PRZEMOC W RODZINIE.ZAPOBIEGANIE W ŚWIETLE

Propozycja cytowania: Stożek M., Przemoc w rodzinie. Zapobieganie w świetle przepisów prawa, Wydawnictwo Instytutu Psychologii Zdrowia, Warszawa 2009.

Maria Stożek

PRZEMOC W RODZINIE.

ZAPOBIEGANIE W ŚWIETLE PRZEPISÓW PRAWA

Warszawa 2009

Spis treści:

Wykaz skrótów użytych w tekście:...4

Wprowadzenie...7

Rozdział 1. Definicja przemocy w rodzinie...11

1.1. Rozróżnienie między przemocą a agresją...11

1.2. Agresja i jej rodzaje...12

1.3. Problemy w definiowaniu przemocy w rodzinie...13

1.4. Formy przemocy...17

1.5. Przemoc domowa a przemoc w rodzinie...18

Rozdział 2. Przemoc w rodzinie w kontekście wybranych zagadnień z prawa międzynarodowego...20

2.1. Ochrona kobiet i dzieci przed przemocą w rodzinie w ramach działalności Narodów Zjednoczonych...20

2.2. Aktywność Rady Europy w dziedzinie ochrony przed przemocą w rodzinie...30

2.3. Działania zapobiegawcze odnośnie przemocy w rodzinie podejmowane przez Unię Europejską...41

2.4. Przemoc w polskich rodzinach w kontekście raportów międzynarodowych organizacji pozarządowych oraz raportu Departamentu Stanu USA...47

2.6. Działalność na rzecz likwidacji kar cielesnych wobec dzieci...51

Rozdział 3. Zapobieganie przemocy w rodzinie w prawie krajowym...54

3.1. Regulacje prawne zawarte w Konstytucji RP...54

3.2. Prawnokarna reakcja na przemoc w rodzinie...57

3.4. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie...71

3.3. Fizyczne karcenie dzieci w polskim prawie...76

3.5. Uprawnienia pokrzywdzonego przemocą w rodzinie na gruncie prawa cywilnego...80

3.6. Uregulowania wynikające z prawa rodzinnego...81

3.7. Działalność prewencyjna policji przy zwalczaniu przemocy w rodzinie...86

3.8. Zapobieganie przemocy w rodzinie podejmowane na terenie Polski przez organizacje rządowe i pozarządowe...89

PODSUMOWANIE...91

Bibliografia...95

Wykaz powołanych w tekście raportów...99

Wykaz aktów normatywnych powołanych w tekście...101

Wykaz orzeczeń powołanych w tekście...104

Wykaz skrótów użytych w tekście:

Akty prawne:

EKPCz - Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284 ze zm.)

k.c. - Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz.U. z 1964 r., Nr 16, poz.

93 ze zm.)

k.k. - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 ze zm.)

k.p.c. - Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks Postępowania Cywilnego (Dz.U.

z 1964 r., Nr 43 poz. 296 ze zm.)

k.p.k. - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r., Nr 89, poz. 555 ze zm.)

k.r.o. - Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r., Nr 9, poz. 59 ze zm.)

Konstytucja - Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 ze zm.)

TUE - Traktat o Unii Europejskiej z 7 lutego 1992 r. (Dz.U. z 2004 r., Nr 90, poz.

864/30 ze zm.)

ust. p.p.rodz. - Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r.

(Dz.U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1493)

ust. r.p.d. - Ustawa z dnia 1 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz.U. z 2000 r., Nr 6, poz. 69)

ust. r.p.o. - Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U.

z 2001 r., Nr 14, poz. 147)

Periodyki:

Dz.U. – Dziennik Ustaw

KZS – „Krakowskie Zeszyty Sądowe”

Mon. Praw. – Monitor Prawniczy

OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Cywilna

OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Karna i Wojskowa OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich

OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP – „Państwo i Prawo”

Prok. i Pr. – „Prokuratura i Prawo”

RPEiS – „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”

WPP – „Wojskowy Przegląd Prawniczy”

Inne

AI - Amnesty International

CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej

CDSC - Komitet na Rzecz Spójności Społecznej (Committee for Social Cohesion) CEDAW - Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (Committee on the Elimination of Discrimination against Women)

CS-EF - Komitet Ekspertów Dzieci i Rodzin (Comittee of Experts on Children and Families)

CSW – Komisja ds. Statusu Kobiet (Commission on the Status of Women) EKPS - Europejski Komitet Praw Społecznych

ENOC - Europejskie Zrzeszenie Rzeczników Praw Dziecka (The European Network of Ombudspersons for Children)

ETPCz – Europejski Trybunał Praw Człowieka ETS - Europejski Trybunał Sprawiedliwości GAL - Guardian ad litem

HRW – Human Rights Watch

IHF - Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka (International Helsinki Federation for Human Rights)

m.in. – między innymi niepubl. – niepublikowany nr – numer

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych

PARPA - Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych poz. –pozycja

r. - rok

RE – Rada Europy SA – Sąd Apelacyjny SN – Sąd Najwyższy SO – Sąd Okręgowy

SOW - specjalistyczny ośrodek wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie UE – Unia Europejska

UNICEF – Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (The United Nations Children’s Fund)

WHO - Światowa Organizacja Zdrowia (Word Heath Organization) zał. - załącznik

ze zm. – zmiana (zmiany) aktu prawnego

Wprowadzenie

Przemoc w rodzinie jest specyficzną grupą czynów zabronionych przez prawo, o niezwykle wysokim stopniu społecznej szkodliwości. Jest zjawiskiem częstszym niż przemoc, na jaką jest się narażonym w miejscach publicznych. Sprawcą jest osoba najbliższa ofierze, a dom postrzegany jako schronienie, staje się dla ofiar miejscem, w którym przez wiele lat dochodzi do często okrutnych aktów przemocy fizycznej, emocjonalnej i seksualnej. Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości rocznie od 200 do 300 procesów o zabójstwo jest związanych z przypadkami przemocy w rodzinie, a co roku około 50 maltretowanych kobiet usiłuje popełnić samobójstwo. Przemoc w rodzinie to akty przestępne popełniane w głębokim ukryciu, w przypadku których

„ciemna liczba” przybiera znaczne rozmiary.

Stosowanie przemocy wobec członków rodziny jest zjawiskiem powszechnym, istniejącym od zawsze we wszystkich społeczeństwach. Jeżeli statystyki ukazują zjawisko jako marginalne, to oznacza, że przemoc w rodzinie nie jest ujawniana.

W ostatnich dziesięcioleciach, w związku z upowszechnieniem się praw człowieka, przyznano kobietom uprawnienia w sferze społecznej oraz zwrócono uwagę na dziecko jako niezależną istotę ludzką, nie będącą własnością rodziców. Działania w dziedzinie ochrony praw kobiet i dzieci doprowadziły do unaocznienia problemu przemocy w rodzinie, co jest szczególnie zauważalne w sferze legislacyjnej. Nie jest więc tak, że zjawisko nasila się, tylko w wyniku większego stopnia uświadomienia społeczeństwa, przestępstwo jest częściej ujawniane.

W Polsce widoczna jest również tendencja do prowadzenia polityki kryminalnej, a w szczególności do stosowania prawa, w dużej mierze opartych na zwyczajowo wyznawanych mitach dotyczących przemocy. Nawet więc prawidłowo sformułowane przepisy nie są egzekwowane, ze względu na subiektywne opinie policjantów, prokuratorów i sędziów.

Zauważalne są braki legislacyjne w polskim prawie, a szczególnie brak zakazu stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Zakaz taki funkcjonuje od dawna w innych ustawodawstwach na terenie Europy. Poważny problem w Polsce stanowi brak skutecznego umocowania prawnego dla zastosowania zakazu zbliżania się przez

sprawcę do swoich ofiar. Istniejące w polskim systemie prawnym uregulowania w tym zakresie nie są wystarczające dla ochrony ofiar. Często to kobieta z dziećmi opuszcza lokal i jest zmuszona udać się do schroniska dla ofiar przemocy, nawet jeśli jest współwłaścicielem albo jedynym właścicielem lokalu. Prawo w innych krajach zezwala na wydanie zakazu zbliżania się nawet w przypadku, gdy sprawca jest jedynym właścicielem lokalu. Polski ustawodawca za sprawę priorytetową uznaje ochronę prawa własności. Twierdzi się nawet, że „stanowi to zaniedbanie państwa najwyższej kategorii, a wręcz współudział państwa w przestępstwie” ¹.

