W czasach stalinowskich

W zachowanych dokumentach można znaleźć adnotację, że w maju 1948 r. M. Tatarkówna-Majkowska objęła stanowisko I sekretarza KD PPR Łódź Staromiejska. Jednak dokładna analiza sprawozdań I i II sekretarza tej dzielnicy za lata 1947-1948 wykazała, że faktycznie nigdy nie sprawowała tej funkcji. Dalej wykonywała czynności związane ze stanowiskiem instruktora Wydziału Organizacyjnego KŁ PPR, co potwierdziły inne partyjne dokumenty¹³⁰. Trudno wyjaśnić przyczyny tego zamieszania.

W drugiej połowie 1948 r. zaczęły się dziać wokół jej osoby pewne dość zaskakujące wydarzenia. Wpisywały się one w klimat rozgrywek wewnątrz PPR, których echa docierały także na szczebel lokalny. Najpierw w listopadzie pojawiły się zarzuty pod adresem

126 Ibidem, k. 31.

127 APŁ, KŁ PZPR, 10823, Ankieta dla aktywu partyjnego, 12 XII 1949 r., k. 13.

128 AAN, Centralna Kartoteka, 2304, Ankieta personalna, 19 X 1950 r., k. 3; ibidem, Ankieta personalna, 1 IX 1954 r., k. 13; ibidem, AAN, Centralna Kartoteka, 2304, Pismo Instytutu Handlu i Finansów KC PZPR do Ministerstwa Handlu Wewnętrznego, 15 XI 1955 r., k. 32; APŁ, KD PPR Łódź Widzew, 6, Protokół z zebrania ogólnego dzielnicy Widzew, 5 I 1946 r., k. 45; APŁ, PRN m. Łodzi, 23, Dane ewidencyjne radnego Rady Narodowej m. Łodzi, 21 IV 1961 r., k. 93-94.

129

APŁ, PRNmŁ, 23, Dane ewidencyjne radnego Rady Narodowej m. Łodzi, 21 IV 1961 r., k. 94.

130 PPR, PPS, PZPR, Władze instancji łódzkich i województwa łódzkiego…, s. 21; APŁ, KD PPR Łódź Staromiejska, 4, Sprawozdania I i II sekretarza KD za lata 1947-1948; ibidem, 16. Protokół z posiedzenia Egzekutywy Kom[itetów] Fabr[abrycznych], 15 XI 1948 r., k. 380; APŁ, KW PZPR w Łodzi, 55, Protokół z posiedzenia KŁ PPR, 6 XII 1948 r., k. 6.

M. Tatarkówny-Majkowskiej, że w czasie II wojny światowej dopuściła się bliżej nieokreślonych haniebnych czynów. W sekretariacie PPR przy PZPB nr 2 (dawniej zakłady Izraela Poznańskiego) doszło do kłótni między działaczami o dzielnicową politykę personalną, która szybko przerodziła się w ostrą wymianę zdań na temat jej osoby. Jeden z uczestników tego sporu stawiał ją za wzór do naśladowania dla innych aktywistów pod względem organizacji i stylu pracy. Jego oponent nie tylko nie podzielił tego poglądu, to przede wszystkim zaocznie ją zaatakował, mówiąc, że „wie o tym co wyprawiała w okresie okupacji”. Niestety dokument, który w tym miejscu wykorzystano nie precyzował tego oskarżenia. Ona sama o zajściu dowiedziała się jeszcze tego samego dnia i nie zamierzała pozostawiać wspomnianego pomówienia bez konsekwencji. Złożyła wniosek do komisji kontroli partyjnej, w którym tak skomentowała wspomniane zdarzenie: „bardzo możliwe jednak, że tow. Gruszka zna moje przestępstwa, o których ja sama nie wiem”¹³¹.

