Rozdział 3. Zapobieganie przemocy w rodzinie w prawie krajowym
3.8. Zapobieganie przemocy w rodzinie podejmowane na terenie Polski przez
Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu zainicjowało Narodowy Plan Działań na rzecz Dzieci 2004 – 2012 „Polska dla Dzieci”. Jednym z głównych obszarów działań jest ochrona dzieci przed molestowaniem, wykorzystywaniem i przemocą. W planie zostały sformułowane główne problemy w tym obszarze którymi są: brak ochrony ofiary przemocy przed jej sprawcą, brak działań resocjalizacyjnych sprawcy, brak kompleksowej pracy z rodziną i terapii systemowej, brak edukacji antyprzemocowej oraz brak systemu informacji o sprawcach przemocy wobec dzieci. Zaproponowano również zmiany, które należy przeprowadzić. Powinny być one skierowane na:
podniesienie świadomości społecznej i prawnej, przeciwdziałanie bezradności w wychowaniu i dysfunkcjom w rodzinie, usprawnianie systemy prawnego, wykorzystywanie środków masowego przekazu w walce z przemocą oraz doskonalenie instytucjonalnego systemu reagowania na przemoc wobec dzieci188.
W Polsce istniej wiele organizacji pozarządowych, których celem statutowym jest przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Do takich organizacji należy Ogólnopolskie Porozumienie Osób, Organizacji i Instytucji Pomagających Ofiarom Przemocy
„Niebieska Linia”, które zostało powołane do życia w grudniu 1996 r. podczas III Ogólnopolskiej Konferencji „Przeciw przemocy”. Porozumienie skupia osoby i instytucje, które popierają program przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
Organizacją zapewniającą dzieciom ochronę przed przemocą jest „Fundacja Dzieci Niczyje”, która powstała w 1991 r. Za podstawowy jej cel przyjęto wypracowanie systemu pomocy dzieciom krzywdzonym, integrującym działania instytucji państwowych, samorządowych oraz pozarządowych pracujących na rzecz dzieci na danym terenie. Cel starano się zrealizować poprzez uwrażliwienie społeczeństwa, a w szczególności osób pracujących z dziećmi na problem krzywdzenia dzieci oraz działalność polegająca na podniesieniu kompetencji osób pracujących z dziećmi w zakresie diagnozy i interwencji w przypadkach krzywdzenia dzieci189.
188 Narodowy Plan Działań na rzecz Dzieci 2004 – 2012 „Polska dla Dzieci”, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2004, s. 63-76.
189 M. Sajkowska, System reagowania na przemoc wobec dzieci. Działalność „Fundacji Dzieci Niczyje”.
Pomoc dzieciom, ofiarom krzywdzenia, [w:] Konferencja naukowa „Przemoc w rodzinie – publiczna tajemnica czy publiczny problem”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2004, s. 115-117.
Znajomość praw dziecka upowszechnia Komitet Ochrony Praw Dziecka, który został założony w 1981 r. przez Marię Łopatkową. Do Komitetu można zgłaszać problemy zaniedbywania dzieci, znęcania się, wykorzystywania itp. System reagowania oparty jest na pięciu założeniach: dziecko powinno znać swoje prawa, dziecko powinno wzrastać w przekonaniu, że ma prawo szukać pomocy i nie zgadzać się na złe traktowanie, dziecko powinno wiedzieć kto i gdzie może mu tej pomocy udzielić, dziecko jest częścią systemu rodzinnego. Ostatnim założeniem jest pomoc dziecku.
Założenia te realizowane są poprzez działalność edukacyjną, interwencyjną, specjalistyczne poradnictwo rodzinne, pomoc socjalną oraz realizację różnego rodzaju programów190.
Organizacją pozarządową aktywnie uczestniczącą w przeciwdziałaniu przemocy wobec kobiet jest Centrum Praw Kobiet. Oferuje ono na dużą skalę pomoc prawną i psychologiczną kobietom-ofiarom przemocy, publikuje również poradniki prawne.
Centrum organizuje też szkolenia i seminaria na temat przemocy wobec kobiet dla policjantów i prokuratorów. Centrum Praw Kobiet działa również na rzecz zmian ustawodawczych191.
