Wojciech J. Cynarski*

Zarys treści: Autor artykułu analizuje polskie zamki jako dziedzictwo polskiej sztuki forty-fikacyjnej, ich atrakcyjność turystyczną i wykorzystanie. W trosce o bardziej dokładny opis i wyjaśnienie uwzględniono wymiar humanistyczny tego typu turystyki kulturowej. Metodami zastosowanymi w tym badaniu są: analiza zawartości treści literatury przedmiotu, przewod-ników turystycznych i popularne treści z zakresu kultury masowej, jak również metoda obser-wacji uczestniczącej. Interpretacja jest prowadzona z perspektywy systemowo-antropologicznej teorii turystyki i socjologii turystyki.

Zamek w Malborku, jeden z największych na świecie i w swoim czasie prawdziwa perła sztuki europejskiej fortyfikacji, jest właściwie wykorzystywany do celów turystycznych.

Inne polskie obiekty obronne inżynierii wojskowej w ilości ok. 16000 wykorzystywane są na różne sposoby. Przedstawiają one wysokie walory historyczne, kulturowe i krajobrazowe, dzięki którym cieszą się popularnością jako atrakcje turystyczne. Wymieniono i scharakte-ryzowano siedem sposobów turystycznego wykorzystania zamków lub zagospodarowanie pozaturystycznego.

Turysta jest obserwatorem, co jego doświadczanie świata czyni pokrewnym sposobowi pro-wadzenia badań w terenie w antropologii kulturowej. Socjologiczna obserwacja uczestni-cząca autora i refleksja z perspektywy systemowo-antropologicznej teorii turystyki wskazu-ją na względnie duże zainteresowanie turystów (zarówno krajowych, jak i zagranicznych) polską tradycją sztuki fortyfikacji i zabytkami inżynierii wojskowej. W wielu przypadkach to dziedzictwo kulturowe jest w Polsce wciąż niedostatecznie promowane. Wiele zamków nadal wymaga odbudowy lub remontu. Wiele innych potrzebuje tylko odpowiedniego zarzą-dzania i informacji turystycznej w ofercie dla przedsiębiorstw turystycznych w Polsce i za granicą.

Słowa kluczowe: turystyka, budowle obronne, polskie zamki

* Dr hab., prof. UR, Wydział Wychowania Fizycznego, Uniwersytet Rzeszowski; e-mail knhum@univ.rzeszow.pl.

1 Pracę zrealizowano w ramach działalności statutowej Wydziału Wychowania Fizyczne-go Uniwersytetu RzeszowskieFizyczne-go – projektu URWWF/S/08/03 „Humanistyczne aspekty tury-styki”, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, oraz we współpracy z Komisją Turystyki i Komisją Badań Naukowych Stowarzyszenia Idōkan Polska.

196

Wprowadzenie

Sztuka fortyfikacji jest pochodną sztuki wojennej. Obejmuje konstrukcje ziemno-drewniane, jak pradawne warowne grody, murowane, jak zamki, późniejsze twierdze i forty, linie umocnione z bunkrami, podkopy i pułapki, podziemne przejścia itd. Znamiennym historycznym przykładem jest Wielki Mur Chiński – jedna z największych atrakcji turystycznych Chin.

Sztuka fortyfikacji ma w Europie wielowiekową tradycję. W Polsce okres zamków i miast warownych to XIII–XV w., gdy budowano zamki obronne głównie w stylu gotyckim z systemem wieżowym, basztowym lub bastejowym.

Murowane z cegły lub kamienia zamki są specyficzne dla średniowiecza.

Dopiero po upowszechnieniu artylerii straciły one swój strategiczny sens.

Były jednak budowane także później, jako zamki-pałace, gdzie zewnętrzne mury i armaty spełniały funkcję obronną, a budynki mieszkalne pełniły racz ej funkcję pałacu (zamki-rezydencje). Autor nie ogranicza swych re-fleksji i analiz do samych tylko zamków średniowiecznych. Główny akcent padnie na zamki obronne, jako przejaw sztuki fortyfikacji.

Celem badań było opisanie z próbą wyjaśnienia zagadnienia wykorzys-tania zamków w turystyce kulturowej. Czyli, jak te przejawy sztuki forty-fikacji – jako walory turystyczne – są lub mogą być wykorzystywane w tu-rystyce.

Nie jest to praca historyczna, lecz w swej metodzie socjologiczna lub – a po części – antropologiczno-kulturowa (własne badania terenowe i obserwacja uczestnicząca w środowisku turystów i wycieczkowiczów zwiedzających opisywane zamki). Dochodzi więc refleksja na kanwie własnych podróży, odbywanych wraz z rodziną w celach poznawczych, krajoznawczych oraz dla wychowania historycznego i patriotycznego. Zastosowanymi metodami badań są: analiza treści literatury przedmiotu, przewodników turystycznych i treści popularnych z obszaru kultury masowej oraz własna obserwacja uczestnicząca. Interpretacja prowadzona jest z perspektywy systemowej teorii turystyki i antropologii turystyki.