W 1950 r. znalazła się w kręgu osób podejrzanych o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Na III Plenum KC PZPR w listopadzie 1949 r. została przyjęta uchwała o wzmożonej czujności i poszukiwaniu wroga we własnych szeregach, która dawała możliwość inwigilowania członków partii przez UB. Szczególne zainteresowanie budziły osoby związane lub sympatyzujące z W. Gomułką. Akcji nadano kryptonim „Bagno”. Na gruncie łódzkim realizowała ją Maria Witaszewska¹³², starszy referent VII sekcji WUBP w Łodzi. Skupiła się ona w pierwszym rzędzie na osobach I. Logi Sowińskiego i M. Moczara, zakładając, że w Łódzkiem istniała zorganizowana grupa ludzi, których można było zakwalifikować jako podejrzanych o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Jej zdaniem, grupa ta zawiązała się latem 1948 r. w podłódzkiej miejscowości letniskowej Łask Kolumna. Obok wspomnianych prominentów partyjnych pojawiła się tam także M. Tatarkówna-Majkowska. Gdy więc dwa lata później została przesłuchana na tę okoliczność, upierała się przy zdaniu, że zupełnie przypadkiem w Łasku spotkała I. Logę Sowińskiego i M. Moczara, gdyż akurat wtedy składała wizytę znajomym. Przyznała jednak, że rozmawiała z nimi. Ten pierwszy miał zlecić instruktorom partyjnym, czyli także i jej, zbadanie nastrojów wśród robotników pod kątem popularności W. Gomułki. Ten drugi zalecał wręcz podjęcie akcji propagandowej w celu obrony usuniętego sekretarza generalnego KC PPR¹³³. Więcej w sprawie „Bagno” nazwisko M. Tatarkówny-Majkowskiej już się niepojawiło.

131

APŁ, KŁ PPR, 69, Pismo M. Tatarkówny-Majkowskiej do Komisji Kontroli Partyjnej [listopad 1948 r.]. k. 179.

132 P. Wnuk, Działalność polityczna Ignacego Logi Sowińskiego, Łódź 2010, k. 217 [praca magisterska napisana w Katedrze Historii Polski i Świata po 1945 r. UŁ].

133

W rzeczywistości w okresie po odsunięciu od władzy W. Gomułki M. Tatarkówna-Majkowska zachowała się jak doświadczony gracz polityczny i szybko przyjęła nowy partyjny kurs. Wynikało to z hołdowania tezie, że partia się nie myliła, to ludzie popełniali błędy. Nie tylko nie zakwestionowała zarzutów stawianych niedawnemu liderowi PPR, ale bezkrytycznie przystąpiła do realizacji na szczeblu lokalnym nowych wytycznych.

W dniu 11 IX 1948 r. na plenarnym posiedzeniu KŁ PPR, I. Loga Sowiński, bliski współpracownik W. Gomułki, złożył samokrytykę ze swojej działalności w aparacie partyjnym. Po wypowiedzi I sekretarza KŁ PPR nastąpiła dyskusja, w której głos zabrała także M. Tatarkówna-Majkowska. Pod adresem swojego niedawnego protektora politycznego skierowała szereg uwag dotyczących funkcjonowania partyjnych struktur w Łodzi. Pracownikom Wydziału Ekonomicznego zarzuciła brak zainteresowania sprawami zakładów przemysłowych, Wydziałowi Propagandy – brak systematyczności w agitacji masowej, Wydziałowi Personalnemu – mianowanie ludzi na stanowiska bez zapoznania się z opiniami komitetów dzielnicowych czy komitetów fabrycznych. Miała też za złe I. Lodze Sowińskiemu, że Wydział Kobiecy KŁ znajdował się w powijakach. Ponadto podkreślała,

że brak koordynacji w pracy różnych wydziałów prowadził do powstania absurdalnych sytuacji¹³⁴.

Zagadnienie odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego oraz związanego z tym oczyszczenia szeregów partyjnych było omawiane w komórkach PPR od najwyższego do najniższego szczebla. Zadanie to przypadło również M. Tatarkównie-Majkowskiej. W dniu 20 X 1948 r. wystąpiła na posiedzeniu sekretarzy, członków egzekutywy i aktywu Koła Fabrycznego przy PZPB nr 8 w Łodzi z referatem pod dość znamiennym tytułem: „O oczyszczeniu organizacji partyjnej”. Omawiając pierwsze lata Polski Ludowej wskazywała na żywiołowy rozwój PPR, do której przyjmowano też osoby bez głębszej analizy ich życiorysów, które później działały na niekorzyść organizacji. Zalecała, aby władze wykonawcze komitetu fabrycznego samokrytycznie i „po marksistowsku” przeanalizowały biografie swoich członków. Tłumaczyła, że w zjednoczonej partii, której powstanie było już bardzo bliskie, powinni znaleźć się wyłącznie ludzie dostatecznie uświadomieni i wychowani w duchu ideologii marksistowsko-leninowskiej. Po dyskusji, którą przyszło jej podsumować, dodała jeszcze, że „musimy zmobilizować partię bojową, idącą do zdrowego socjalizmu”¹³⁵.