PODSUMOWANIE
Z punktu widzenia ekonomicznego lepiej jest zapobiegać przemocy niż usuwać jej skutki. Zapobieganie jest korzystniejsze w porównaniu z ponoszeniem kosztów dorastania w rodzinie stosującej przemoc, kosztami późniejszych terapii ofiar i sprawców, procesów sądowych, pobytu sprawcy w zakładzie oraz kosztami wynikającymi z faktu, że ofiara zaczyna następnie stosować przemoc we własnej rodzinie.
Polska kilkakrotnie stała się przedmiotem zainteresowania organizacji międzynarodowych jako państwo, które mimo wdrożenia rozmaitych programów, wciąż nie zapewnia odpowiedniej ochrony ofiarom. Należy więc przychylić się do poglądu, że istniejący system przeciwdziałania i pomocy ofiarom przemocy w rodzinie nie jest skuteczny. Omawianie problemu przemocy w polskich rodzinach na forum
190 W. Wolski, System reagowania na przemoc wobec dzieci w świetle doświadczeń Komitetu Ochrony Praw Dziecka, [w:] Konferencja naukowa „Przemoc w rodzinie – publiczna tajemnica czy publiczny problem”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2004, s. 178.
191 Kobiety w Polsce. 2003. Raport Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2003, s. 172-173.
międzynarodowym świadczy na pewno o skali tego problemu. Świadczy to niestety również o tym, iż problem istnieje, pomimo iż w sferze publicznej nie jest bagatelizowany, co unaocznia ilość programów mających za cel przeciwdziałanie przemocy w rodzinie wdrażanych przez polskie instytucje.
Polski system prawny kwestie przemocy w rodzinie ujmuje w sposób prawidłowy. Jednak zgodnie z tym, co donoszą raporty międzynarodowe i krajowe, przemoc w rodzinie jest zjawiskiem powszechnym, a kobiety już po zgłoszeniu popełnienia przestępstwa nie otrzymują odpowiedniej ochrony i narażone są na wtórną wiktymizację. Wciąż wiele kobiet nie decyduje się na powiadomienie organów ścigania o zaistniałym przestępstwie, inne zaś wycofują złożone już skargi.
Problem jednak nie dotyczy tyle kwestii istnienia odpowiedniego prawa gwarantującego ochronę, a leży głównie w nieprawidłowym stosowaniu prawa. Brakuje również skutecznych działań zapobiegawczych. Wymiar sprawiedliwości powinien być środkiem ultima ratio, który ma zastosowanie dopiero w momencie, gdy inne środki okażą się nieskuteczne i dojdzie do popełnienia przestępstwa.
Brak odpowiedniego stosowania prawa przez funkcjonariuszy państwa wynika z głęboko zakorzenionego stereotypu, że przemoc w rodzinie jest sprawą prywatną.
Konsekwencją takiego podejścia są niskie wyroki dla sprawców przemocy domowej w porównaniu do wyroków wydawanych wobec sprawców innych rodzajów przestępstw. Pierwszy wyrok jest zazwyczaj wyrokiem w zawieszeniu, a przestępstwo to charakteryzuje się wysoką powrotnością. Brak orzekania bezwzględnej kary pozbawienia wolności jest tym bardziej nieusprawiedliwiony, że pobyt sprawcy w więzieniu w polskich realiach jest jedyną okazją dla rodziny na ułożenie sobie życia i wystąpienie żony o rozwód. Wyrok bezwzględnego pozbawienia wolności nie rozwiązuje jednak problemu. Umieszczanie sprawcy w wiezieniu nie jest korzystnym rozwiązaniem z punktu widzenia założeń resocjalizacji. Ponadto pobyt w więzieniu jest kosztowny dla społeczeństwa, a rodzina skazanego w tym czasie nie ma źródła utrzymania. Należy zatem poszukać innych sposobów izolacji sprawcy od ofiary np.
