Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

W dniu 29 lipca 2005 r.¹⁵⁵ uchwalono ustawę o przeciwdziałaniu przemocy

155Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r. (Dz.U. z 2005 r., Nr 180, poz.

1493), dalej: ust. p.p.rodz.

w rodzinie. Ustawa przedstawia zadania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie oraz reguły postępowania z ofiarami i sprawcami przemocy. W ustawie gminy zostały zobligowane do tworzenia gminnego systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, prowadzenia poradnictwa i interwencji w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, opracowywania i realizacji programów ochrony ofiar przemocy w rodzinie, prowadzenia gminnych ośrodków wsparcia. Organy powiatu zostały zobligowane do tworzenia i prowadzenia specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie oraz do opracowywania i realizacji programów korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie.

Ustawa w art. 2 rozszerza pojęcie członka rodziny poza ramy określone w art.

115 § 11 k.k. W myśl art. 2 ust. p.p.rodz jako członka rodziny traktuje się także "osobę wspólnie zamieszkującą lub gospodarującą". Celem ustawodawcy było objęcie ochroną również osoby spoza katalogu określonego 115 § 11 k.k. np. dzieci konkubenta.

Rozszerzenie to, chociaż ze względów ochronnych może się wydawać uzasadnione, to z praktycznego punktu widzenia budzi poważne wątpliwości. (Osoby wspólnie zamieszkujące i gospodarujące to też znajomi wspólnie wynajmujący mieszkanie, a taki zakres podmiotowy ustawy jest z punktu widzenia ratio legis regulacji zbyt szeroki.)

Art. 2 ust. p.p.rodz. definiuje przemoc w rodzinie. W rozumieniu ustawy przemoc w rodzinie należy rozumieć jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Definicja obejmuje swym zasięgiem nie tylko przestępstwa, ale także działania i zaniechania, które nie zostały skatalogowane jako czyny zabronione.

W art. 12 ust. p.p.rodz. ustawodawca nakłada na osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych powzięły podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy wobec członków rodziny niezwłocznego zawiadomienia o tym policji lub prokuratora. Za niedopełnienie obowiązku nie została przewidziana żadna sankcja. Przepis ten wydaje się zbędny, gdyż obowiązek, o którym mowa w przepisie został już określony w normach prawa karnego. Ustawodawca

poprzez art. 304 §1 kodeksu postępowania karnego¹⁵⁶ nakłada na każdego obowiązek zawiadamiania o popełnionym przestępstwie znęcania się: „Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję”. Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa (art. 304 §2 k.p.k.). Szczególny obowiązek mają w tym względzie funkcjonariusze publiczni, gdyż ich zaniechanie może prowadzić do odpowiedzialności za przestępstwo z art. 231 k.k.

Ustawa stanowi, że w przypadku zawieszenia kary albo warunkowego umorzenia postępowania wobec sprawcy przemocy w rodzinie, sąd określi sposób kontaktowania się skazanego z pokrzywdzonym. Może też w takim przypadku zakazać zbliżania się skazanego do pokrzywdzonego w określonych okolicznościach (art. 13 ust. p.p.rodz.).

Ustawa zmienia tym samym art. 72 k.k. poprzez wprowadzenie do katalogu w tym artykule nowych punktów. (Punkt 7a k.k. otrzymał brzmienie: „[obowiązek]

powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób”. Dodano również punkt 7b k.k. w brzmieniu: „[obowiązek]

opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym”). W piśmiennictwie podkreśla się, że ustawa poszerza możliwości stosowania nakazu opuszczenia domu i zakazu kontaktowania się sprawcy z pokrzywdzonym, w rzeczywistości jednak wprowadzone zmiany nie przekształcają istotnie możliwości, które art. 72 k.k. stwarzał dotychczas. Przepisy te nie są wystarczające i tylko pozornie zapewniają ochronę przed sprawcą. Stosuje się je wyłącznie w przypadkach warunkowego umorzenia oraz zawieszenia kary.