134 APŁ, KŁ PPR, 4, Protokół z rozszerzonego posiedzenia plenum KŁ PPR, 11 IX 1948 r., k. 122-124.

135 APŁ, KD PPR Łódź Staromiejska, Protokół z odprawy sekretarzy, egzekutywy i aktywu koła fabrycznego przy PZPB nr 8 w Łodzi, 20 X 1948 r., k. 384, 389.

W lutym 1950 r. została przeniesiona na stanowisko I sekretarza KD PZPR Łódź Staromiejska. W teczce personalnej M. Tatarkówny-Majkowskiej zachowała się z tego okresu opinia wystawiona jej przez KM PZPR w Łodzi. Podobnie jak w poprzedniej¹³⁶, uznaniem wyższej instancji partyjnej cieszyły się takie jej mocne strony jak popularność wśród ludzi oraz umiejętność pozyskiwania ich zaufania. Jednak nadal podnoszono, że miała braki w orientacji politycznej i wyrobieniu ideologicznym. Nauczyła się natomiast dobrze przemawiać, gdyż wcześniejsze jej wypowiedzi cechował chaos. Doceniono również jej pewność siebie, mimo że momentami była „trochę zarozumiała”¹³⁷. Wkrótce potem awansowała na sekretarza do spraw organizacyjnych KW PZPR w Łodzi.

Ponieważ miała braki w znajomości doktrynalnych podstaw nowego ustroju, zdecydowano o jej ideologicznym przeszkoleniu. Decyzja o wysłaniu M. Tatarkówny-Majkowskiej na dwuletnie szkolenie do Szkoły Partyjnej przy KC PZPR zapadła w sierpniu 1951 r. na posiedzeniu Sekretariatu BP KC PZPR, w którym uczestniczyli Bolesław Bierut, Zenon Nowak, Edward Ochab i Aleksander Zawadzki¹³⁸. Wspomniana Szkoła, podobnie jak Instytut Kształcenia Kadr Naukowych, powstała w 1950 r. w Warszawie. Formalnie miała ona status szkoły wyższej¹³⁹.

Po ukończeniu Szkoły Partyjnej przy KC PZPR¹⁴⁰, każdy słuchacz otrzymywał

świadectwo – charakterystykę. Podobnie było w przypadku M. Tatarkówny-Majkowskiej. Dyplom miał formę oceny opisowej, którą wystawiał dyrektor. W 1953 r. funkcję tę pełniła R. Granas, która widziała swoją słuchaczkę na stanowisku I sekretarza KW. Jej zdaniem M. Tatarkówna-Majkowska nieźle opanowała naukę, choć przyswojenie wiedzy sprawiało jej trudności. Uważała, że „zdobyła pewne nawyki pracy nad książką, istnieje jednak obawa, czy będzie kontynuowała pracę nad podniesieniem swojego poziomu teoretycznego”. Wypowiedzi M. Tatarkówny-Majkowskiej cechowały się za to dużą ostrożnością i dojrzałością polityczną. Jednocześnie R. Granas podkreśliła jej mocne strony jak skromność, poczucie własnej wartości, umiejętność pracy zespołowej, „rozmiłowanie w sprawach wsi”, pryncypialność i nieprzejednanie wobec przeciwników politycznych. Dyrektor R. Granas

136 AAN, Centralna Kartoteka, 6016, Opinia [dokument bez tytułu], 1946 r., k. 33.

137 AAN, Centralna Kartoteka, 6016, Opinia wystawiona przez Wydział Personalny KM PZPR w Łodzi, 24 II 1950 r., k. 38.

138 Protokół nr 117 posiedzenia Sekretariatu BP KC w dniu 31 sierpnia 1951 r., [w:] Dokumenty do dziejów

PRL. Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949-1970, red. A. Dudek,

A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2000, s. 101.

139

B. Cichocki, K. Jóźwiak, op. cit., s. 15.

140 Nie należy mylić z Centralną Szkołą Partyjną PPR/PZPR, która istniała w latach 1944-1952, w której odbywały się szkolenia kilkudniowe czy kilkumiesięczne kursy. Szkoła Partyjna przy KC PZPR oraz Instytut Kształcenia Kadr Naukowych powstały w 1950 r. i – jak wspomniano – formalnie miały charakter uczelni wyższych. Za.: B. Cichocki, K. Jóźwiak, op. cit., s. 15.

wręcz podkreślała, że była to bojowa osoba, na którą można było liczyć, która jednocześnie nie znosiła biurokratyzmu i dygnitarstwa¹⁴¹. Tak ocena otwierała absolwentce szkolenia w Centralnej Szkole KC PZPR drzwi do awansu w hierarchii partyjnej.