poprzez zastosowanie i egzekwowanie zakazu zbliżania się. Sprawca odizolowany od rodziny poprzez zakaz zbliżania się, może nadal wspierać rodzinę finansowo poprzez płacenie alimentów oraz wypłaty zadośćuczynienia dla członków rodziny za popełnione przestępstwo. W więzieniu nie ma takiej możliwości. Korzystnym rozwiązaniem jest również orzekanie warunkowego zawieszenia z nakazem uczestnictwa w programie dla sprawców przemocy w rodzinie. Sam zakaz zbliżania się oraz pomoc prawna
i psychologiczna ofierze czasem nie wystarczy, gdyż sprawca znajdzie kolejną ofiarę, którą uwikła w przemoc. Konieczna jest zatem terapia również samego sprawcy.
Uchwalenie i wprowadzenie w życie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie było spowodowane dążeniem do zapewnienia w Polsce takiej ochrony przed przemocą w rodzinie, jaka występuje w innych krajach, w celu dostosowania się do zaleceń organizacji międzynarodowych. Zapisy ustawy jednak w rzeczywistości powielają normy z innych ustaw, a jej rozwiązania są jedynie pozornie „nowatorskie”.
W rzeczywistości ustawa nie poprawia sytuacji ofiar. Sędziowie niechętnie uruchamiają jej mechanizmy. Nowelizacja ustawy jest sprawą pilną, gdyż ustawa w dotychczasowym kształcie, nie spełnia swojej funkcji.
Kwestią zasadniczą wydaje się być uregulowanie zakazu zbliżania się. Należy przeprowadzić również odpowiednie szkolenia sędziów i policjantów, aby zakaz zbliżania się był wykorzystywany w praktyce. Zasadnym wydaje się wprowadzenie rozwiązania na wzór amerykański, aby to sprawca przemocy szukał innego lokalu, a we wspólnie zajmowanym lokalu tymczasowo zostawałaby rodzina, nawet jeżeli lokal jest wyłączną własnością sprawcy. Obawa opuszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania stanowi skuteczny środek odstraszający potencjalnych sprawców.
Interwencja policji w przypadkach przemocy w rodzinie powinna się zakończyć umieszczeniem sprawcy w areszcie, a nie w izbie wytrzeźwień, gdzie za pobyt sprawcy płaci również ofiara.
Podkreśla się, że nie ma wystarczających ilości schronisk, gdzie ofiara przemocy mogłaby się zatrzymać na czas trwania postępowania. W konsekwencji ofiary pozbawione wiary w skuteczność istniejących procedur prawnych, często nie chcą zeznawać i odmawiają współpracy z policją. Oprócz warunków mieszkaniowych trudną sytuację kobiety pogarszają dodatkowo problemy finansowe.
Jedną z ważniejszych kwestii przy zapobieganiu przemocy w rodzinie jest współpraca między policją, prokuraturą, sądami a organizacjami rządowymi i pozarządowymi zajmującymi się tą kwestią. Należy przyznać, że po wprowadzeniu procedury „Niebieskich Kart”, współpraca ta jest znacznie ściślejsza. Przed jej wprowadzeniem do braku współpracy przyczyniało się w głównej mierze nieistnienie odpowiedniej dokumentacji odnotowującej fakty przemocy w rodzinie, co powodowało, że odpowiednie służby nie miały wiadomości na temat sprawców i ofiar i nie utrzymywały z nimi kontaktów. Organizacje pozarządowe powinny ściślej
współpracować z rządem oraz samorządami lokalnymi, które posiadają odpowiednie środki finansowe, które mogą przeznaczyć na zapobieganie przemocy w rodzinie.
Niezwykle istotne jest również przy zapobieganiu aktom przemocy w rodzinie, aby oprócz interwencji policji, prokuratury i sądów do działań zostały włączone inne instytucje takie jak ośrodki pomocy społecznej, służba zdrowia, placówki szkolne.
Wzrost liczby odnotowanych przypadków przemocy domowej nie oznacza jednak, jak się czasem przyjmuje, faktycznego wzrostu tego zjawiska. Wzrost zgłoszeń raczej powinien zostać przypisany większej świadomości policji, szczególnie na obszarach miast, oraz jako wynik kampanii medialnych i wysiłków organizacji pozarządowych.