Przedmiotem zainteresowania w niniejszej pracy jest głównie do przemoc stosowana przez mężczyzn wobec kobiet oraz rodziców wobec dzieci. Pominięto natomiast przemoc stosowaną przez rodzeństwo wobec siebie nawzajem. Ta forma przemocy w rodzinie została pominięta, pomimo iż jest najpowszechniejsza, ponieważ jednocześnie nie stanowi zbyt dużego zagrożenia. W pracy całkowicie pominięto również kwestię przemocy kobiet wobec mężczyzn i przemocy w parach homoseksualnych, gdyż jest to problem marginalny. Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości 98% sprawców przypadków (ujawnionej) przemocy w rodzinie to mężczyźni. Praca skupia się w głównej mierze na stosowaniu przemocy fizycznej wobec kobiet i dzieci, jedynie sygnalizując pewne zagadnienia dotyczące innych form jakie przemoc może przybierać, czyli przemocy seksualnej, emocjonalnej czy zaniedbania.

Działania zapobiegawcze przemocy w rodzinie trzeba realizować na wielu poziomach. W działania powinno się zaangażować oprócz ustawodawcy, organizacji rządowych i pozarządowych, również całe społeczeństwo.

Zapobieganie to „działalność zmierzająca do eliminowania określonego zjawiska lub jego skutków uznawanych za niepożądane przez podmiot podejmujący tę działalność”².

W kryminologii wyróżnia się trzy etapy działań zapobiegawczych: etap działań pierwotnych, etap działań wtórnych i etap działań następczych.

Na etapie działań pierwotnych chodzi o takie ukształtowanie prawa, aby wyeliminować warunki sprzyjające popełnianiu przestępstw³. Często polityka kryminalna aby zlikwidować pewne zachowania wprowadza wysokie kary. Wysokość

1 R. Durda, Gra motywacji, czyli jak leczyć tych, którzy leczyć się nie chcą,[w:] Niebieska Linia (Nr 6/29/2003), s. 5.

2 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2006, s. 459.

3 Ibidem, s. 459.

kary z reguły nie ma jednak znaczenia dla sprawców przestępstw, także sprawców przemocy w rodzinie. Sprawca nie popełni przestępstwa jedynie, gdy ma świadomość nieuchronności kary. Działania podwyższające sankcje karne są integralnym elementem programów politycznych nastawionych na pozytywny odbiór przez opinię publiczną.

Etap działań wtórnych obejmuje usuwanie warunków sprzyjających popełnianiu przestępstw oraz tworzenie utrudnień ich popełniania⁴. Do takich działań będzie należeć tworzenie specjalistycznych komórek zajmujących się kontaktem z osobami pokrzywdzonymi; tworzenie tzw. „gorących linii”, gdzie można zgłaszać przemoc;

uwrażliwianie na dostrzeganie problemu grup zawodowych, które z racji wykonywanego zawodu mają kontakt z ofiarami tj. lekarzy, pedagogów, policjantów;

uruchamianie programów rozwijających umiejętności społeczne, uczących jak reagować na przemoc.

Etap działań następczych to reakcja na popełnione przestępstwo, zapobieganie ponownemu popełnieniu przestępstwa przez tego samego sprawcę lub inne osoby.

Chodzi w tym przypadku o działania podejmowane przez policję, prokuraturę i sądy⁵. Działania następcze to także terapia ofiar i sprawców oraz szkolenia dla prokuratorów i sędziów, uczące prawidłowej reakcji na przemoc. Szczególnie istotne są terapie dla sprawców przemocy. W Polsce nie ma zbyt wiele punktów, gdzie są prowadzone programy edukacyjno-korekcyjnych dla sprawców przemocy domowej. Niechęć do udzielania pomocy sprawcom przemocy domowej wynika z błędnego przekonania, że wyrok spowoduje powstrzymanie się do przemocy. Karanie agresora często prowadzi do bardziej wyrafinowanych, trudniejszych do udowodnienia form przemocy. Nie ma również osób chętnych do pracy z takimi osobami, ze względu na charakter przestępstwa, a społeczeństwo jest przeciwne wydawaniu publicznych pieniędzy na

„pomoc” sprawcy przemocy w rodzinie. Takie działania jednak są niezbędne nawet nie ze względu na samą osobę sprawcy, ale z uwagi na potencjalną ofiarę. Nawet jeśli ofierze po otrzymaniu pomocy uda się uwolnić ze związku, po wyjściu z więzienia sprawca uwikła w przemoc kolejną ofiarę. Sprawca nie posiada umiejętności zmiany swoich zachowań, więc będzie kontynuował stosowanie przemocy wobec kolejnej partnerki, w związku z tym terapia wobec sprawców służy potencjalnym ofiarom.

Niekiedy jednak uczestniczenie mężczyzny w terapii zwiększa zagrożenie kobiety, która wspierając partnera przestaje myśleć o chronieniu siebie.

4 Ibidem, s. 459.

5 Ibidem, s. 459.

W pracy dokonano ustalenia zakresu pojęciowego poprzez prezentację zaproponowanych w literaturze definicji przemocy i agresji, wprowadzono rozróżnienie między tymi pojęciami. Następnie wymieniono formy, jakie przemoc w rodzinie może przybierać. Dokonane zostało rozróżnienie między przemocą domową (domestic violence) a przemocą w rodzinie (family violence). Zdefiniowanie przemocy jest niezwykle istotne z punktu widzenia praktyki, ponieważ różne podejście do tego problemu ma wpływ na stosunek i postępowanie z ofiarami oraz sprawcami.

W dalszej części dokonano charakterystyki prawa międzynarodowego oraz działań zapobiegawczych podejmowanych na arenie światowej i europejskiej.

Zaprezentowane zostały akty prawne Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy oraz Unii Europejskiej. Omówione zostały ponadto raporty największych organizacji rządowych i pozarządowych w kwestii przemocy w rodzinie, szczególnie te, które zawierają rekomendacje dla Polski odnośnie zapobiegania przemocy w rodzinie.

Ponadto, w pracy zestawiono przepisy krajowe, które mogą mieć zastosowanie w przypadku przemocy w rodzinie: przepisy prawa konstytucyjnego, prawa karnego, procedury karnej, prawa rodzinnego i opiekuńczego, prawa cywilnego oraz procedury cywilnej. Omówione zostały również przepisy ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r.⁶ Równocześnie zaprezentowane zostały działania zapobiegawcze i przeciwdziałające przemocy w rodzinie podejmowane przez policję, Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Fundację „Dzieci Niczyje” i Centrum Praw Kobiet.

Praca została oparta na dorobku piśmiennictwa na ten temat oraz bogatym zbiorze aktów prawnych międzynarodowych i krajowych. Zaprezentowane zostały najnowsze akty prawne oraz aktualne programy, których celem jest zwalczanie przemocy w rodzinie.

6 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2005 r., Nr 180, poz.

1493), dalej: ust. p.p.rodz.

Rozdział 1. Definicja przemocy w rodzinie

1.1. Rozróżnienie między przemocą a agresją

Według słownika języka polskiego⁷ przemoc to „fizyczna przewaga wykorzystywana do celów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne dokonane z użyciem siły, gwałt”.

Agresja jest w słowniku określona jako „napastliwość, zaczepność”.

Agresja i przemoc w języku potocznym to pojęcia bliskoznaczne, są jednak wyraźnie zróżnicowane na gruncie naukowym. W praktyce jednak trudno je rozgraniczyć znaczeniowo. W psychologii agresja jest zastępowana czasami określeniem „stosowanie przemocy”⁸. Kryminologiczne, a tym bardziej prawnokarne rozumienie przemocy, nie pokrywa się z psychologicznym. Pojęcie przemocy na gruncie kryminologii często jest zamiennie używane z psychologicznym ujęciem agresji.

K. Krajewski wyróżnia dwa elementy konstytutywne terminu przemoc – specyficzny sposób działania oraz specyficzny skutek wywołany przez to działanie⁹. Na gruncie kryminologii przemoc to „rzeczywiste użycie siły fizycznej wobec człowieka lub groźba jej użycia, jeśli zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie szkód fizycznych w postaci śmierci lub uszkodzenia ciała, bez względu na to, czy działanie sprawcy stanowiło cel sam w sobie, czy też miało charakter instrumentalny”¹⁰.