M. Tatarkówna-Majkowska u schyłku życia wspominała, że w szkole partyjnej uchodziła za „demokratkę”, ponieważ w trakcie dyskusji używała przede wszystkim słownych argumentów a nie perswazji opartej na sile! Jej wypowiedzi znajdowały więc zrozumienie tak u dyrektor Szkoły R. Granas, jak i wykładowców np. Władysława Zastawnego¹⁴².

Jako słuchaczka Szkoły Partyjnej przy KC PZPR brała udział w różnych doraźnych akcjach polityczno-propagandowych. Na początek wraz ze Stanisławem Kanią, wówczas młodym instruktorem partyjnym, została skierowana w charakterze pełnomocnika na akcję skupu zboża w województwie rzeszowskim. Najpewniej działo się to wczesną jesienią 1951 r., ponieważ M. Tatarkówna-Majkowska zapamiętała J. Ptasińskiego, który wówczas pełnił funkcję I sekretarza KW PZPR w Rzeszowie – potem awansował na I sekretarza KŁ PZPR¹⁴³, a następnie trafił do bezpieki. Biorąc pod uwagę, że do września 1951 r. pracowała w KW PZPR w Łodzi, to do akcji skupu zboża w rzeszowskim musiała przystąpić wręcz „z marszu” tzn. tuż po pojawieniu się w Szkole Partyjnej.

Jako pełnomocnik do skupu zboża została skierowana w rejon Dębicy. Tam też na tle organizacji pracy politycznej doszło do ostrej wymiany zdań między M. Tatarkówną-Majkowską a Ludwiką Paczosą – siostrą W. Gomułki¹⁴⁴. Miało to wynikać z jej zdecydowanej reakcji na niedbałe wykonywanie obowiązków służbowych przez miejscowy aparat polityczno-propagandowy i w związku z tym w dobitnych słowach pouczyła lokalnych towarzyszy partyjnych, jak należało wykonać zadania związane z agitacją na rzecz skupu zboża. Ponoć poskutkowało¹⁴⁵. Zdarzenie to – jeśli faktycznie miało miejsce – pokazuje M. Tatarkównę-Majkowską jako osobę pryncypialną i zdecydowanie dążącą do wyznaczonego przez partię celu.

Po zakończonym kursie w lipcu 1953 r. udała się wraz z całą grupą na wycieczkę do ZSRR¹⁴⁶. Uczestniczyło w niej 28 słuchaczy, którym przewodzili Edward Milczarek,

141 AAN, Centralna Kartoteka, 6016, Szkoła Partyjna przy KC PZPR. Charakterystyka słuchacza, czerwiec 1953 r., k. 39-40.

142

K. Turowski, op. cit., s. 22.

143 Ibidem, s. 22; PPR, PPS, PZPR, Władze instancji łódzkich i województwa łódzkiego…, s. 106.

144 W. Gomułka miał dwie siostry. Starsza – Józefina miała obywatelstwo amerykańskie, ponieważ urodziła się, gdy rodzice byli na emigracji w USA. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1921 r. wyjechała na stałe do USA. Po mężu Conoff. Druga – młodsza, Ludwika mieszkała w rodzinnym Krośnie. Z nią W. Gomułka utrzymywał bliskie stosunki do jej śmierci. Zob.: W. Gomułka, Pamiętniki, t. I, Warszawa 1994, s. 35 i 84; A. Werblan, Władysław Gomułka. Sekretarz generalny PPR, Warszawa 1988, s. 18.

145 K. Turowski, op. cit., s. 22.

146

zastępca dyrektora szkoły, i Stanisław Słuszny, kierownik zaocznego studium¹⁴⁷. Trudno powiedzieć czy była to nagroda czy też rodzaj praktycznego repetytorium z nabytej wiedzy.

Jako słuchaczka Szkoły Partyjnej przy KC PZPR została umieszczona na liście wyborczej do Sejmu PRL I kadencji w październiku 1952 r. w okręgu nr 8 w Łodzi¹⁴⁸. Wybory zostały oparte na zasadach, które funkcjonowały w następnych latach PRL. Obowiązywała jedna lista – Frontu Narodowego, o której kształcie decydowała PZPR. Andrzej Ajnenkiel, prawnik i historyk, zauważył, że w 1952 r. partia komunistyczna uzyskała najwięcej mandatów w dziejach polskiego parlamentaryzmu, bo aż 64,2%, co miało dowodzić jej kierowniczej roli w państwie. Wyniku tego w późniejszych latach nie powtórzyła¹⁴⁹. Trzeba pamiętać, że wybory przeprowadzono w okresie szczytowego stalinizmu, co oznaczało, że oficjalnych rezultatów głosowania w żadnej mierze nie należy traktować jako wyraz woli polskiego społeczeństwa.