Powinny zostać podjęte działania w celu skrócenia czasu postępowania sądu i prokuratury podczas rozpatrywania spraw o znęcanie się oraz zapewnienia pokrzywdzonym tym przestępstwem pełnomocnika z urzędu na takich samych zasadach jak dla podejrzanego. Żeby zmniejszyć narażenie krzywdzonego dziecka na wtórną wiktymizację podczas procesu sadowego, właściwym byłoby utworzenie funkcji pełnomocnika dla dziecka, który będzie również oprócz funkcji procesowych pełnił rolę
„przyjaciela” i opiekuna.
Niezwykle istotne jest jak najszybsze wprowadzenie w Polsce wyraźnego zakazu stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Ochrona dzieci przed przemocą poprzez zakaz stosowania kar cielesnych jest tym bardziej istotna, że przemoc wobec dzieci często jest ukrywana pod pozorem stosowania karcenia wychowawczego. Funkcjonariusze nie wszczynają postępowań, chcąc uniknąć zarzutu ingerencji w sposób wychowywania dzieci przez rodziców. Zakaz stosowania kar fizycznych wobec dzieci wynika już według poglądów niektórych konstytucjonalistów z art. 40 Konstytucji. Polska, jako kraj w którym prawa człowieka są przestrzegane, powinna jak najszybciej dokonać wyraźnej inkorporacji takiego zakazu do krajowego porządku prawnego, aby nie było wątpliwości co do jego istnienia. Wydaje się to być jedynie kwestią czasu, biorąc pod uwagę zaangażowanie polskiego rządu w ochronę praw dzieci Powinien zostać w tym celu znowelizowany kodeks rodzinny i opiekuńczy192 poprzez usunięcie przepisów, z których można obecnie wyinterpretować dopuszczalność stosowania kar fizycznych wobec dzieci oraz wprowadzenie zakazu ich stosowania. Zasadniejszym jest umieszczenie takiego zakazu, w kodeksie, a nie w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, gdyż jest to zapis o dużym znaczeniu społecznym. Umieszczenie zakazu
192 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r., Nr 9, poz. 59 ze zm.).
bicia w kodeksie jest również uzasadnione z praktycznego punktu widzenia - przepisy kodeksowe są powszechnie znane wśród prawników i jest większe prawdopodobieństwo, że przepisy te będą uruchamiane niż w przypadku, gdyby został umieszczony w ustawie.
Sama jednak regulacja prawna nie jest wystarczająca. Niezbędne jest zaznajomienie rodziców z innymi sposobami wychowywania dzieci. W Polsce dominuje tradycyjny model rodziny i wychowania dzieci. Rodzice, często gdy występuje problem, zamiast poszukać jego rozwiązania lub udać się do specjalisty, stosują przemoc. Wraz z wprowadzeniem zakazu stosowania kar fizycznych konieczne będzie zainicjowanie ogólnopolskich kampanii propagujących świadome wychowywanie dzieci bez przemocy.
Bibliografia
1. Andrejew I., Oceny prawne karcenia nieletnich, Warszawa 1964 2. Aronson E., Człowiek - istota społeczna, Warszawa 2005