W piśmiennictwie przyjmowane jest też, że cel w jakim się stosuje przemoc lub agresję jest podstawą rozróżnienia tych pojęć. Przy przemocy cierpienie jest sposobem osiągania innego celu, na przykład wymuszenia zachowań pożądanych. Celem przemocy jest zniewolenie ofiary, wyeliminowanie jej suwerennych myśli i działań, podporządkowanie jej zadaniom i potrzebom sprawcy. Z kolei celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, spowodowanie bólu fizycznego. To rozróżnienie jest oparte jedynie na wewnętrznych motywach sprawcy, które są trudne do określenia.

7 Słownik Języka Polskiego PWN, oprac. E. Sobol, Warszawa 2006.

8 T. Pilch, Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu społecznego [w:] Pedagogika społeczna, pod red. T. Pilcha i I. Lepalczyk, Warszawa 1995, s.. 421,422.

9 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, op.cit., s. 260.

10 Ibidem, s. 262.

Browne i Howells¹¹ wyróżniają jeszcze trzecie pojęcie używane w odniesieniu do aktów przemocy oprócz agresji (aggression) i przemocy (violence) - przemoc o charakterze przestępstwa (criminal violence). Agresja to zachowania, których intencją jest sprawienie bólu lub uzyskanie przewagi nad innymi, przy czym zachowania te nie muszą koniecznie obejmować ataku fizycznego. Przemoc to zamierzone użycie siły fizycznej przeciw drugiej osobie, motywowane niekiedy złością i gniewem. Z kolei przemoc o charakterze przestępstwa to zabronione przez prawo wyrządzanie krzywdy innej osobie.

1.2. Agresja i jej rodzaje

Agresję w psychologii pojmuje się na dwa sposoby – w rozumieniu obiektywnym i subiektywnym. Podejście obiektywne zwraca uwagę na skutki wywoływane przez dane zachowanie, a subiektywne na „stronę podmiotową” osoby działającej¹².

Adam Frączek¹³ wskazuje na wieloznaczność samego terminu „agresja”, jego różną konotację w zależności od tego, czy rozważamy źródła czy też następstwa zachowań agresywnych. Psychologowie społeczni definiują działanie agresywne jako zamierzone zachowanie mające na celu spowodowanie cierpienia fizycznego lub psychicznego. W literaturze dokonano wielu podziałów tego pojęcia. David Sears¹⁴ dokonał klasyfikacji agresji dzieląc ją na agresję prospołeczną i antyspołeczną. Agresja prospołeczna to agresja reaktywna w obronie własnej i taka, która jest prawnie usankcjonowana (np. wymiar sprawiedliwości). Prospołeczny wymiar agresji obronnej nie polega na tym, że istnieją jakieś normy określające zasady jej stosowania, ale że jest ona tolerowana w pewnych szczególnych okolicznościach pomimo istnienia norm przeciwnych¹⁵. Do tego podziału Barbara Karolczak-Biernacka¹⁶ dodaje jeszcze agresję zadaniową, która służy do wykonania czynności jako jej warunek konieczny, oraz dla

11 K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999, s 15.

12 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, op.cit., s. 263.

13 J. Mazur, Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002, s. 19.

14 I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994, s.15.

15 Ibidem, s. 15.

16 B. Karolczak-Biernacka, Ocena pojęcia przemocy, [w:] Przemoc w życiu codziennym, pod red. B.

Hołysta, Warszawa 1996, s.23.

zrealizowania zadania. Jadwiga Mazur ze względu na przedmiot postaw wyróżnia¹⁷ agresję skierowaną na innych ludzi, agresję skierowaną na zwierzęta i rośliny i autoagresję. Ze względu na sposób manifestowania wyróżnia agresję jawną i ukrytą.

W skład agresji jawnej wchodzą agresja fizyczna, słowna, symboliczna i spontaniczna.

Agresja ukryta (wyobrażeniowa) występuje w postaci marzeń o zemście, poniżeniu jednostki lub zniszczeniu jej własności. Erich Fomm dokonuje podziału agresji na biologicznie przystosowawczą niezłośliwą i biologicznie nieprzystosowawczą, czyli złośliwą.¹⁸ Z kolei Elliot Aronson¹⁹ rozróżnia agresję instrumentalną i wrogą (hostile aggression). Agresja wroga wynika z uczucia gniewu i ma na celu zadanie bólu lub spowodowanie obrażeń fizycznych. W przypadku agresji instrumentalnej również występuje zamiar wyrządzenia krzywdy drugiej osobie, lecz służy to jako środek do osiągnięcia celu innego niż zadanie bólu.

1.3. Problemy w definiowaniu przemocy w rodzinie

Obserwując próby zdefiniowania pojęcia „przemoc” w piśmiennictwie można zauważyć, że wyjaśnienie tego terminu jest szczególnie problematyczne. Wynika to głównie z faktu, że aby zastosować daną definicję w praktyce powinna być ona odpowiednio precyzyjna, jednocześnie definicja zbyt precyzyjna wyklucza pewne zachowania z katalogu przemocy.

Jako przykład definicji niedookreślonej można podać definicję Gila (1978), który określa przemoc jako działania i warunki, które hamują spontaniczny rozwój wrodzonych, potencjalnych możliwości oraz naturalne dążenie do samorealizacji²⁰. Tego rodzaju definicja obejmuje swym zakresem wszystko, co przeszkadza w realizacji pragnień i działań, z tego względu nie jest możliwe jej zastosowanie w praktyce.

Przykładem definicji, która również się nie nadaje do stosowania ze względu na tym razem zbyt wąskie podejście do problemu może być definicja przytoczona przez S.

Herzberger ujmująca przemoc wobec dziecka, którą autorka określa mianem

17 J. Mazur, Przemoc w rodzinie..., op.cit., s. 18,19.

18 E. Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, Poznań 1998, s. 206.

19 E. Aronson, Człowiek - istota społeczna, Warszawa 2005, s. 236.

20 K. Browne, M. Herbert, op.cit., s. 17.

„krzywdzenia”, jako „zamierzone użycie siły po to, aby zranić dziecko lub wyrządzić mu szkodę” ²¹. Ta definicja nie bierze pod uwagę przemocy psychicznej ani zaniechania.

Jak istotne jest definiowanie przemocy świadczą konsekwencje stosowania różnych definicji, które skutkują niejednolitymi rozmiarami zjawiska. Zgodnie z badaniami Weis stosując różne definicje, możemy uzyskać dane wskazujące, że od 1% do 30% dzieci w Stanach Zjednoczonych cierpi z powodu przemocy²².

Autorzy zwykle przy definiowaniu przemocy biorą pod uwagę rodzaj zachowania, intencje sprawcy oraz skutki, jakie zachowanie sprawcy wywołuje.

Przykłady definicji odwołujących się do zachowania sprawcy przytacza Irena Pospiszyl²³. Według Henry’ego Kempe, współtwórcy pojęcia syndromu dziecka maltretowanego, przemoc ogranicza się jedynie do aktów fizycznego krzywdzenia.

Podobną definicję, ale już bardziej rozbudowaną o więcej rodzajów zachowań przedstawiło amerykańskie Centrum Pomocy Dzieciom Krzywdzonym i Zaniedbywanym (National Centre on Child Abuse and Neglect)²⁴. Za przemoc jest uznawane „fizyczne lub umysłowe działanie na szkodę, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie lub maltretowanie dziecka poniżej 18 roku życia przez osobę odpowiedzialną za pomyślny jego rozwój oraz działania, które stanowią zagrożenie dla jego rozwoju”. Definicji można zarzucić, że nie bierze pod uwagę zaniechania jako przejawu przemocy oraz niejasno określa desygnaty pojęcia „osoba odpowiedzialna”.

Archer i Browne ujmują przemoc w znaczeniu w jakim to określenie jest powszechnie używane – przemoc to „posługiwanie się siłą fizyczna w celu uszkodzenia albo zniszczenia osób czy własności” ²⁵. Zdaniem J. Rudniańskiego przemoc opisuje „relację między ludźmi polegającą na użyciu przeważającej siły”²⁶. Do definicji kwalifikowanej w oparciu o kryterium zachowania sprawcy można zaliczyć także ujęcie przemocy zaproponowane przez Strattona. Według tego autora przemoc zachodzi, gdy „jakaś osoba odnosi się do drugiej w sposób niezgodny z wymaganiami relacji, która je łączy”²⁷. Definicja ta, podobnie jak cytowana wcześniej definicja Gila, jest zbyt ogólna.

