo ważny udział w obrocie bezgotówkowym mają karty płatnicze. Od 2005 r. zauważalny jest stały wzrost ich wykorzystania (2005 r. 25,75%, 2014 r. wzrost do 48,44%). Łączny udział obu instrumentów w całości obrotu bezgotówkowego
Elektroniczne agregatory płatności – postawy i zachowania e-konsumentów… 143
wynosi 99,38%. Czeki i polecenia zapłaty są wypierane z rynku, a udział obu tych instrumentów w ogólnej liczbie instrumentów bezgotówkowych z roku na rok jest coraz mniejszy. Zauważalny jest wzrost zainteresowania bezgotówko-wymi instrumentami płatności. Mimo że trend wzrostowy jest bardzo widoczny, Polska w 2014 r. lokowała się na jednym z ostatnich miejsc pośród krajów UE pod względem liczby transakcji bezgotówkowymi instrumentami płatności przy-padających na jednego mieszkańca. Na jednego Polaka przypadało jedynie 101 takich transakcji. Średnia dla UE i dla strefy euro wynosiła w 2014 r. aż 202 transakcje, czyli o 100% więcej [Porównanie wybranych elementów… 2015].
2.2. znaczenie nowych technologii na rynku usług płatniczych
Dynamiczny rozwój nowoczesnych technologii umożliwił wprowadzenie nowych rozwiązań. Dzięki temu realizacja płatności stała się szybsza i wygodniejsza. Aczkolwiek wprowadzenie udogodnień na szeroką skalę zależy w dużej mierze od klientów. To ich postawy, opinie i zachowania sprawiają, że nowe instrumenty płatnicze przyjmują się na rynku bądź nie. Mimo że innowacji jest coraz więcej, jak na razie nie stanowią one poważnej konkurencji dla tradycyjnych instru-mentów płatności, w szczególności gotówki i kart płatniczych. Klienci mają do wyboru kilka rozwiązań. Decyzja o wyborze nowego instrumentu płatniczego wiąże się z koniecznością rezygnacji bądź ograniczenia dotychczas stosowanej formy płatności. Jeśli konsument uzna, że korzyści wynikające z wykorzystania innowacyjnego instrumentu przewyższają wiążące się z tym ryzyko i koszty, wtedy będzie w stanie zmienić sposób dokonywania transakcji. Ludzie często
Tabela 2. Liczba transakcji bezgotówkowych w Polsce w latach 2005–2014 (w %)
Okres Polecenie przelewu Karty płatnicze Czeki Polecenie zapłaty
2005 73,06 25,75 0,030 1,16 2006 70,02 28,72 0,016 1,25 2007 67,35 31,33 0,009 1,31 2008 65,05 33,70 0,011 1,24 2009 64,35 34,54 0,011 1,10 2010 62,82 36,20 0,009 0,97 2011 60,69 38,43 0,004 0,87 2012 58,29 40,92 0,004 0,78 2013 55,55 43,75 0,003 0,70 2014 50,94 48,44 0,003 0,61
144 BEATA ROżEK
przyzwyczajają się do jednej formy płatności, dlatego trudno im przekonać się do zmian. Najczęściej następują one dopiero w momencie, gdy pojawi się wiele bodźców naraz. Bodźce te związane są m.in. z kosztem płatności, zaufaniem do innowacyjnych rozwiązań, prostotą użytkowania oraz popularnością. Klienci prag-ną, by nowe rozwiązania skupiały w sobie cechy, które mają instrumenty dotąd przez nich wykorzystywane, czyli niski koszt oraz wysoki stopień bezpieczeństwa i użyteczności. Barierą na drodze upowszechnienia się innowacji płatniczych mogą być również tzw. koszty przejścia. Rozumiane są one zarówno pod kątem ekonomicznym, jak i psychologicznym. Na ekonomiczne koszty przejścia składają się takie, które wymagają poniesienia nakładów finansowych, np. zakup aplikacji do płatności mobilnych czy też terminala do płatności w Internecie. W sytuacji, gdy dany instrument nie zyska szerokiej akceptacji, dana inwestycja okaże się pomyłką, niepotrzebnym wydatkiem. Natomiast psychologiczne koszty przejścia łączą się z potrzebą pozbycia się obaw względem innowacyjnego rozwiązania, co niekiedy jest trudne, stąd tak wiele osób wybiera instrumenty płatnicze, które są im dobrze znane, choć często bywają mniej oszczędne [Harasim 2014: 123].