Zakres badań – w układzie geograficznym – dotyczy głównie polskiej sztuki fortyfikacji, rozwiniętej i zachowanej na terenie dzisiejszej Polski i Ukrainy, oraz innych budowli obronnych na ziemiach polskich, jak zamki krzyżackie. Autor przytacza także przykłady innych europejskich zamków i odniesienia do wybranych zamków pozaeuropejskich.

W turystyce budownictwa obronnego, będącej częścią militarnej tury-styki kulturowej, informacja (zdobywanie wiedzy) i edukacja są centralnym elementem produktu turystycznego. Jednym z typów badań jakościowych stosowanych w opracowaniach tego rodzaju ludzkiej aktywności jest ob-serwacja [Gulda 2009, s. 197–199; Munsters 2010, s. 54].

ZAMKI OBRONNE NA ZIEMIACH POLSKICH. WYKORZYSTANIE...

197

Nawiązanie do „turystyki sztuk walki” dotyczy w tym wypadku poznawania europejskiej i w szczególności polskiej sztuki militarnej.

A fenomen ten dotyczy dość licznego (kilka tysięcy osób) grona pols-kich pasjonatów, skupionego w bractwach rycerspols-kich – uczestników turniejów, inscenizacji bitew, walk o obronę lub zdobycie danej twierdzy, ekspozycji średniowiecznej broni itp. „Militarna turystyka kulturowa” to

„podróże turystyczne mające za cel uzyskanie osobistego doświadczenia lub edukację, w której istotną częścią programu, decydującą o podjęciu podróży lub udziale w niej, jest zwiedzanie miejsc i obiektów o charakterze obronnym lub związanych z dziejami konfliktów zbrojnych, a także wojska i uzbrojenia, dowódców i żołnierzy” [Mikos von Rohrscheidt 2008, s. 115].

Dean MacCannell [1976] wskazuje, że dopiero w efekcie sakralizacji da-nego miejsca staje się ono atrakcją turystyczną. Przytoczone poniżej miejsca są sakralizowane nie tyle przez działalność marketingową i przemysł tury-styczny, ile dzięki ważnym zdarzeniom historycznym. Stały się miejscami symbolicznymi, miejscami pamięci, pomnikami historii i kultury naszego kraju. Są także, jak w przypadku Zamku w Malborku, obiektem żywego zainteresowania turystów niemieckich.

1. Perspektywa teoretyczna i wstępny przegląd literatury Systemowa-antropologiczna koncepcja teorii turystyki – jako baza podjętych tu analiz – ogniskuje uwagę na samym turyście i jego potrzebach.

Założenia tej systemowo-antropologicznej koncepcji zostały ukazane w kilku pracach [Obodyński K., Cynarski 2004, 2006a, 2006b; Cynarski, Obodyński M. 2009]. Stąd spojrzenie humanistyczne i zasadność pytań o wartości i cele.

Samą turystykę traktujemy tu jako składową kultury wyższej i jednocześnie narzędzie badania kultury.

Patrząc z innej strony, analizy dotyczące człowieka odwiedzającego obiekty budownictwa obronnego bliskie są humanistycznej teorii sztuk wal-ki, socjologii sztuk walki oraz socjologii i psychologii przestrzeni architek-tonicznej [Trzeciak 1988; Cynarski 2005, 2010a]. Dochodzi do tego aspekt historyczny – kontekst, którego nie można pominąć.

Spróbujmy teraz przeanalizować zastany stan wiedzy. Co o budownic-twie obronnym w Polsce, a zwłaszcza średniowiecznych zamkach, napisano do tej pory w aspekcie ich atrakcyjności turystycznej?

Budowle obronne stanowią przedmiot zainteresowań środowiska miło-śników sztuk walki i jeden z celów wędrówek w turystyce sztuk walki. Oto, jak o zamku szoguna w Nagoya pisał polski instruktor kendō W. Nowakow-ski [2002]:

198

„Nagoya-jo jest jednym z najwspanialszych przykładów japońskiej architektury obronnej. Wybudowany w latach 1610–1612 na rozkaz Ieyasu Tokugawy, służył nie tylko za kasztel, lecz także za rezydencję dla daimyo. Choć położony na równinie, był niemal niedostępną fortecą, bo otaczały go aż dwie fosy – wodna i sucha – i ciągnące się od północy bagno. Główną wieżę łączy z przyległą basztą słynny kamienny mur, naszpikowany długimi na trzydzieści centymetrów gro-tami włóczni. Na wewnętrzny dziedziniec wiodą tylko trzy mosty i trzy bramy, zwieńczone strażnicami”.