Na mocy ustawy p.p.rodz., jeśli zachodzą przesłanki do zastosowania tymczasowego aresztowania sprawcy przemocy w rodzinie, zamiast tymczasowego aresztowania możliwe jest zastosowanie dozoru policyjnego, pod warunkiem opuszczenia przez sprawcę lokalu zajmowanego wspólnie z ofiarą przemocy. W razie opuszczenia lokalu dozór może polegać na powstrzymywaniu się od kontaktów z pokrzywdzonym w określony sposób (art. 14 ust. p.p.rodz.). Dozór policji, o którym

156 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 555 ze zm.), dalej: k.p.k.

mowa w tym artykule, nie różni się od dozoru policji uregulowanego w art. 275 k.p.k., wobec czego należy nań patrzeć przez pryzmat tego tytułu. Dozór policji z art. 14 ust. 1 ust. p.p.rodz. może być stosowany wyłącznie wtedy, gdy w konkretnej sprawie istnieją przesłanki do zastosowania tymczasowego aresztowania. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem byłoby przyjęcie, że dozór taki jest możliwy w przypadku zaistnienia przesłanki zastosowania jakiegokolwiek środka zapobiegawczego, nie tylko tymczasowego aresztowania¹⁵⁷. O zastosowaniu zwykłego dozoru może postanowić prokurator, natomiast o ustanowieniu dozoru zamiast tymczasowego aresztowania postanawia sąd.

Aby rozważać zastosowanie środka dozoru podstawowym warunkiem jest więc zaistnienie przesłanek do tymczasowego aresztowania. Muszą zatem być spełnione zarówno przesłanki ogólne (art. 249 §1 k.p.k.) jak i szczególne (art. 258 §1-3 k.p.k.).

Można argumentować, że skoro uzasadnione jest zastosowanie tymczasowego aresztowania, to powinien być właśnie zastosowany ten środek, a nie inny. Jest to sprzeczność pozorna, bowiem ustawodawca może zezwolić na odstąpienie od zastosowania tymczasowego aresztowania, mimo że spełnione są wszystkie przesłanki do jego zastosowania, w sytuacji, gdy z innych względów jest to niecelowe¹⁵⁸.

Nie ulega jednak wątpliwości, że wobec nieoznaczenia zakresu obowiązków oskarżonego w art. 275 §2 k.p.k., organ procesowy stosujący dozór policji na podstawie art. 275 § 1 k.p.k. może nałożyć na niego również obowiązek powstrzymania się od kontaktu z pokrzywdzonym. Nie oznacza to wyłącznie zakazu spotykania się z nim osobiście, ale może polegać również na zakazie wysyłania listów i smsów albo dzwonienia do pokrzywdzonego¹⁵⁹.

Ustawodawca nowelizując art. 67 §3 k.k. umożliwił nałożenie jedynie obowiązku wymienionego w art. 72 §1 pkt 7a k.k., pomijając wprowadzony tą ustawą do art. 72 § 1 k.k. jako punkt 7b obowiązek opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Wolą ustawodawcy nie było zatem, aby ten obowiązek mógł być orzekany w związku z warunkowym umorzeniem postępowania w każdej sprawie¹⁶⁰.

Ustawa zmieniła również art. 72 §1 pkt 6 k.k., który otrzymał brzmienie: „6) [obowiązek] poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub

157 K. Dudka, Środki zapobiegawcze stosowane wobec sprawców przemocy w rodzinie, WPP 2006 r., Nr 2, s. 44.

158 R. Stefański, Warunkowy dozór Policji - nowy środek zapobiegawczy, PiP 2006 Nr 6, s. 31.

159 K. Dudka, op.cit., s. 44 i nast.

160 R. Stefański, Nowe środki probacyjne, Prok. i Pr. 2006 Nr 4, s. 24.

rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym lub uczestnictwu w programach korekcyjno-edukacyjnych,” Zmianę należy ocenić pozytywnie, jednak z pewnym zastrzeżeniem. Sąd na podstawie ustawy może nakazać sprawcy poddanie się leczeniu lub uczestnictwu w programach edukacyjno-korekcyjnych, co ma istotne znaczenie w kwestii zapobiegania przemocy w rodzinie. Jednakże, zgodnie z art. 74 §1 k.k., nałożenie obowiązku z art. 72 §1 pkt 6 k.k. wymaga zgody skazanego. Przepis ten jest uzasadniony w kontekście skierowania na leczenie odwykowe, niemniej jednak zgoda skazanego na uczestnictwo w terapii dla sprawców przemocy w rodzinie nie ma takiego uzasadnienia i nie powinna być wymagana. Terapeuci twierdzą, że nawet wymuszona terapia daje efekty, a terapia służy nie tylko skazanemu, ale przede wszystkim potencjalnym ofiarom. Ponadto, terapia taka nie narusza w żaden sposób praw skazanego.

Zgodnie z art. 10 ust. p.p.rodz. w celu stworzenia warunków do bardziej skutecznego przeciwdziałania przemocy w rodzinie Rada Ministrów przyjęła 25 września 2005 roku Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, którego celem jest skuteczniejsze zapewnienie ochrony i udzielenia pomocy osobom dotkniętym przemocą, zwiększenie oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych na osoby stosujące przemoc oraz podnoszenie świadomości społecznej na temat przyczyn i skutków przemocy w rodzinie. Program ma być wdrażany przez władze rządowe i samorządowe w okresie 2006-2016. Wdrożenie programu obejmuje środki w obszarze prewencji, prawa, zdrowia, edukacji oraz prac społecznych i adresowane jest do ofiar przemocy domowej, jej sprawców oraz świadków.

Program kładzie szczególny nacisk na:

- wprowadzenie szkoleń na temat przyczyn i konsekwencji przemocy domowej dla osób, które się zajmują tym problemem

- przygotowanie szkoleń i programów związanych ze zwalczanie przemocy wobec dzieci, partnerów, osób starszych oraz niepełnosprawnych

- wprowadzenie procedur wspomagania świadków przemocy w rodzinie - gromadzenie informacji na temat zjawiska przemocy w rodzinie - badanie efektywności pomocy udzielanej rodzinom

- rozwijanie instrukcji, rekomendacji i procedur interwencyjnych w przypadkach przemocy w rodzinie ze szczególnym uwzględnieniem procedur „Niebieskiej Karty”

Program ponadto przewiduje działania wobec sprawcy:

- izolację sprawców od ofiar włączając zakaz opuszczenia miejsca zamieszkania nawet, jeśli sprawcy przysługuje prawo do lokalu albo jest jego właścicielem

- rozwijanie i prowadzenie korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie

- zorganizowanie programu wolontariatu dla sprawców przemocy.

Czuwaniem nad prawidłowym wykonywaniem zadań przewidzianych w programie zajmuje się międzyresortowy Zespół Monitorujący, w skład którego wchodzą przedstawiciele resortów realizujących go (Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwa Edukacji Narodowej i Ministerstwa Zdrowia - w randze sekretarza bądź podsekretarza stanu), a także Komendant Główny Policji oraz przewodniczący Komitetu Radia i Telewizji;

zespołem kieruje przedstawiciel MPiPS.

Minister Pracy i Polityki Społecznej podpisała 6 lipca 2006 roku rozporządzenie w sprawie standardu podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, a także szczegółowych kierunków prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych¹⁶¹. Rozporządzenie stworzyło podstawę do utworzenia specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie (SOW-ów), które zapewniają pomoc medyczną, psychologiczną, prawną i socjalną. Na stworzenie i utrzymanie SOW-ów oraz realizację oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych środki zostały przekazane z budżetu państwa do województw.