Odnosi się różnych form przemocy i obejmuje różnorodne typy relacji. Definicje tego

21 S. Herzberger, Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, Warszawa 2002, s.16.

22 Ibidem, s. 18.

23 I. Pospiszyl, Przemoc…, s.12.

24 K. Kmiecik-Baran, Przemoc wobec dzieci – diagnoza i interwencja, [w:] Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, red. J. Papież, A. Płukis, Toruń 1998, s. 364-365.

25 K. Browne, M. Herbert, op.cit., s. 16.

26 J. Rudniański, Klasyfikacja, źródła i ocena przemocy w stosunkach międzyludzkich [w:] Przemoc w życiu codziennym, pod red. B. Hołysta, Warszawa 1996, s. 5.

27 E. Bielawska-Batorowicz, L. Golińska Przemoc w rodzinie [w:] Wobec przemocy pod red. D.

Kubackiej-Jasieckiej i A. Lipowskiej-Teutsch, Kraków 1997, s 77.

typu nie biorą pod uwagę konsekwencji ponoszonych przez ofiarę wywołanych przez zachowanie sprawcy. Takie samo zachowanie może wywoływać inne konsekwencje u różnych ofiar.

Przykładem formułowania przemocy w oparciu o kryterium intencji sprawcy jest definicja zaproponowana przez Gellesa i Cornella – „przemoc to akt przeprowadzony z zamiarem spowodowania cierpienia fizycznego czy krzywdy innej osoby albo postrzegany jako wiedziony taką intencją” ²⁸. Wadą definiowania w oparciu o kryterium intencji sprawcy jest fakt, że stopień motywacji sprawcy jest jednak trudny, a czasem nawet niemożliwy do ustalenia.

Do definicji odwołujących się do skutków, jakie przemoc wywołuje należy definicja J. Kądzieli. Autor definiuje przemoc jako „takie wywieranie wpływu na ludzi, w którego wyniku ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju”²⁹. Użycie zwrotu „wywieranie wpływu”

jest zbyt ogólne i nieprecyzyjne. Przemoc fizyczna w rodzinie według Rady Europy to

„jakikolwiek czyn lub zaniedbanie ze strony jednego członka rodziny wobec innych jej członków, które zagrażają życiu, cielesnej bądź psychicznej integralności lub wolności innego członka danej rodziny albo poważnie szkodzą rozwojowi jego osobowości”.

Irena Pospiszyl w sformułowanej przez siebie definicji wylicza typy skutków przemocy.

Mianem przemocy określa ona „wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji” ³⁰. Wanda Sztander przemocą nazywa takie „działania, które niezależnie od formy upośledzają ostatecznie moc kogoś, kto jest obiektem. Taki też jest cel przemocy, czyniącej z człowieka istotę bezwolną”³¹. Definiując przemoc w odniesieniu do skutków, jakie ona wywołuje, należy brać pod uwagę fakt, że postawa ofiary wpływa na rozmiar szkody spowodowanej działaniem sprawcy.

Intencja sprawcy wyrządzenia krzywdy jest według Strausa częścią większości definicji przemocy wobec współmałżonka, więc te definicje koncentrują się głównie na rodzajach zachowań³². Tymczasem w przypadku przemocy wobec dziecka standardy

28 K. Browne, M. Herbert, op.cit., s. 16.

29 I. Pospiszyl, op.cit., s. 16.

30 Ibidem., s. 14.

31 W. Sztander, Na czym polega pomaganie ofiarom przemocy. [w:] Niebieska Linia, Pismo

Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Organizacji i Instytucji Pomagającym Ofiarom Przemocy, nr 5/99, s. 18.

32 S. Herzberger, op.cit., s. 17.

społeczne dopuszczają pewne drobne formy przemocy, które wobec współmałżonka nie są akceptowane. Według Garbarino „krzywdzenie dziecka jest zjawiskiem określonym społecznie, są to akty zaniechania lub czyny, które zgodnie z przyjętymi w danej społeczności wartościami i opinią ekspertów są niewłaściwe i prowadza do uszkodzeń”³³. Zdaniem Gellesa i Strausa „przemoc jest pojęciem politycznym i jej rozumienie zmienia się wraz ze zmianą sytuacji społecznej”³⁴. Jest to powodem trudności definicyjnych tego zjawiska. Adam Frączek zaproponował rozpatrywanie zjawiska przemocy w oparciu o zasadność w świetle norm społecznych, wyróżniając tym samym przemoc akceptowaną społecznie i niedopuszczalną³⁵. Należy się przychylić do stanowiska, że definiowanie przemocy powinno być powiązane ze zwyczajowo przyjętymi w społeczeństwie normami postępowania.

Właśnie w oparciu o normy społeczne polskie sądy rozstrzygają czy dane zachowanie spełnia znamiona przestępstwa określonego w artykule 207 kodeksu karnego³⁶. Nazwę „znęca się” należy interpretować nie tylko w oparciu o odczucie pokrzywdzonego, ale również o hipotetyczne odczucie wzorcowego obywatela, tzn.

człowieka o właściwym stopniu socjalizacji i wrażliwego na krzywdę drugiej osoby –

„(…) o przyjęciu znęcania się rozstrzygają więc społecznie akceptowane wartości wyrażające się w normach etycznych i kulturowych”³⁷.

W polskim prawie przemoc w rodzinie jest interpretowana w oparciu o artykuł 207 k.k. Zgodnie z nim znęcanie może obejmować przemoc fizyczną, psychiczną i zaniedbanie (znęcanie popełnione przez zaniechanie). Zaniechanie może być przypisane sprawcy jedynie, gdy jest „gwarantem”, tzn. gdy ma obowiązek podjęcia pewnych czynności w stosunku do ofiary. Taki obowiązek mają rodzice względem dzieci i niekiedy małżonkowie wobec siebie.

Do przemocy seksualnej w rodzinie odnosi się art. 197 k.k. (zgwałcenie), art.

200 k.k. (obcowanie płciowe z małoletnim poniżej 15 roku życia), art. 201 k.k.

(kazirodztwo), art. 204 k.k. (stręczycielstwo i sutenerstwo) oraz art. 191 k.k.

(zmuszenie).

33 Ibidem, s.16.

34 I. Pospiszyl, op.cit., s. 14.

35 Ibidem, s. 13.

36 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553) ze zm.; dalej: kk.

37 M. Szewczyk, Komentarz do art. 207 Kodeksu karnego [w:] Kodeks karny. Część szczególna.

Komentarz, pod red. A. Zolla, Zakamycze 2006, s. 722.

1.4. Formy przemocy

W piśmiennictwie można wyodrębnić trzy podstawowe formy jakie przemoc w rodzinie przyjmuje – przemoc fizyczna, seksualna, psychiczna³⁸, określane niekiedy mianem przemocy czynnej. Znaczna liczba badaczy dodaje kolejną formę, nazywaną czasem przemocą bierną, odnoszącą się głównie do dzieci – zaniedbanie³⁹. Proponowane są również inne podziały. Przykładowo A. Lipowska-Teutsch w swoich pracach wyróżnia następujące formy przemocy wobec kobiet: pranie mózgu, przemoc fizyczna, seksualna, ograniczanie swobody poruszania się, eksploatacja ekonomiczna, znęcanie się nad bliskimi.

Przemocą fizyczną jest: popychanie, poszturchiwanie, szczypanie, klapsy, wymierzanie policzków, uderzanie pięścią, obezwładnianie, ciskanie przedmiotami w ofiarę, kopanie, gryzienie, drapanie, ciągnięcie za włosy, wykręcanie rąk, duszenie, przypalanie i podpalanie, ciosy nożem, wyrzucanie przez okno, topienie, polewanie substancjami żrącymi i wrzątkiem, strzelanie, otrucie. Także zaliczyć do tej kategorii możemy ograniczanie swobody, zamykanie, głodzenie, wyrzucanie z domu, narażanie na oziębienie ciała ofiary, porzucanie w niebezpiecznej okolicy, narażanie na skrajne niebezpieczeństwo, nieudzielenie pomocy.

Przemoc seksualna wobec dzieci została określona przez M.D. Schechtera i L.