Ogólnie o turystyce budownictwa obronnego lub militarnej turystyce kulturowej piszą Tadeusz Jędrysiak i Armin Mikos von Rohrscheidt [2011].

Wyjaśniają oni w swej książce, czym są „militarna turystyka kulturowa”

i dziedzictwo militarne oraz jakie elementy militarnego dziedzictwa kultu-rowego występują w Polsce. Otóż jest tutaj około 16 tys. rożnych obiektów budownictwa obronnego – cytadele, forty i linie fortyfikacji, twierdze, zamki, miejskie mury obronne. Znacząco wzbogacają one kulturowo i krajobrazowo potencjał turystyczny Polski. Autorzy nawiązują do dziejów oręża polskiego;

jego tradycji, sztuki fortyfikacji, broni i symboliki, czyli do komponentów historycznych sztuk walki. Poniekąd więc militarna turystyka kulturowa bliska jest „turystyce sztuk walki”, która także jest odmianą turystyki kul-turowej [Cynarski 2009a].

W książce Militarna turystyka kulturowa zostały przedstawione atrak-cje militarnej turystyki kulturowej i formy organizacji tej turystyki na tere-nie Polski. Dotyczy dziedzictwa historycznego, materialnego i kulturowego sztuki fortyfikacyjnej na ziemiach polskich, zwłaszcza zaś fortyfikacji nowo-żytnych [por. Chylińska 2006; Sienkiewicz 2011].

Same zamki warowne i ich wykorzystanie turystyczne stanowią te-mat kilku tylko prac. Na łamach „Ido – Ruch dla Kultury / Movement for Culture” i w „Turystyce Kulturowej” pisał o tym Mikos von Rohrscheidt [2010a, 2010b]. Omówił on zachowane w Polsce dziedzictwo średniowiecz-nych zamków i inśredniowiecz-nych budowli obronśredniowiecz-nych; opisał i przeanalizował sposoby wykorzystania polskich zamków w ofercie turystyki kulturowej. Analizował też oferty wybranych obiektów budownictwa obronnego dla różnych form turystyki kulturowej.

Polskie zamki na terenie dzisiejszej zachodniej Ukrainy w aspekcie ich wykorzystania turystycznego stanowią treść książki Oresta Maciuka [2008]

Zamki i twierdze Ukrainy Zachodniej. Wędrówki historyczne. Książka ta przedstawia treści interesujące dla historyków, pasjonatów budownictwa militarnego (zabytków architektury obronnej) oraz dla badaczy fenome nu turystyki kulturowej. Bogato ilustrowaną całość, złożoną z dziesięciu roz-działów, dopełniają zestawienia bibliograficzne – osobno literatura polska,

ZAMKI OBRONNE NA ZIEMIACH POLSKICH. WYKORZYSTANIE...

199

rosyjska i ukraińska (s. 221–223) i Indeks topograficzny (s. 224–230) z na-zwami geograficznymi, co ułatwia czytelnikowi orientację w masie polskich i ukraińskich nazw. Monografia ta kierowana jest głównie do czytelnika polskiego (język polski), ale także ogólnie do turysty zagranicznego, czemu służą angielskie opisy tras turystycznych przed każdym kolejnym rozdzia-łem. Tereny te, jako bogate w zabytki kultury polskiej (i – ogólnie – euro-pejskiej), przyciągają głównie turystów z Polski. Są to turyści kulturowi, etniczni, sentymentalni [Cynarski 2009b; Cynarski, Cynarska 2009], lub także – coraz częściej – biznesowi. Ukraiński autor projektuje i proponuje kilka tras turystycznych. Wartość tej publikacji podnoszą archiwalne zdję-cia i współczesne fotografie budowli obronnych oraz liczne ryciny (grafiki).

W większości budowle te są obecnie w ruinie, więc wysokiej klasy rysunko-we rekonstrukcje, pokazujące te obiekty w czasach ich świetności, są tutaj szczególnie cenne. Książka jest interesującym przewodnikiem po godnych uwagi miejscach dziedzictwa architektury obronnej [por. Aftanazy 1988–

1993; Cynarski 2010b].

Tak jak na zachodniej Ukrainie zachowały się zamki (lub ich ruiny) zbu-dowane przez polskich królów i bogatą szlachtę, na Słowacji zamki budowali najczęściej Węgrzy. Przykładowo Zamki Orawski, Treńczyński i Bojnicki są skarbami dawnej architektury militarnej, zamienionymi dziś w muzea [Wa-silewski 2008]. Zamek Spiski był przejściowo we władaniu Polaków. Wróćmy jednak do zamków, które zachowały się na terenach dzisiejszej Polski.

2. Casus zamku w Malborku

Zbudowany z cegły przez Krzyżaków gotycki Zamek Panny Marii (niem.