3. Arytmiak G., Prawny aspekt przemocy wobec dzieci, [w:] Przemoc wobec dzieci.
Wybrane zagadnienia teoretyczne i praktyczne, Rzeszów 2002
4. Bielawska-Batorowicz E., Golińska L., Przemoc w rodzinie [w:] Wobec przemocy pod red. D. Kubackiej-Jasieckiej i A. Lipowskiej-Teutsch, Kraków 1997
5. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2006
6. Browne K., Herbert M., Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999 7. Buchała K., Zoll A., Polskie prawo karne, Warszawa 1997
8. Buss D. E., Ewolucja pożądania, Gdańsk 2003
9. Ciepła H., Komentarz do art. 95 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. K. Piaseckiego, Warszawa 2006
10. Dobrzyński A., Przestępstwa przeciw rodzinie, opiece i młodzieży, Warszawa 1980 11. Dudka K., Środki zapobiegawcze stosowane wobec sprawców przemocy w rodzinie,
WPP 2006 r., Nr 2
12. Durda R., Gra motywacji, czyli jak leczyć tych, którzy leczyć się nie chcą,[w:]
Niebieska Linia, Pismo Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Organizacji i Instytucji Pomagającym Ofiarom Przemocy (Nr 6/29/2003)
13. Dutton D., Przemoc w rodzinie, Warszawa 2001
14. Fromm E., Anatomia ludzkiej destrukcyjności, Poznań 1998
15. Gajda J., Instytucja separacji w świetle noweli KRO, M.Prawn. z 1999 r., Nr 9 16. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2002
17. Garlicki. L., Polskie prawo konstytucyjne, zarys wykładu, Warszawa 2005
18. Gershoff E.T., Corporal Punishment by Parents and Associated Child Behaviors and Experiences: a Meta-Analytic and Theoretical Review, Psychological Bulletin 2002, American Psychological Association, Vol. 128, No. 4
19. Glaser D., Frosh S., Dziecko seksualnie wykorzystywane, Warszawa1995
20. Gronowska B., Instytucjonalne gwarancje ochrony praw człowieka [w:] Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2005
21. Gubiński A., Wyłączenie bezprawności czynu, Warszawa 1961
22. Herzberger S., Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, Warszawa 2002
23. Historia Daphne 1997-2003. Europa przeciw przemocy wobec kobiet i dzieci, Luksemburg, 2005
24. Ignatowicz J., Nazar M., Prawo rodzinne, Warszawa 2005
25. Innocenti Research Centre, Council of Europe actions to promote children’s rights to protection from all forms of violence, UNICEF 2005
26. Jasudowicz T., Lubiszewski M., Kodyfikacja międzynarodowej ochrony praw człowieka [w:] Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2005
27. Jundziłł I., Dziecko ofiara przemocy, Warszawa 1993
28. Kacprzak L., Przemoc wobec dziecka jako patologia społeczna, Piła 2006
29. Kalinowski J., Przestępstwo znęcania się (art. 184 k.k.) - przedmiot ochrony, RPEiS 1985, nr 1
30. Karmen A., Crime Victims. An Introduction to Victimology, Wadsworth 2000
31. Karolczak-Biernacka B., Ocena pojęcia przemocy, [w:] Przemoc w życiu codziennym, pod red. B. Hołysta, Warszawa 1996
32. Kartowicz E., Ochrona praw dziecka w kontekście działalności UNICEF, Warszawa 1999
33. Kmiecik-Baran K., Przemoc wobec dzieci – diagnoza i interwencja [w:] Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, red. J. Papież, A. Płukis, Toruń 1998
34. Kocięcki L., Ochrona dziecka przed złym traktowaniem [w:] Konwencja o Prawach Dziecka. Analiza i wykładnia, pod red. T. Smyczyńskiego, Poznań 1999
35. Lipowska-Teutsch A., Wychować, wyleczyć, wyzwolić, Warszawa 1998
36. Lisowska E., Przemoc wobec dzieci. Rozpoznawanie i przeciwdziałanie, Kielce 2005
37. Łopatka A., Kara cielesna w świetle prawa polskiego i międzynarodowego,
„Niebieska Linia” Pismo Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Organizacji i Instytucji Pomagającym Ofiarom Przemocy (Nr 5/2000)
38. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006 39. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2005
40. Marek A., Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1986
41. Marzec-Holka K., Nie będziesz bił dziecka swego! Studium z zakresu profilaktyki społecznej, Bydgoszcz 1996
42. Mazur J., Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002 43. Miller A., Zniewolone dzieciństwo: ukryte źródła tyranii, Poznań 1999
44. Narodowy Plan Działań na rzecz Dzieci 2004 – 2012 „Polska dla Dzieci”, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2004
45. O’ Donnell D., Child protection. A handbook for parliamentarians., UNICEF, 2004 46. Osiatyński W., Zrozumieć przemoc. Rozmowa z profesorem Jamesem Gilliganem,
