Z MIANA KODU

Przełączanie kodu jest popularną cechą przeciętnych osób dwujęzycznych w każdym społeczeństwie na świecie. Przełączanie kodu odnosi się do łączenia w roz-mowie dwóch lub więcej języków przez osoby dwujęzyczne lub wielojęzyczne, czę-sto bez zmiany rozmówcy czy tematu. Takie łączenie może zachodzić na każdym po-ziomie struktury języka. Widoczna jest tendencja zarówno w języku, jak i kulturze globalizacji – nie tylko w przemieszczaniu się osób i towarów, ale przede wszystkim informacji.

Pojęcie przełączania kodu Dell Hymes (1974) zdefiniował jako „popularny termin dla alternatywnego użycia dwóch lub więcej języków, odmian języków lub

na-64

wet stylów mowy”. Z drugiej strony według Eyamba Bokamba (1989: 3) „przełącza-nie kodu to łącze„przełącza-nie słów, wyrażeń i zdań pochodzących z dwóch różnych gramatycz-nych (pod)systemów w zdaniu w obrębie tej samej wypowiedzi językowej. […] prze-łączanie kodu jest zatapianiem różnych jednostek językowych takich jak przyrostków, słów, wyrażeń wywodzących się ze wspólnej czynności, w której uczestnicy, aby zro-zumieć to, co jest wypowiadane, muszą pogodzić to, co słyszą z tym, co rozumieją”.

Przełączanie kodu to inaczej mieszanie bądź zmienianie kodu lub języka (Erica Benson 2001: 23-36), aczkolwiek niektórzy uczeni, jak np. Carol Pfaff (1979: 291-318), różnicują te pojęcia. Benson pisze, że termin „przełączanie kodu” opisuje użycie dwóch języków w rozmowie lub tekście. Po raz pierwszy wprowadził go Hans Vogt w 1954 r. w swoim artykule, pisząc, że „termin ten sam w sobie nie jest może języko-wym fenomenem, ale raczej psychologicznym, a jego przyczyny powstania są wyraź-nie pozajęzykowe. Ale dwujęzyczność powinna zaciekawić językoznawcę, powyraź-nieważ jest warunkiem tego, co zostało nazwane mieszaniem się języków” (Vogt 1954: 365-374). Vogt zakłada, że przełączanie kodu jest nie tylko naturalnym, ale także po-wszechnym zjawiskiem. Chociaż Vogt jest uważany za tego, kto po raz pierwszy wprowadził termin przełączania kodu, mało osób wie, że zajmował się tym zjawi-skiem już wcześniej profesor Aurelio Espinosa w 1911 r. Przełączanie kodu było na początku uważane za wynik niskiej inteligencji osób lub niskiego opanowania dru-giego języka (Erica Benson 2001: 23-36). Aurelio Espinosa (1911: 251-286) nie zga-dzał się z tym przekonaniem i w swych badaniach dotyczących latynoskich społecz-ności Kolorado i Nowego Meksyku zauważył, że zjawisko przełączania kodu nie za-leży od przynależności do klas społecznych czy poziomu edukacji. Dziś zjawisko to dotyczy osób, które posługują się biegle wieloma językami, a nawet stanowi wskaźnik umiejętności posługiwania się kilkoma językami (Kristin Becker 1997: 3-31). Osoby, które władają słabiej drugim językiem lub nie są jeszcze biegłe, wypowiadają jedno zdanie w jednym języku, a drugie w innym języku. Dzieje się tak, ponieważ osoby te boją się popełniania błędów gramatycznych, a taki sposób przełączania kodu okazuje się mniej ryzykowny (Sankoff i Poplack 1981: 3-45). Shana Poplack (1981) odkryła, że blisko połowa przełączeń kodów to przełączenia całych zdań, a rzeczownik jest najczęściej zamienianą częścią mowy. Dwujęzyczni użytkownicy języka świadomie

65

i nieświadomie biorą udział w przełączaniu kodu. Według Kristin Becker (1997:

3-31) „Przełączenia kodów są często spowodowane nieświadomymi czynnikami i w rezultacie dwujęzyczni rozmówcy są nieświadomi swoich spontanicznych

przełą-czeń pomiędzy językami”.