Wszyscy kandydaci z listy Frontu Narodowego w okręgu 8 dostali się do parlamentu z poparciem na poziomie 99,6%. Różnica w liczbach rzeczywistych wynosiła 48 głosów. Poza M. Tatarkówną-Majkowską weszli do sejmu: Władysław Dworakowski¹⁵⁰, Wanda Gościmska, Kazimierz Mijal, Henryk Jabłoński, Jan Ptasiński, Jerzy Jodłowski¹⁵¹, Kornelia Plewińska¹⁵², Stanisław Urbańczyk i Józefa Ulkowska¹⁵³. W ten sposób zaczynała się jej kariera parlamentarna, inna sprawa, że raczej mało efektowna.

Z powyższego wynika, że lata 1945-1953 były wyjątkowo ważne w biografii M. Tatarkówny-Majkowskiej, Wyzwolenie Łodzi spod okupacji niemieckiej przy jednoczesnym zaprowadzeniu komunistycznych porządków dały możliwość zrobienia kariery politycznej ludziom, którzy w II RP z racji przynależności do nielegalnej KPP znajdowali się na marginesie życia publicznego. Po 23 latach pracy fizycznej, głównie jako prządka, rozpoczynała działalność na całkiem nowej płaszczyźnie. Miała już 37 lat gdy zdecydowanie weszła w świat polityki. Determinacja i gorliwość w realizowaniu partyjnych

147 AAN, KC PZPR, 237/XXII-118, Lista uczestników tegorocznej wycieczki do ZSRR, 24 VII 1953 r., k. 42.

148 AAN, PKW, 106, Zestawienie wyników głosowania w Okręgu Wyborczym nr 8, 27 X 1952 r., k. 2.

149

A. Ajnenkiel, Konstytucje Polski 1791-1997, Warszawa 2001, s. 315.

150 Władysław Dworakowski (1908-1976), z zawodu ślusarz; członek PPR i PZPR; poseł KRN, Sejmu Ustawodawczego i Sejmu PRL I kadencji; w latach 1954-1956 przewodniczący Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów. Za: https://bs.sejm.gov.pl, dostęp 30 VIII 2015 r.

151

Jerzy Jodłowski (1909-2000), ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim w 1931 r.; profesor prawa; doktor honoris causa Uniwersytetu w Dijon; powstaniec warszawski; więzień obozów koncentracyjnych; związany z SD; poseł KRN, Sejmu Ustawodawczego, Sejmu PRL I, II oraz III kadencji. Za: https://bs.sejm.gov.pl, dostęp 30 VIII 2015 r.

152

Kornelia Plewińska (1898-1983), urodziła się na łódzkich Bałutach; z zawodu prządka; należała do PPR/PZPR; uczestniczyła w Światowym Kongresie Obrońców Pokoju w Wiedniu w 1952 r.; członek KŁ PZPR w latach 1950-1956; posłanka na Sejm PRL I kadencji. Za: APŁ, KŁ PZPR, 11640, Teczka osobowa; https://bs.sejm.gov.pl, dostęp 30 VIII 2015 r.

153

wytycznych zwróciła uwagę gremiów kierowniczych PPR, które potrzebowały kobiet do obsadzania wszelakich stanowisk. Cel ten miał przede wszystkim podłoże propagandowe, gdyż chodziło oto, aby pokazać „rewolucyjne” podejście do spraw płci i równouprawnienia. Osoba M. Tatarkówny-Majkowskiej idealnie wpisywała się w tego rodzaju projekty. Ona sama zdawała sobie sprawę, jaką rolę przyszło jej odgrywać, ale jednocześnie zamierzała wykorzystać powstałe możliwości, aby w przyszłości móc awansować w partyjnej hierarchii. Tak też się stało. Została zauważona i doceniona, skoro skierowano ją na szkolenie w Centralnej Szkole przy KC PZPR, a potem powierzono prestiżowe stanowisko I sekretarza KW PZPR w Łodzi.

ROZDZIAŁ III

W KRĘGU ELITY WŁADZY (1953-1955)