Uregulowania wynikające z prawa rodzinnego

Ochrona dzieci przed złym traktowaniem zapewniona jest także w przepisach prawa rodzinnego i opiekuńczego, kodeks jednak nie określa szczegółowo przypadków złego traktowania. Użyte zostały określenia „zagrożenie dobra dziecka”, „nadużycie władzy rodzicielskiej”, „rażące zaniedbanie obowiązków względem dziecka”. Ich interpretacja zależy od sądu opiekuńczego, który czuwa nad prawidłowym wykonywaniem władzy rodzicielskiej.

Sąd opiekuńczy zobowiązany jest ingerować we władzę rodzicielską, jeśli istnieją ku temu przesłanki. Sąd może, w przypadku gdy dobro dziecka jest zagrożone, wydać zarządzenia ograniczające władzę rodzicielską, zawiesić lub pozbawić władzy rodzicielskiej. „Zagrożenie dobra dziecka” zachodzi w sytuacji, gdy jest ono poddane przemocy fizycznej lub psychicznej np. poprzez przyglądanie się aktom przemocy wobec matki.

„Dobro dziecka” jest pojęciem niejednoznacznym. W praktyce zdarza się, że w opiniach psychologów i pedagogów decyzje sądu uzasadniane dobrem dziecka są dla niego niekorzystne. Przyjmuje się, że „dobro dziecka” to stworzenie prawidłowych warunków do jego rozwoju psychofizycznego¹⁷⁸.

Prawo zobowiązuje każdego, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, do zawiadomienia o nim sąd opiekuńczy (art. 572 § 1 k.p.c.¹⁷⁹). Obowiązek ma szczególne znaczenie w sytuacjach, gdy dochodzi do krzywdzenia dziecka.

W art. 96 k.r.o. zostały określone obowiązki rodziców względem dziecka, którzy powinni troszczyć się o fizyczny i duchowy jego rozwój i przygotować je należycie do

177 A. Zachęta, Nawiązka i świadczenie pieniężne w prawie karnym, cz. II, M. Prawn. z 2005 r., Nr 9, s.

433 i nast.

178 J. Zmarzlik, E. Piwnik, Dziecko pod parasolem prawa. Poradnik dla osób pomagającym dzieciom, Warszawa 1999, s. 29.

179 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r., Kodeks Postępowania Cywilnego (Dz.U. z 1964 r., Nr 43 poz. 296 ze zm.); dalej: k.p.c.

pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień. Na treść władzy rodzicielskiej składa się całokształt obowiązków i uprawnień rodziców względem dziecka dla ochrony jego dobra i przygotowaniu go do samodzielnego życia. Celem wychowania jest kształtowanie osobowości dziecka, umiejętności życia w rodzinie i w społeczeństwie oraz wpojenie systemu wartości.

Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone w przypadkach mniej rażących naruszeń, sąd w myśl art. 109 k.r.o. może: zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń, określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun, poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego, skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi, zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej.

W razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie (art. 110 § 1 k.r.o.). Sąd opiekuńczy może również pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli nie może być ona wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców (art. 111 § 1 k.r.o.). Rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może zakazać osobistej styczności z dzieckiem. W wyjątkowych wypadkach sąd opiekuńczy może ograniczyć osobistą styczność z dzieckiem rodziców, których władza rodzicielska została ograniczona, przez umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej (art. 113 k.r.o.).

Kodeks rodzinny i opiekuńczy wyraża w art. 23 zd. 1 zasadę równości małżonków, zgodnie z którą małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie.

W kodeksie uregulowane są kwestie rozwiązania małżeństwa poprzez rozwód i separację. Rozwód można orzec po spełnieniu czterech przesłanek. Przesłanką pozytywną jest nastąpienie między małżonkami zupełnego i trwałego rozkładu pożycia.

Rozkład jest zupełny, jeżeli między małżonkami nie istnieją więzi duchowe, fizyczne, ani gospodarcze. Jednakże utrzymywanie pewnych elementów więzi gospodarczej jest

dopuszczalne przez sądy, ze względu na sytuację ekonomiczną wielu rodzin. Natomiast stosunki fizyczne, nawet sporadyczne, będą wskazywać, że rozkład nie nastąpił¹⁸⁰.

Istnieją ponadto trzy przesłanki negatywne wymienione w art. 56 k.r.o. Rozwód nie jest dopuszczalny jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków. Wydaje się jednak, że odmowa udzielenia rozwodu ze względu na tą przesłankę nie powinna mieć miejsca w przypadku występowania przemocy w rodzinie. Przemoc w domu, nawet gdy dziecko jest jedynie jej świadkiem, ma negatywny wpływ na jego psychikę.

Rozwód nie jest również dopuszczalny jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Taka sytuacja może zajść, gdy pozwany małżonek jest nieuleczalnie chory lub wymaga wsparcia finansowego.

Trzecią przesłanką negatywną jest żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (np. odmówienie zgody ze złośliwości).

Orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Sąd nie orzeka o winie na zgodne żądanie małżonków. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy (art. 57 k.r.o.).