Kristin Becker (1997: 3-31) sklasyfikowała nieświadome przełączanie kodu, mogące nastąpić z trzech powodów. Pierwszy z nich to rezultat chwilowej niemożno-ści znalezienia słowa – mówimy wtedy, że mamy to słowo „na końcu języka” i dlatego zamieniamy je odpowiednikiem (który w danej chwili pamiętamy) z obcego języka.

Kolejną przyczyną nieświadomego przełączania kodów jest częste pojawianie się pewnych terminów w innym języku. Spowodowane jest to notorycznym używaniem tych zwrotów, więc ich użycie staje się wyborem nieświadomym. Ostatnią kategorią nieświadomego przełączania kodów jest nieprzetłumaczalność, bowiem istnieją pewne słowa czy zwroty, których nie da się przełożyć na docelowy język. Becker (1997: 3-31) twierdzi również, że przełączanie kodu może występować także świado-mie: „Psycholingwiści odkryli, że dwujęzyczni rozmówcy uważają przełączanie kodu za zaradność komunikacyjną w celu osiągnięcia zamiarów związanych z rozmową”.

Takie świadome przełączanie kodu może być użyte w celu negocjacji lepszego lub lepiej sformułowanego zwrotu czy wyrażenia, które ma być użyte w zdaniu. Ana Hu-erta (1980: 206-34) sądzi, że słownictwo związane z biznesem czy nowoczesną tech-nologią jest często przełączane na język angielski przez osoby dwujęzyczne, ponie-waż osoby te po raz pierwszy nauczyły się tego typu słów właśnie w tym języku. Dla Arabów głównym czynnikiem, który aktywizuje ich do przełączenia kodu na język angielski, jest brak odpowiedników arabskich słów związanych z fachowymi dziedzi-nami technicznymi.

Bywa i tak, że przełączanie kodu powodują czynniki czysto ekonomiczne i ma to na celu oszczędzenie czasu. Tak np. słowo update jest krótsze i ekonomiczniejsze niż słowo „uaktualnienie”. Innym powodem przełączenia kodu podczas konwersacji może być chęć nagłego zmienienia lub uniknięcia pewnego tematu rozmowy na rzecz poruszenia innego tematu – istotnego dla rozmówcy. Kristin Becker (1997: 3-31) po-daje tutaj przykład nieformalnej rozmowy z klientem w języku hiszpańskim, a

następ-66

nie użycie języka angielskiego, aby zasygnalizować chęć przedyskutowania warun-ków kontraktu. Według Kristin Becker (1997: 3-31) „poprzez świadome przełączanie kodu z jednego języka na drugi osoby dwujęzyczne wysyłają sygnał do adresata, aby wyszukać dodatkowego znaczenia ukrytego poza treścią wiadomości”. Taka dodat-kowa ukryta treść może zawierać informację dotyczącą statusu społecznego czy po-ziomu edukacji. Z kolei Carol Myers-Scotton (1993a; 1993b: 475-503; 1993c: 149-163) dowiodła w swoich badaniach, że młodzi i wyedukowani Afrykanie używają języka suahili, wtrącając w niego język angielski w celu zasygnalizowania posiadania dwóch stron osobowości: etnicznej lub tożsamości narodowej wskazanej w języku suahili oraz poziomu wykształcenia zasygnalizowanym użyciem języka angielskiego.

Podsumowując, Joyce Hogan i Bert Holland (2003: 100-112) uważają, że tożsamość jest definiowana jako przyjmowanie strategii, ażeby dążyć za akceptacją i statusem społecznym.