Roberge’a jako „wciągnięcie zależnego niedojrzałego rozwojowo i niezdolnego do wyrażania pełnej zgody dziecka lub osoby w okresie dorastania, w seksualną aktywność, do której osoby te nie są przygotowane, w aktywność naruszającą społeczne tabu oraz zasady życia rodzinnego”⁴⁰. Przemoc seksualna obejmuje: zgwałcenie i wszelkie jego formy, tzw. „inne czynności seksualne”, kazirodztwo, ekshibicjonizm, zmuszanie do oglądania pornografii lub przyglądania się stosunkom seksualnym, zmuszanie do prostytucji.

Przemoc psychiczna została określona przez Edlesona jako „słowne lub niewerbalne groźby użycia przemocy wobec osoby lub tego, co do niej należy”.

Przemocą psychiczną jest: ignorowanie uczuć⁴¹, wprawianie w zakłopotanie,

38 Por. S. Herzberger, op.cit., s.16.

39 Por. W. Osiatyński, Zrozumieć przemoc. Rozmowa z profesorem Jamesem Gilliganem, [w:] O zbrodniach i karach, s. 94; K. Browne, M. Herbert, op.cit., s. 20; A. Karmen, Crime Victims. An Introduction to Victimology, Wadsworth 2001, s. 199.

40 K Marzec-Holka, Nie będziesz bił dziecka swego! Studium z zakresu profilaktyki społecznej, Bydgoszcz 1996, s. 23.

41 Zob. D. E. Buss, Ewolucja pożądania, Gdańsk 2003, s. 151.

wyszydzanie, ośmieszanie⁴², grożenie użyciem przemocy, zabójstwem, zastraszanie, szantaż, izolowanie, wykorzystywanie materialne, zmuszanie do pracy nieodpłatnej i płatnej, zmuszanie do przyglądania się aktom przemocy, rzucanie przedmiotami, walenie pięścią w ścianę, znęcanie się i poniżające traktowanie krewnych, osób bliskich ofiary, niszczenie własności osobistej, zabijanie i torturowanie ulubionych zwierząt.

Zaniedbanie obejmuje zaniedbania edukacyjne, emocjonalne, materialne, niezapewnienie opieki zdrowotnej, zaniechanie ochrony przed nadużyciami.

Nie wszystko, co jest przemocą w rodzinie kwalifikuje się jako czyn zabroniony w rozumieniu kodeksu karnego. Nie można uznać za znęcanie się zachowania sprawcy, które nie powoduje u ofiary poważnego bólu fizycznego lub cierpienia moralnego.⁴³

W literaturze wyrażony został pogląd (A. Lipowska-Teutsch), że mężczyźni na ogół posługują się węższą definicją przemocy niż kobiety. Za przemoc uważają głównie akty fizycznego znęcania się, nie uważają za przemoc psychicznego znęcania się.

Mężczyźni nie dostrzegają również jako przemocy wymuszeń pożycia seksualnego⁴⁴.

1.5. Przemoc domowa a przemoc w rodzinie

W piśmiennictwie pojęcie przemocy domowej odnosi się do relacji między małżonkami, osobami utrzymującymi kontakty seksualne, parami homo- i heteroseksualnymi. Przemoc domowa opisywana jest przez Anne Ganley jako „zespół kontrolujących, nadzorujących i atakujących zachowań obejmujących przemoc fizyczną seksualną i emocjonalną” ⁴⁵. Ta definicja została nieco zmodyfikowana przez Annę Lipowską-Teutsch która ten rodzaj przemocy określiła mianem „przemocy w więzach”.

„Przemoc w więzach to zespół kontrolujących, nadzorujących i atakujących zachowań pojawiających się w bliskim (intymnym) związku osób dorosłych” ⁴⁶.

Przemoc w rodzinie ma szerszy zasięg. Obejmuje wszelkie formy przemocy stosowane względem siebie przez członków rodziny. Najczęściej rodzina jest definiowana jako ludzie, których łączy pokrewieństwo lub powinowactwo i którzy

42 Zob. I. Jundziłł, Dziecko ofiara przemocy, Warszawa 1993, s. 67.

43 M. Szewczyk, op.cit., s. 723.

44 A. Lipowska-Teutsch, Wychować, wyleczyć, wyzwolić, Warszawa 1998, s. 18.

45 Ibidem, s.12.

46 A. Lipowska-Teutsch , Przemoc wobec kobiet [w:] Wobec przemocy pod red. D. Kubackiej-Jasieckiej i A. Lipowskiej-Teutsch, Kraków 1997, s. 20.

zamieszkują w jednym domu. Europejski Komitet ds. Problemów Przestępczości w ramach prac nad przestępczością w rodzinie zinterpretował rodzinę jako „parę osób będących małżeństwem lub nie, ich potomstwo lub krewni każdego lub któregokolwiek z dzieci, jeśli tylko mieszkają razem lub podtrzymują związki wynikające z uprzedniego pozostawania we wspólnocie”.

Czasami w literaturze i aktach prawnych stosuje się pojęcia „przemoc domowa”

i „przemoc w rodzinie” zamiennie.

Rozdział 2. Przemoc w rodzinie w kontekście wybranych zagadnień

z prawa międzynarodowego

2.1. Ochrona kobiet i dzieci przed przemocą w rodzinie w ramach działalności Narodów Zjednoczonych

Zagadnienie ochrony kobiet podejmowane było już w ramach Ligi Narodów, jednak wtedy zajmowano się nim głównie w kontekście wyeliminowania niewolnictwa (Międzynarodowa Konwencja o zwalczaniu handlu kobietami i dziećmi z 30 września 1921 r.⁴⁷, Konwencja Międzynarodowa o zwalczaniu handlu kobietami pełnoletnimi z 11 października 1933 r.⁴⁸, Konwencja w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji z 21 marca 1950 r.⁴⁹). Dopiero w Karcie Narodów Zjednoczonych zostały umiejscowione postulaty przyznania równych praw mężczyznom i kobietom. Wtedy po raz pierwszy na forum międzynarodowym zostały poruszone kwestie równości kobiet i mężczyzn. ONZ skupiła na zbieraniu danych dokumentujących podrzędny status kobiet na świecie oraz ustanowiła międzynarodowe deklaracje i konwencje, które wspierają dążenia do przestrzegania praw kobiet oraz eliminacji przemocy. Uchwalono Deklarację w sprawie Eliminacji Przemocy wobec Kobiet (1993 r.), Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1979 r.)⁵⁰ i Deklarację w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1967 r.). Obecnie agendy wyspecjalizowane ONZ skupiają się głównie na działaniach zmierzających do podniesienia poziomu życia i roli kobiet w społeczeństwie, natomiast organy traktatowe i międzyrządowe zajmują się ochroną praw kobiet. Na szczeblu regionalnym prawami kobiet zajmują się komisje gospodarcze Rady Gospodarczej i Społecznej.

Po raz pierwszy na Światowej Konferencji Praw Człowieka w Wiedniu w 1993 r. uznano, że „prawa kobiet i dziewcząt stanowią niezbywalną, integralną i niepodzielną część powszechnych praw człowieka”. W 1994 r. Komisarz Praw Człowieka ONZ wyznaczył pierwszego Pełnomocnika Narodów Zjednoczonych ds. Przemocy wobec Kobiet (UN Special Rapporteur on Violence against Women), któremu powierzył zadanie analizowania i dokumentowania zjawiska oraz monitorowanie państw w sprawach związanych z przemocą wobec kobiet. Do pełnienia tej funkcji została

47 Międzynarodowa Konwencja o zwalczaniu handlu kobietami i dziećmi z 30 września 1921 r (Dz. U.

z 1925 r., Nr 125, poz. 893)

48 Konwencja Międzynarodowa o zwalczaniu handlu kobietami pełnoletnimi z 11 października 1933 r.

(Dz.U. z 1938 r., Nr 7, poz. 37)

49 Konwencja w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji z 21 marca 1950 r. (Dz.U.

z 1952 r., Nr 41, poz. 278)

50 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 18 grudnia 1979 r. (Dz.U.

z 1982 r., Nr 10, poz. 71)

powołana Radhika Coomaraswamy, która w 2003 r., zgodnie z rezolucją Komisji Praw Człowieka nr 2002/52 przedłożyła raport „Integracja Praw Kobiet i Perspektywa Płci.

Przemoc Wobec Kobiet.” (Integration of the Human Rights of Women and the Gender Perspective: Cultural Practices in the Family that Are Violence Towards Women).

Raport szeroko omawia sytuację w Polsce.