[w:] O zbrodniach i karach, Poznań 2003
47. Pietkiewicz B., Raport. Zanim przyłożysz..., Polityka nr 3 (2487), 22 stycznia 2005 r.
48. Pilch T., Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu społecznego [w:]
Pedagogika społeczna, pod red. T. Pilcha i I. Lepalczyk, Warszawa 1995
49. Płatek M., Zakaz karcenia fizycznego jako formy stosowania środków wychowawczych [w:] Konferencja naukowa „Przemoc w rodzinie – publiczna tajemnica czy publiczny problem”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2004
50. Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994 51. Pospiszyl I., Razem przeciw przemocy, Warszawa 1999
52. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Poradnik dla konsultantów, Niebieska Linia, Warszawa 2003
53. Przemoc w rodzinie. Poradnik dla ofiar przemocy w rodzinie. Niebieska Linia, Warszawa 2002
54. Rudniański J., Klasyfikacja, źródła i ocena przemocy w stosunkach międzyludzkich [w:] Przemoc w życiu codziennym, pod red. B. Hołysta, Warszawa 1996
55. Sajkowska M., System reagowania na przemoc wobec dzieci. Działalność
„Fundacji Dzieci Niczyje”. Pomoc dzieciom, ofiarom krzywdzenia, [w:]
Konferencja naukowa „Przemoc w rodzinie – publiczna tajemnica czy publiczny problem”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2004
56. Sasal H. D., Niebieskie Karty. Przewodnik do procedury interwencji Policji wobec przemocy w rodzinie, Warszawa 1998
57. Sitarska A., Przemoc w rodzinie a mediacja, Prok. i Pr., Nr 1, 2006
58. Skrzydło W., Komentarz do Artykułu 40 Konstytucji [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, pod red. W. Skrzydło, Zakamycze 2002 59. Słyk J., Ingerencja sądu w zakres sprawowania władzy rodzicielskiej w świetle
przepisów prawa rodzinnego i prawa karnego (analiza zmian wprowadzonych w kodeksie karnym z 1997 r.,), PS z 2005 r. Nr 5
60. Sobol E., Słownik Języka Polskiego PWN, Warszawa 2006 61. Stefański R., Nowe środki probacyjne, Prok. i Pr. 2006, Nr 4
62. Stefański R., Warunkowy dozór Policji - nowy środek zapobiegawczy, PiP 2006, Nr 6
63. Stop violence against children ”Act now!”. Regional Consultation for the UN Study on Violence against children. Europe and Central Asia.
64. Styka I., Konsekwencje stosowania kary fizycznej jako metody wychowawczej, [w:]
Przemoc wobec dzieci. Wybrane zagadnienia teoretyczne i praktyczne, Rzeszów 2002
65. Szewczyk M., Komentarz do art. 207 Kodeksu karnego [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. A. Zolla, Zakamycze 2006
66. Sztander W., Na czym polega pomaganie ofiarom przemocy. [w:] „Niebieska Linia”, Pismo Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Organizacji i Instytucji Pomagającym Ofiarom Przemocy (Nr 5/99)
67. Śliwowski J., Prawo karne, Warszawa 1979
68. Titley G., Young People and Violence Prevention. Youth Policy Recommendations, Council of Europe, 2004
69. Warylewski J., Prawo karne, część ogólna, Warszawa 2004
70. Wiśniewski L., Geneza Konwencji o Prawach Dziecka i stosunek jej norm do innych aktów prawa międzynarodowego [w:] Konwencja o Prawach Dziecka.
Analiza i wykładnia, pod red. T. Smyczyńskiego, Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Poznań 1999
71. Wolski W., System reagowania na przemoc wobec dzieci w świetle doświadczeń Komitetu Ochrony Praw Dziecka, [w:] Konferencja naukowa „Przemoc w rodzinie – publiczna tajemnica czy publiczny problem”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2004
72. Zachęta A., Nawiązka i świadczenie pieniężne w prawie karnym, cz. II, M.Prawn.
z 2005 r., Nr 9
73. Zmarzlik J., Piwnik E., Dziecko pod parasolem prawa. Poradnik dla osób pomagającym dzieciom, Warszawa 1999
74. Zoll A., Czyn zabroniony popełniony umyślnie [w:] K. Buchała, A Zoll, Kodeks karny. Cześć ogólna, Komentarz do art. 1-116 Kodeksu karnego, Zakamycze 1998 75. Zoll A., Wyłączenie odpowiedzialności karnej. Uwagi wprowadzające [w:] K.
Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Cześć ogólna, Komentarz do art. 1-116 Kodeksu karnego, Zakamycze 1998
Wykaz powołanych w tekście raportów
1. 2007 Country Report on Human Rights Practices: Poland. Released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor U.S. Department of State on 6th March 2007
2. 2008 Country Report on Human Rights Practices: Poland. Released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor U.S. Department of State on 11th March 2008
3. Amnesty International Report 2004 the state of the world’s human rights, Amnesty International Publications 2004
4. Amnesty International Report 2005 the state of the world’s human rights, Amnesty International Publications 2005
5. Amnesty International Report 2006 the state of the world’s human rights, Amnesty International Publications 2006
6. Amnesty International Report 2007 the state of the world’s human rights, Amnesty International Publications 2007
7. Amnesty International Report 2008 the state of the world’s human rights, Amnesty International Publications 2008
8. Explanation by the Government of Poland concerning the report of the Commissioner for Human Rights Mr. Alvaro Gil-Robles, on his visit to Poland 18-22 November 2002, Warszawa 2003
9. Fluderska G., Sajkowska M., Problem krzywdzenia dzieci. Postawy i doświadczenia dorosłych Polaków. Raport z badań, Warszawa 2001
10. Human Rights in the OSCE Region: Europe, Central Asia and North America, Report 2007 (Events of 2006)
11. Human Rights in the OSCE Region: Europe, Central Asia and North America, Report 2006 (Events of 2005)
12. Human Rights in the OSCE Region: Europe, Central Asia and North America, Report 2005 (Events of 2004)
13. Human Rights in the OSCE Region: Europe, Central Asia and North America, Report 2004 (Events of 2003)
14. Human Rights in the OSCE Region: Europe, Central Asia and North America, Report 2003(Events of 2002)
15. Human Rights Watch. World Report 2004. Events of 2005.
16. Human Rights Watch. World Report 2005. Events of 2006.
17. Human Rights Watch. World Report 2006. Events of 2007.
18. International Helsinki Federation for Human Rights, Women 2000 - An Investigation into the Status of Women’s Rights in Central and South-Eastern Europe and the Newly Independent States
19. Kobiety w Polsce. 2003. Raport Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2003
20. Memorandum to the Polish Government, Assessment of the progress made in implementing the 2002 recommendations of the Council of Europe Commissioner for Human Rights, 7 kwietnia 2007 r., Warszawa
21. Prawomocnie skazane osoby dorosłe według wybranych przestępstw w latach 2000-2004. Dane Ministerstwa Sprawiedliwości (Wydział Statystyki)
22. Raport Komisarza Praw Człowieka Alvaro Gil-Robles z 25 lutego 2003 r. dla Komitetu Ministrów i Zgromadzenia Parlamentarnego na temat stanu przestrzegania praw człowieka w Polsce (BcommDH(2003)4)
23. Raport Komitetu Praw Dziecka z 15 stycznia 1995, CRC/C/15/Add.31 24. Raport Komitetu Praw Dziecka z 4 października 2002, CRC/C/15/Add.194
25. Raport Pełnomocnika Narodów Zjednoczonych ds. Przemocy wobec Kobiet, (UN Special Rapporteur on Violence against Women) Radhiki Coomaraswamy z 2003 r.: Integration of the Human Rights of Women and the Gender Perspective: Cultural Practices in the Family that Are Violence Towards Women
26. Raport Sekretarza Generalnego ONZ Kofi A. Annana z 49. sesji Komisji ds.
Statusu Kobiet, w Nowym Jorku 2005 r.:Women 2000: gender equality, development and peace for the twenty-first century (E/CN.6/2005/2)
27. Raport Światowej Organizacji Zdrowia, Preventing violence : a guide to implementing the recommendations of the World. Report on Violence and
27. Raport Światowej Organizacji Zdrowia, Preventing violence : a guide to implementing the recommendations of the World. Report on Violence and