Marienburg) jest położony nad brzegiem Nogatu (odnoga Wisły w jej dolnym biegu). Budowę rozpoczęto w latach 1278–1281, a zakończono w połowie XV wieku. Od 14 września 1309 do 1457 roku zamek w Malborku był siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego, a miasto – stolicą państwa Zakonu Krzyżac-kiego. W 1410 roku zamek ten był po bitwie grunwaldzkiej oblegany przez wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława II Jagiełły. Ponieważ nie został zdobyty ani wówczas, ani później, uchodzi za niezdobyty. W roku 1457 zamek został odkupiony przez polskiego króla Kazimierza Jagielloń-czyka. Stanowił później rezydencję polskich królów [por. Jackiewicz-Gar-niec, Garniec 2006, s. 212–253].

Jest to dobrze zachowana trzyczęściowa twierdza obronna w stylu go-tyckim o kubaturze ponad 250 000 m³. Składa się z zamku niskiego, zamku średniego i zamku wysokiego. Potężnym fortyfikacjom towarzyszy bogata infrastruktura, godna siedziby tego militarystycznego i zaborczego państwa.

200

Po licznych zniszczeniach, dwukrotnej restauracji i częściowej odbudo wie Zamku (przez Niemców pod koniec XIX wieku i Polaków po II wojnie świa-towej) do dnia dzisiejszego zachowały się zamek wysoki i zamek średni oraz nieliczne oryginalne fragmenty zamku niskiego – na podzamczu.

W zamku tym od roku 1961 funkcjonuje Muzeum Zamkowe, które oferuje standardową trzygodzinną trasę dla zwiedzających (z przewodni-kiem). Oferowana jest narracja w 9 wersjach językowych. Dla turystów jest też oczywiście zamkowa restauracja i sklepiki z pamiątkami, a ponadto or-ganizowane są dodatkowe atrakcje, jak widowisko plenerowe typu „światło i dźwięk” – „Krzyżem i mieczem”, ekspozycja parku machin oblężniczych, obozy rycerskie i spotkania z historią (wykłady), inscenizacja oblężenia zamku, pokazy i turnieje konne, turnieje kusznicze i łucznicze, koncerty chórów. Od 1999 roku zawsze w drugiej połowie lipca (po inscenizacji bitwy pod Grunwaldem) polskie rycerstwo oblega zamek w Malborku.

Ulrik Schöber [2002] przedstawia w swym albumie i opisuje 79 euro-pejskich zamków, w tym 19 niemieckich i tylko 1 z Polski – właśnie zamek w Malborku. Pisze, że w rankingu największych kompleksów zamkowych Europy Malbork znajduje się na trzecim miejscu – po zamku królewskim w Pradze (Hradčany) i moskiewskim Kremlu [Schöber 2002, s. 300].

Dziwi takie apodyktyczne rozstrzygnięcie bez podania kryterium oce-ny wielkości. Zamek w Malborku jest niewątpliwie największym zamkiem gotyckim Europy, a według kryterium zajmowanej powierzchni – najwięk-szym zamkiem świata (143 591 m²). W ten sposób zamek ten wyprzedza Mehrangarh Fort w Indiach, Hradčany, Zamek Spiski (Spišsky hrad), zam-ki niemieczam-kie, francuszam-kie, brytyjszam-kie i japońszam-kie (Himeji, Matsumoto-jo lub Nagoya-jo)². Przede wszystkim jednak jest to wyjątkowy zespół zamkowy pod względem sztuki fortyfikacji – najnowocześniejszy w Europie swoich czasów. Czyli jeden z największych i wyjątkowy zabytek sztuki fortyfikacji, co nie jest bez znaczenia dla jego turystycznej atrakcyjności.

Wprawdzie aspiracja zdobycia kategorii „naj” w jakiejś dziedzinie może się wydawać osobom postronnym dość dziecinna, to jednak okazuje się am-bicją kluczową dla marketingu turystycznego. Czyż można przejść obojętnie (nie próbując zwiedzić) obok czegoś, co powszechnie cieszy się opinią bycia

„naj” na całym świecie?

2 Jednym z największych zamków na świecie, największym według Guinness Book of Records, jest Zamek Królewski w Pradze (Hradčany) z około 570 m długości i 130 m szero-kości. Natomiast według kryterium zajmowanej powierzchni, są to: 1) Zamek w Malborku (143 591 m²), 2) Mehrangarh Fort (81 227), 3) Hradčany (66 761), 4) Windsor Castle (54 835), 5) ohensalzburg (54 523), 6) Zamek Spiski (49 485), 7) Zamek w Budzie (44 674), 8) Zamek Himeji (41 468), 9) Cytadela w Aleppo (39 804), 10) Zamek w Edynburgu – Edinburgh Castle (35 737).