Raport donosi, że Polska nie uchwaliła wyczerpującej regulacji w odniesieniu do przemocy domowej, a większość skazań (83%) to wyroki w zawieszeniu. W raporcie znajduje się informacja na temat wdrożenia przez policję we współpracy z Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych systemu „niebieskich kart”. Raport opierając się na doniesieniach organizacji pozarządowych informuje, że przemoc wobec kobiet jest w Polsce szeroko rozpowszechniona i dotyczy kobiet w każdym wieku i występuje we wszystkich warstwach społecznych. Przemoc w rodzinie wciąż nie jest uznawana za poważny problem społeczny, podobnie jak zgwałcenia i nadużycia seksualne. Kobiety nie zgłaszają przemocy również ze względu na brak środka, który umożliwiłby natychmiastową izolację sprawcy. Raport zwraca uwagę na fakt, że postępowanie często trwa 2-3 lata, zanim sprawa trafi do sądu. W międzyczasie ofiary i sprawcy często mieszkają pod jednym dachem, co powoduje narażenie ofiar na dalszą przemoc lub inne formy nacisku ze strony sprawcy. Zakorzenione w społeczeństwie postrzeganie roli kobiety prowadzi do trywializacji przemocy domowej. Jako przykłady takiej trywializacji podaje się: stawianie wymogu, że aby zostało wniesione oskarżenie kobieta sama musi dostarczyć dowody, że była wobec niej kilkakrotnie stosowana przemoc; odmowę uznania przez policjantów przemocy domowej jako przestępstwa;

stosowanie nacisku ma pogodzenie się małżonków, a nie na ściganie przestępstwa oraz twierdzenia, że „gwałt małżeński” nie występuje, ponieważ obowiązkiem kobiety jest spełnianie woli męża. Według autorów raportu polski system interwencji w przypadku przemocy domowej ma poważne prawne i instytucjonalne defekty, spowodowane brakiem wiedzy policjantów, prokuratorów i sędziów o złożoności zjawiska przemocy domowej. Nie istnieje ponadto żadna publiczna presja, żeby zmienić tą „drastyczną”

sytuację⁵¹.

ONZ zwołała cztery światowe konferencje dotyczące praw kobiet zwołane w celu oceny sytuacji kobiet i określenia strategii na rzecz ich awansu. Konferencje te odbyły się w Meksyku (1975), Kopenhadze (1980), Nairobi (1985) oraz w Pekinie (1995).

51http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/%28Symbol%29/E.CN.4.2003.75.Add.1.En?

Opendocument.

Pierwsza Światowa Konferencja w sprawie Kobiet odbyła się w Meksyku 1975 r. Za cel postawiono sobie wówczas natężenie działań promujących równość kobiet i mężczyzn i zapewnienie kobietom możliwości udziału w rozwoju. W trakcie konferencji został przyjęty Światowy Plan Działań na rzecz Wprowadzania w Życie Celów Międzynarodowego Roku Kobiet. Rezolucją ZO 3520 (XXX) lata 1976 - 1985 proklamowano Dekadą ONZ na rzecz kobiet. W trakcie Drugiej Światowej Konferencji w sprawie Kobiet w Kopenhadze w 1980 r. dokonano przeglądu i oceny postępu, dokonanego w pierwszej połowie Dekady Kobiet. Przyjęto również Program Działania na Drugą Połowę ONZ-owskiej Dekady Kobiet: Równość, Rozwój i Pokój, którego głównym założeniem była identyfikacji działań, jakie powinny być podjęte na rzecz podniesienia statusu kobiet. Konferencja zinterpretowała pojęcie równości nie tylko jako potrzebę eliminacji dyskryminacji prawnej, ale również w ujęciu aktywnego uczestnictwa kobiet w rozwoju. W 1985 roku w Nairobi odbyła się Trzecia Światowa Konferencja w sprawie Kobiet. Jej celem było podsumowanie osiągnięć minionej Dekady Kobiet. Przyjęto Strategie Długoterminowe na rzecz Podniesienia Statusu Kobiet (Nairobi Forward-looking Strategies for the Advancement of Women), w których zawarte były postulaty podniesienia społecznego statusu kobiet oraz ich równego udziału w życiu politycznym. Za zagadnienia szczególnej wagi, wymagające specjalnych działań, uznano m.in. problem kobiet doświadczających przemocy⁵².

W trakcie Czwartej Światowej Konferencji Kobiet - Równość, Rozwój, Pokój, która odbyła się w terminie od 4 do15 września 1995 r. W Pekinie przyjęto Platformę Działań (Platform for Action) oraz rezolucję na temat dalszych działań i inicjatyw zmierzających do wdrożenia Platformy Działań, która została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych na 23 sesji nadzwyczajnej w terminie od 5 do 9 czerwca 2000 r. w Nowym Jorku. Za monitorowanie wdrażania postanowień pekińskiej Platformy Działania została odpowiedzialna Komisja ds. Statusu Kobiet (Commission on the Status of Women - CSW). Komisja ds. Statusu Kobiet jest jedną z dziewięciu komisji funkcjonujących w ramach Rady Gospodarczej i Społecznej. Została utworzona przez Radę na podstawie rezolucji 11/II/1946. Jej zadaniem jest przygotowywanie rekomendacji i raportów na temat praw kobiet.

Platforma Działań - dokument końcowy Konferencji Pekińskiej, precyzuje dwanaście obszarów, które mają kluczowe znaczenie dla walki z dyskryminacją.

Platforma Działań w paragrafie 118 uznaje, iż „przemoc wobec kobiet jest przejawem

52 http://www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/konf_123.php

wielowiekowej nierówności panującej między kobietami a mężczyznami, która doprowadziła do dyskryminowania i zdominowania kobiet przez mężczyzn oraz stanęła na drodze do pełnego rozwoju i awansu kobiet.” Jako przyczyny przemocy domowej wymienia się wzorce kulturowe, szkodliwe praktyki i zwyczaje oraz działania ekstremistyczne, które promują niski status społeczny kobiety. Sytuację pogarszają dodatkowo naciski społeczne, a zwłaszcza wstyd przed donoszeniem o pewnych czynach, brak dostępu do informacji, pomocy i ochrony prawnej, brak przepisów prawnych, które efektywnie zapobiegałyby przemocy wobec kobiet, niemożność zreformowania istniejącego prawa, nieadekwatne do potrzeb wysiłki ze strony władz w opieraniu znajomości istniejących przepisów prawnych oraz brak odpowiednich narzędzi edukacyjnych, które mogłyby przeciwdziałać przyczynom i skutkom przemocy.

Po pięciu latach od wdrożenia Platformy Działań w dniach 5 - 9 czerwca 2000 roku, w Nowym Jorku odbyła się 23 sesja specjalna Zgromadzenia Ogólnego ONZ, zatytułowana „Kobiety 2000: równość płci, rozwój i pokój na XXI wiek”. Konferencja została nazywana w skrócie "Pekin + 5". Jej zadaniem było dokonanie oceny postępu we wdrażaniu Platformy Działań i Strategii Długoterminowej na rzecz Podniesienia Statusu Kobiet, przyjętej na konferencji w Nairobi. Przyjęto również program dalszych działań i inicjatyw odnośnie podniesienia statusu kobiet. W przyjętym dokumencie, społeczność międzynarodowa zobowiązała się traktować wszelkie formy przemocy wobec kobiet i dziewcząt jako przestępstwa podlegające karze i rozważyć możliwość zainicjowania międzynarodowej kampanii pod hasłem "zero tolerancji" dla przemocy wobec kobiet, zwracać uwagę na przemoc wobec kobiet i dziewcząt o podłożu rasowym oraz po raz pierwszy wyrażono potrzebę delegalizacji zabójstw "honorowych" ("honour"

killings) i wymuszonych małżeństw. Państwa złożyły również obietnicę podjęcia bardziej zdecydowanych działań na rzecz zwalczania gwałtu w małżeństwie.

Rezultaty działań podjętych w ciągu minionych dziesięciu lat omówiono podczas 49. Sesji Komisji ds. Statusu Kobiet, która odbyła się od 28 lutego do 11 marca 2005 r. W siedzibie głównej ONZ w Nowym Jorku. W sesji pod hasłem "Pekin po dziesięciu latach - przegląd i ocena" udział wzięli przedstawiciele rządów, organizacji pozarządowych oraz eksperci zajmujący się kwestią równouprawnienia płci (tzw.

spotkanie „Pekin + 10”)⁵³.