Zaniechanie orzekania o winie jest mniej czasochłonne i ułatwia pracę sądu. Na zgodne żądanie sąd nie orzeka o winie, nawet, gdy wina małżonka jest niepodważalna i stwierdzona wyrokiem skazującym sądu karnego za znęcanie się. Kobieta, gdy w trakcie pobytu męża w więzieniu odważy się złożyć pozew rozwodowy, często nie odzyskała jeszcze całkowicie równowagi emocjonalnej i łatwo jest jej zasugerować, aby rozwód odbył się bez orzekania o winie. Wiele kobiet rezygnuje z orzekania o winie, ponieważ ulegają presji męża, a czasem nawet sadu. Zależy im również na jak najszybszym uzyskaniu rozwodu. Gdy rozwód zostanie orzeczony z winy tylko jednej strony wywiera to istotne skutki prawne w kwestii późniejszego obowiązku alimentacyjnego. Małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia nie może żądać alimentów od małżonka niewinnego, nawet gdyby ten popadł w skrajny niedostatek i nie mógł sam się utrzymać. Małżonek wyłącznie winny będzie musiał ponadto ponieść koszty procesu oraz opłacenia adwokata.

Przy rozwodach prokurator nie może wytoczyć powództwa, może jednak na

180 Wytyczne SN z 28 maja 1955 r. W zakresie stosowania art. 29 k.r.o., OSN 1955, poz. 46.

podstawie art. 7 i 60 k.p.c. wstąpić do sprawy, a jeżeli to uczynił może nawet wnieść rewizję od wyroku rozwiązującego małżeństwo¹⁸¹. Taka interwencja prokuratora mogłaby być przydatna przy rozwodach małżeństw, gdzie dochodziło do znęcania.

Zgodnie z uzasadnieniem wyroku SA w Katowicach z 2005 r., jeżeli mąż dopuszcza się wobec żony rękoczynów i używa gróźb karalnych, to jej wyprowadzenie się z domu nie może być uznane za przyczynę rozkładu pożycia. Sąd uznał, że wniosek Sądu Okręgowego, że wina pozwanej polega na tym, że doprowadziła do zerwania pożycia odmawiając powrotu do wspólnego domu, jest całkowicie błędny. Byłby on uzasadniony w sytuacji, gdyby pozwana wyprowadziła się z domu bez uzasadnionej przyczyny. Jeżeli jednak pozwana była bita, wyzywana i grożono jej pozbawieniem życia, to przyjęcie, że wyprowadzenie się z domu stanowiło zawinioną przyczynę rozkładu, stanowi antylogizm¹⁸². Treść wyroku SO świadczy o tym, jak wiele jeszcze trzeba zmienić w mentalności osób zawodowo stykających się z problemem przemocy domowej. Przemoc domowa wciąż jest marginalizowana i traktowana jako sprawa prywatna.

Czasami się zdarza, że w przypadku wytoczenia sprawy o rozwód, kobiety składają jednocześnie fałszywe doniesienie o znęcaniu się, aby wpłynąć na decyzję sądu w sprawie rozwodowej. Sędziowie powinni być uwrażliwieni na takie przypadki.

Powinni także być świadomi, że często kiedy kobieta zdecyduje się donieść o znęcaniu się, jednocześnie składa też pozew o rozwód.

Kwestia uznania winy ma znaczenie przy późniejszych żądaniach alimentacyjnych.

Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku (art. 60 § 2 k.r.o.).

Stosownie do art. 58 § 1 k.r.o. „w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków

181 Uchwała SN z 27 marca 1981 r., III CZP 14/81, OSNC 1981, poz. 184.

182 Wyrok SA w Katowicach z 13 maja 2005 r., i ACa 2184/04, niepubl.

i uprawnień w stosunku do osoby dziecka”. Sąd rozwodowy może również wydać inne rozstrzygnięcia co do władzy rodzicielskiej: może władzę rodziców ograniczyć, z tej przyczyny, że jest ona wykonywana nienależycie, może ją zawiesić, w bardziej drastycznej sytuacji może pozbawić ich tej władzy¹⁸³.

W wyroku rozwodowym orzeka się również o sposobie korzystania z mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2 k.r.o.). Zapis ten jest niezbędny z punktu widzenia ochrony interesów rozwiedzionych małżonków oraz dzieci.

W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Zgodnie z orzecznictwem i doktryną eksmisja taka jest możliwa jedynie z mieszkania należącego do obojga małżonków (lub tylko do drugiego małżonka). Orzeczenie takie nie pozbawia jednak usuniętego małżonka tytułu do wspólnego mieszkania, które może następnie zostać objęte postępowaniem o podział majątku wspólnego¹⁸⁴.

Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe (art. 58 § 2 k.r.o.).

Rozwodom sprzeciwia się wyraźnie Kościół Katolicki. Zgodnie z prawem kanonicznym dopełniony związek małżeński (matrimonium ratum et consummatum) jest bezwzględnie nierozerwalny (kan. 1056 i 1141 kod. kan.). Z prawa kanonicznego wywodzi się instytucję separacji (kan. 1151-1155 i kan. 1692-1696). Głównie ze względu na postulaty wysuwane przez środowiska katolickie, ustawodawca wprowadził w 1999 r. separację do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Sąd może orzec separację, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia (art. 61¹ § 1 k.r.o.). Nie ma wymogu trwałości jak przy rozwodzie. Podobnie jednak jak przy rozwodzie rozkład pożycia musi polegać na zerwaniu więzi duchowych, fizycznych i gospodarczych¹⁸⁵. Separacja nie jest dopuszczalna, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego

183 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2005, s. 216.

184 Ibidem, s. 218.

185 J. Gajda, Instytucja separacji w świetle noweli KRO, M.Prawn. z 1999 r., Nr 9, s. 9.

(art. 61¹ § 2 k.r.o.). O separację może wystąpić małżonek wyłącznie winny rozpadu pożycia małżeńskiego. Orzekając separację na podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy (art. 61³ § 1 k.r.o.).