53 Ibidem.

Sekretarz Generalny Kofi A. Annan przedstawił na sesji raport⁵⁴ oceniający postępy w realizacji zobowiązań podjętych w Pekinie i postanowień specjalnej sesji Zgromadzenia Ogólnego zatytułowanej "Kobiety 2000: równość płci, rozwój i pokój w XXI wieku". Raport ten opierał się na badaniach przeprowadzonych w 134 państwach, które przedłożyły informacje o swoich postępach w realizacji podjętych zobowiązań.

W raporcie Sekretarz podsumował, że w minionej dekadzie kraje dokonały postępu w zwalczaniu przemocy wobec kobiet. Przemoc domowa jest obecnie uznawana za formę dyskryminacji ze względu na płeć oraz naruszenie praw człowieka.

Wiele krajów wprowadziło przepisy prawne, aby zwalczyć przemoc, podjęły środki w celu jej zapobiegania, zwiększenia świadomości społeczeństwa i opracowały systemy pomocy ofiarom, często we współpracy z organizacjami pozarządowymi. Lepsze rozumienie przyczyn i konsekwencji przemocy pomaga krajom w tworzeniu odpowiednich strategii przeciwdziałających temu zjawisku. Przedmiotem zainteresowania stał się także sprawca, a konkretnie czy wymierzana mu kara jest odpowiednia w stosunku do wagi popełnionego czynu. Rządy powinny zwiększyć wysiłki w celu implementacji strategii przeciwko przemocy o jasno określonych ramach czasowych. Strategie te powinny obejmować wyczerpujące prace legislacyjne, ochronę ofiar, pomoc prawną i szeroki dostęp do schronisk dla ofiar przemocy i innych usług świadczonych przez wykwalifikowane osoby. Kobiet z terenów wiejskich są wyjątkowo narażone na przemoc i potrzebują szczególnej ochrony. Ofiary i kobiety narażone na przemoc domową powinny otrzymać natychmiastową pomoc obejmującą nakaz opuszczenia miejsca zamieszkania przez sprawcę. Sekretarz postuluje nieustawnie w wysiłkach zmierzających do eliminacji stereotypów i tradycji odnoszących się do kobiet, w których kobieta ukazywana jest jako jednostka podrzędna i które są odpowiedzialne za społeczną akceptację przemocy wobec kobiet. Rządy i organizacje pozarządowe powinny współpracować na polu eliminacji przemocy wobec kobiet.

Sekretarz w raporcie dwukrotnie posłużył się przykładem Polski. Zauważył, że w Polska poniosła porażkę w ochronie prawnej ofiar w kwestii usunięcia sprawcy ze wspólnie zamieszkiwanego domu. To powoduje, że kobiety muszą szukać schronienia w schroniskach dla ofiar przemocy. Ponadto Polska wzmocniła ochronę ofiary

54 Raport Sekretarza Generalnego Kofi A. Annana na sesji Zgromadzenia Ogólnego zatytułowanej

"Kobiety 2000: równość płci, rozwój i pokój w XXI wieku" (E/CN.6/2005/2).

i świadka poprzez zezwolenie ofierze i świadkowi na zeznawanie w sądzie podczas nieobecności oskarżonego⁵⁵.

Traktatem, który reguluje dyskryminację kobiet jest Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet⁵⁶. Konwencja została przyjęta 18.12.1979 r., a w życie weszła 3.09.1981 r. Konwencja obecnie wiąże 180 państw, w tym Polskę. W Artykule 1 wprowadza definicję dyskryminacji kobiet, którą określa jako „wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie albo uniemożliwienie kobietom, niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji bądź korzystania na równo z mężczyznami z praw człowieka i podstawowych wolności w życiu politycznym, gospodarczym, kulturalnym, obywatelskim lub jakimkolwiek innym”.

Państwa-strony w Artykule 2 potępiły dyskryminację kobiet w każdej jej formie.

W Artykule 3 państwa zobowiązały się podjąć działania zmierzające do eliminacji tego zjawiska we wszystkich dziedzinach, a szczególnie w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym i kulturalnym.

Konwencja została uzupełniona Protokołem Fakultatywnym do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet⁵⁷ przyjętym 6.10.1999 r.

przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych rezolucją A/54/4 i otwartym do podpisu 10.12.1999 r. Protokół wszedł w życie 22.12.2000 r., wiąże 71 państw, w tym Polskę.

Nad realizacją postanowień konwencji czuwa Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (CEDAW - Committee on the Elimination of Discrimination against Women). Komitet pełni funkcję kontrolną – bada okresowe sprawozdania państw.

Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Deklarację w sprawie Eliminacji Przemocy wobec Kobiet w celu wzmocnienia i uzupełnienia procesu implementacji Konwencji z 1993 r. Zgodnie z Artykułem 4 Deklaracji państwa powinny potępić przemoc wobec kobiet i powinny uchylać się od tego obowiązku powołując się na jakiekolwiek zwyczaje, tradycje czy względy religijne. Państwa, które jeszcze tego nie uczyniły, powinny ratyfikować Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet i wycofać się ze wszystkich zastrzeżeń, co do jej treści.

55 http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/636/83/PDF/N0463683.pdf?OpenElement.

56 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 18 grudnia 1979 r. (Dz.U.

z 1982 r., Nr 10, poz. 71).

57 Ratyfikacja Protokołu Fakultatywnego do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 6 października 1999 r. (Dz.U. z 2004 r., Nr 248, poz. 2484).

Niektóre regiony wypracowały swoje własne konwencje dotyczące przemocy wobec kobiet. Tytułem przykładu można wspomnieć o Ogólnoamerykańskiej Konwencji o Zapobieganiu, Karaniu i Likwidowaniu Przemocy wobec Kobiet albo Afrykańskiej Konwencji o Prawach Człowieka, do której uchwalono Protokół Dodatkowy o Prawach Kobiet.

Początki regulacji specjalnej ochrony przyznanej dzieciom jest związana z działalnością organizacji „Save the children”, która została założona w 1919 r. przez Eglantyne Jebb. Założycielka w lutym 1923 przygotowała projekt konwencji o prawach dziecka, który został przyjęty przez Międzynarodową Unię Pomocy Dzieciom. Rok później treść konwencji została zaakceptowana przez Ligę Narodów jako Deklaracja Praw Dziecka (tzw. „Deklaracja Genewska”). Do tej idei nawiązało ONZ. W dniu 20 listopada 1959 r. przyjęto rezolucję 1386(XVI) – Deklarację Praw Dziecka, która podłożyła podwaliny pod późniejszą konwencję⁵⁸. Uchwalenie Deklaracji Praw Dziecka było pierwszym krokiem do rozpoczęcia prac nad przygotowaniem Konwencji Praw Dziecka.

W roku 1979 (Międzynarodowy Rok Dziecka) został przygotowany przez zespół polskich prawników, skupionych głównie w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, projekt traktatu odnośnie ochrony praw dziecka, który stał się podstawą dla dalszych prac. Ostatecznie w dniu 20.11.1989 r. Zgromadzenie Ogólne przyjęło tekst Konwencji o prawach dziecka⁵⁹, która weszła w życie 2.09.1990 r.

Konwencją związały się 192 państwa, w tym Polska. W dniu 20.05.2000 r. Konwencja została uzupełniona dwoma Protokołami Fakultatywnymi (Protokół Fakultatywny dotyczący sprzedaży dzieci, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii, który wszedł w życie 18.01.2002 r.⁶⁰ i Protokół Fakultatywny dotyczący włączania dzieci w konflikt zbrojny, który wszedł w życie 12.02.2002 r.⁶¹).

Niestety wiele państw ratyfikując Konwencję o Prawach Dziecka składa jednocześnie zastrzeżenia do poszczególnych jej przepisów, także wówczas, gdy treść zastrzeżenia jest niezgodna z przedmiotem i celem przepisu Konwencji, wobec którego

58 T. Jasudowicz, M. Lubiszewski, Kodyfikacja międzynarodowej ochrony praw człowieka [w:] Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2005, s. 60-62.

59 Konwencja o prawach dziecka z 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526).

60 Ratyfikacja Protokółu Fakultatywnego dotyczącego sprzedaży dzieci, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii z 25 maja 2000 r. (Dz.U. z 2004 r., Nr 238, poz. 2389).

61 Ratyfikacja Protokółu Fakultatywnego dotyczącego włączania dzieci w konflikt zbrojny z 25 maja 2000 r. (Dz.U. z 2004 r., Nr 194, poz. 1982).

zgłoszono zastrzeżenie. Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów z 1969 r.⁶² w Artykule 19 nie pozwala składać zastrzeżeń niezgodnych z przedmiotem i celem traktatu. Jednakże ani Konwencja Wiedeńska ani Konwencja o Prawach Dziecka nie przewidują sankcji w postaci uznania takiego zastrzeżenia za nieważne erga omnes z mocy samego prawa międzynarodowego, ani też organu posiadającego kompetencje do orzekania o tej nieważności⁶³.

Zgodnie z art. 19 Konwencji o Prawach Dziecka „Państwa – Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub zaniedbania bądź złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach seksualnych dzieci pozostających pod opieką rodzica(ów), opiekuna(ów) prawnego(ych) lub innej osoby sprawującej pieczę nad dzieckiem. Tego rodzaju środki ochronne powinny obejmować, tam gdzie jest to właściwe, skuteczne przedsięwzięcia w celu stworzenia programów socjalnych dla realizacji pomocy dziecku oraz osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem, jak również innych form działań prewencyjnych dla ustalenia, informowania, wszczynania i prowadzenia śledztwa, postępowania, notowania wymienionych wyżej przypadków niewłaściwego traktowania dzieci, oraz tam, gdzie jest to właściwe – ingerencję sądu”.

Artykuł 19 obejmuje jedynie przypadki stosowania przemocy w szeroko rozumianej rodzinie, natomiast stosowanie przemocy wobec dzieci przez osoby i instytucje nie związane bliską więzią z dzieckiem wskazują inne artykuły Konwencji ( por. np. art. 37, art. 34). Podobny charakter ma art. 36: „Państwa-Strony będą bronić dziecko przed wszelkimi innymi formami wyzysku, w jakimkolwiek aspekcie naruszającym dobro dziecka”.

Sposób postępowania z dziećmi, które padły ofiarą złego traktowania został określony w art. 39 Konwencji. Zgodnie z tym artykułem Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki dla ułatwienia przebiegu rehabilitacji fizycznej i psychicznej oraz reintegracji społecznej dziecka, które padło ofiarą jakiejkolwiek formy zaniedbania, wyzysku lub wykorzystania, torturowania lub jakiejkolwiek innej formy okrutnego lub nieludzkiego czy poniżającego traktowania albo karania bądź konfliktu zbrojnego. Taka rehabilitacja czy reintegracja powinna przebiegać

62 Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów z 23 maja 1969 r. (Dz.U. z 1990 r., Nr 74, poz. 439).

63 L. Wiśniewski, Geneza Konwencji o Prawach Dziecka i stosunek jej norm do innych aktów prawa międzynarodowego [w:] Konwencja o Prawach Dziecka. Analiza i wykładnia, pod red. T.

Smyczyńskiego, Poznań 1999, s. 16-18.

w środowisku, które sprzyja zdrowiu, zapewnieniu własnego szacunku i godności dziecka.

Do ratyfikowanej przez Polskę Konwencji zostało dołączone „Oświadczenie rządowe z dnia 30 września 1991 r. w sprawie ratyfikacji przez RP Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 20 listopada 1989 r.” W oświadczeniu rząd podkreśla, że „wykonywanie przez dziecko jego praw określonych w Konwencji […] dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną”. Komitet Ochrony Praw Dziecka, który nadzoruje przestrzeganie postanowień Konwencji przez Polskę, wezwał do wycofania powyższej deklaracji.

Oświadczenie może oznaczać, że karcenie fizyczne dzieci jest zwyczajowo dopuszczalne, a Konwencja bezwzględnie zabrania stosowania kar fizycznych. Polska dopuszczając stosowanie nawet łagodnych kar fizycznych wobec dzieci, nie wywiązuje się z międzynarodowych zobowiązań wynikających z ratyfikacji Konwencji⁶⁴.

Organem kontrolującym wykonywanie postanowień traktatowych jest Komitet Praw Dziecka, którego zadaniem jest badanie sprawozdań państw-stron. Posiada on tylko kompetencje do formułowania sugestii i ogólnych zaleceń pod adresem państw- stron, ale bez możliwości zastosowania jakichkolwiek sankcji w razie niewykonania tych sugestii i zaleceń.

W stosunku do Polski Komitet wyraził rozgoryczenie, że wciąż nie podjęto odpowiednich środków w celu zwalczania i zapobiegania karom fizycznym i złemu traktowaniu dzieci. Komitet wyraził troskę o istnienie na dużą skalę naruszeń praw dzieci i przemocy w rodzinie. Nie ma zapewnionej wystarczającej ochrony legislacyjnej. Komitet zaproponował wprowadzenie wyraźnego zakazu tortur oraz okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania i karania, jak również zabronienia stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Na tym polu Komitet sugeruje rozwój procedur i mechanizmów monitorujących skargi na złe traktowanie i okrucieństwo w i poza rodziną. Ponadto, powinny zostać wdrożone programy specjalistyczne dla dzieci ofiar wszystkich form zaniedbań, nadużyć, wykorzystywania, tortur albo złego traktowania⁶⁵.

64 E. Lisowska, Przemoc wobec dzieci. Rozpoznawanie i przeciwdziałanie, Kielce 2005, s. 14.

65 Raport Komitetu Praw Dziecka z 15 stycznia 1995, CRC/C/15/Add.31, par.. 18 i 30.

Komitet odnotował ustanowienie programu „Niebieskich Kart”. Komitet wyraził zaniepokojenie, że kary fizyczne są szeroko rozpowszechnione w domach, szkołach i innych instytucjach.

Zalecenia dla Polski są następujące:

- wyraźnie zabronić kar fizycznych wobec dzieci w domach, szkołach i innych instytucjach

- zainicjować publiczne kampanie edukacyjne na temat negatywnych konsekwencji złego traktowania dzieci oraz promujące pozytywne, nieprzemocowe formy dyscyplinowania alternatywne w stosunku do kar fizycznych⁶⁶.

Wśród wielu organizacji działających w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych szczególne miejsce w dziedzinie opieki nad dzieckiem w skali ogólnoświatowej zajmuje UNICEF (The United Nations Children’s Fund – Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom). Projektodawcą Funduszu dla Dzieci pod patronatem ONZ był Polak – Ludwik Rajchman, który prowadził szeroką akcję na rzecz powołania instytucji mającej na celu niesienie pomocy dzieciom – ofiarom wojny.

W 1946 r. powołano UNICEF jako organizację niepolityczną, Fundusz otrzymał współautonomiczny statut w ramach ONZ z jego ciałem zarządzającym i własnym sekretariatem⁶⁷. Obecnie UNICEF działa w 157 krajach, kontrolując poszanowanie praw dziecka i stawiając sobie za cel zapewnienie lepszej przyszłości dla dzieci.

Ogromne znaczenie dla analiz porównawczych uwzględniających ochronę dzieci na świecie ma wydawany przez UNICEF od 1982 r. raport The State of the World’s Children.

W sierpniu 2006 r. opracowywany został „Światowy raport na temat przemocy wobec dzieci” przez niezależnego eksperta przy Sekretarzu Generalnym ONZ – profesora Paulo Sergio Pinheiro⁶⁸. Celem badań było dostarczenie dokładnego obrazu powszechności, natury i przyczyn przemocy wobec dzieci. Zgodnie z raportem przemoc fizyczna w większości przypadków nie prowadzi do widocznych i permanentnych uszkodzeń fizycznych, z wyjątkiem przemocy wobec niemowląt („shaken baby syndrome”), która często jest przyczyną poważnych uszkodzeń mózgu. Sprawcami przemocy są rozmaite osoby: rodzice, rodzice przybrani, rodzeństwo, inni członkowie rodziny oraz osoby sprawujące opiekę nad dzieckiem. Znęcanie się nad dziećmi zazwyczaj nie ma na celu uszkodzenia ciała, ale odbywa się pod pretekstem karcenia za

66 Raport Komitetu Praw Dziecka z 4 października 2002, CRC/C/15/Add.194, par.. 34 i 35 (d i e).

67 E. Kartowicz, Ochrona praw dziecka w kontekście działalności UNICEF, Warszawa 1999, passim.

68 http://www.violencestudy.org/IMG/pdf/English.pdf